(Soŋy. Basy №107 (4385) sanynda)
Būl BK(b) Ortalyq Komitetınıŋ 1931 jylǧy «Bastauyş jäne orta mektepter turaly», 1932 jylǧy «Bastauyş jäne orta mektepterdıŋ programmalary men rejimı jaiyndaǧy» qaulylarynda da atap aityldy. Baǧdarlama jasau men oqulyqtar jazu problemasy ädebiettanu ǧylymyna tıreletın bolsa, otyzynşy jyldardaǧy qazaq ädebietınıŋ oqu qūraldary ärı oqulyq, ärı ǧylymi-zertteu eŋbektıŋ mındetın qatar atqardy. Osy därejede körıngen alǧaşqy eŋbek S.Mūqanovtyŋ 1932 jyly şyqqan «HH ǧasyrdaǧy qazaq ädebietı» atty oqulyǧy boldy. Būl Alaş arystary şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan tūŋǧyş monografiialyq sipattaǧy zertteu boluymen qatar, ǧasyr basyndaǧy ädebiettı ǧylymi tūrǧyda tekseruge bastama salǧan da eŋbek edı.
1930 jyldan bastap HH ǧasyrdyŋ bas kezındegı ädebiettı mensınbeuşılık, jete baǧalamauşylyq boldy. HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy ädebiet tı ideialyq-körkemdık därejesı tömen, eskışıl, ūltşyl ädebiet dep baǧalau oryn aldy. Ädebiet saiasattyŋ qūralyna ainaldy. Sol kezdegı ädebiet ökılderınıŋ, onyŋ ışınde Ahmet Baitūrsynūly şyǧarmaşylyǧyna da däl osy tūrǧydan baǧa bergen eŋbektıŋ bırı – Säbit Mūqanovtyŋ «HH ǧasyrdaǧy qazaq ädebietı» atty eŋbegı. Säbit Mūqanov A.Baitūrsynūlynyŋ Qazan töŋkerısıne deiın qazaq halqyn nadandyqtan serpıluge sıŋırgen eŋbegın joǧary baǧalaidy. Aqaŋnyŋ qazaq mektebıne, qazaq tılıne qosqan ülesıne de özındık ädıl baǧasyn beredı. Bıraq, Säbit Mūqanov Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «Alaş» partiiasyn qūruşylardyŋ bırı bolǧanyn, Sovetke qarsy kezınde öleŋ, maqala jazǧanyn keşırgısı kelmeidı. «Bıraq negızınde baişyl Ahmet Oktiabrden keiın jalpy proletariat üstemdıgıne, onyŋ ısıne, qazaq eŋbekşılerınıŋ üstemdıgıne qarsy boldy. Sondyqtan Toǧjanov Ǧabbas joldastai «eŋbekşı būqara – bır kezde sary masa bolyp, yzyŋdap oiatqan Ahmettı qazaq eŋbekşılerı de qadırlei bıledı, sözın oqyp, süisınedı» demeidı, Ahmettıŋ eŋbegın baǧalaimyz, bıraq ony qasterlemeimız. Ol kezde töŋkerısşıl bolǧanmen, qazır bızdıŋ tap dūşpanymyz» dep taptyq tūrǧydan baǧalaidy. Ärine, būl pıkırdıŋ zaman yŋǧaiymen aitylǧany aitpasaq ta tüsınıktı.
Qazaq ädebiettanu ǧylymynda būl oqulyq HH ǧasyr basyndaǧy qazaq ädebietın, S.Mūqanov şyǧarmaşylyǧyn teksergen ǧylymi-zertteulerde ärtürlı baǧa alyp keldı. A.Baitūrsynūly, M.Jūmabaev, M.Dulatov, J.Aimauytovtardyŋ mūralaryn aldaǧy uaqytta ǧylymi jolmen zertteu barysynda da artyq-kem aitqan pıkırlerı saralandy. Äitse de, otyzynşy jyldardaǧy ädebiet tarihyn zertteu ısınde oqşau tūrǧan jäne ädebiet tarihynda belgılı sebepterge bailanysty oraǧytylyp ötılıp kelgen eŋbektıŋ maqsatyna jäne obektivtık sipatyna, ǧylymi jetıstıgı men qate-kemşılıgıne nazar audarmasqa bolmaidy. Sebebı sol kezdıŋ özınde-aq qazaq ädebietı tarihynyŋ eŋ bır kürdelı kezeŋın däuırge bölıp zertteuge batyl qadam jasaǧan, sol däuır ädebietınıŋ basty sipattaryn aşuǧa talpynǧan, «ärbır aqynnyŋ, jazuşynyŋ ömırbaianyn, bır-bırınen özgeşe ädısın, aqyndyq küşın, türın, şyǧarmalarynyŋ mazmūnyn, ne turaly jyrlaǧanyn» körsetudı basty maqsat tūtqan eŋbek boldy dep baǧalandy.
Şynyna kelgende, qazaq ädebiettanu ǧylymynda osy sipattaǧy oqulyqtardyŋ jazyluyna, iaǧni qazaq ädebietın tarihi kurs retınde jürgızuge alǧaşqy bastamany da S.Mūqanovtyŋ osy oqulyǧy jasady. Sonymen qatar, M.Äuezov, H.Dosmūhamedov, S.Seifullin eŋbekterınen keiın ädebiet tarihyn zertteu salasynda öz kezeŋı üşın belgılı bır mındettı atqarǧan ǧylymi-zertteu därejesınde de körındı. Būl maqsatty jüzege asyru jolynda avtor bırneşe mındetter qoiady. Osylardyŋ ışındegı eŋ maŋyzdylary: qazaq ädebietınıŋ tarihyn zertteu, markstık-lenindık ädısnamaǧa sai onyŋ halyqtyq jäne taptyq sipatyn aşu bolǧanyn anyq baiqauǧa bolady. Bıraq, tekserıp otyrǧany osy däuırdegı «ūltşyldyq ädebiet» bolǧandyqtan, aqyn-jazuşylardan ūltşyldyq saryn ızdeuge köp köŋıl audarylyp ketken.
Säbit Mūqanov A.Baitūrsynūlynyŋ Qazan töŋkerısıne deiın qazaq halqyn nadandyqtan serpıluge sıŋırgen eŋbegın joǧary baǧalaidy. Aqaŋnyŋ qazaq mektebıne, qazaq tılıne qosqan ülesıne de özındık ädıl baǧasyn beredı. Bıraq, Säbit Mūqanov Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «Alaş» partiiasyn qūruşylardyŋ bırı bolǧanyn, Sovetke qarsy kezınde öleŋ, maqala jazǧanyn keşırgısı kelmeidı
Būl oqulyqtyŋ ülken de basty kemşılıgın sol kezdıŋ özınde E.Bekenov: «Kemşılıgı bar tekserıs syndar M.Dulatūly, M.Jūmabaiūly, Ǧ.Qaraşūly, äsırese S.Toraiǧyrūly, M.Äuezūly turaly synnyŋ kemşılıgı köbırek ūşyraidy. Būl kemşılıkterdıŋ köbı imperializm däuırındegı baişyldyq-ūltşyldyq pen sosializm däuırındegı baişyl-ūltşyldyqty aiyrmai bırdei baǧalap ketuı, ūltşyldyq neden tūrǧandyǧy, jaŋa bailar taby üstem tap boluǧa ainaldy, jaŋaşyldyq küştı boldy degen siiaqty negızgı kemşılıkterden tuǧan kemşılıkter» dep bırjaqty bolsa da atap körsetıp berdı. Solai degenmen, synşy S.Mūqanov būl aqyn-jazuşylardy synauda, ūltşyldyǧyn aşuda kemşılıkke salynyp, «töŋkerıske qarsy ısterın körsetudıŋ ornyna, proletariat töŋkerısın tüsınbedıŋ dep ökpe aitady» degen qorytyndy şyǧarǧan.
Būl tūjyrymǧa qarap, S.Mūqanovtyŋ ǧylymi-zertteuşılık jūmys salasynda teoriialyq bılımnıŋ jetıspeuı men «ūltşyl-alaşordaşyldyqqa» qarsy kürestıŋ yqpalynan syŋarjaq sosiologiialyq, solaqai synǧa boi ūra otyrǧanymen, tekserıp otyrǧan däuır ädebietı men aqyn-jazuşylar turaly bar mümkındıgınşe ädıl baǧa aituǧa talpynǧanyn aŋǧaramyz. S.Toraiǧyrov, M.Äuezov, B.Küleevter turaly aitqan keibır dūrys pıkırlerdı bylai qoiǧanda, «Alaşorda jyrşysy, ūltşyl aqyn» dei otyrsa da M.Jūmabaevty qazaqtyŋ talantty aqyndarynyŋ bırı dep baǧalaidy. «Qazaqtyŋ tılın baiytuda, ädebietke jaŋa türler engızude onyŋ eŋbegı köp. Abaidan keiın tıl önegesınde Maǧjannan asqan aqyn joq» dei kele, onyŋ qazaq poeziiasynyŋ körkemdık älemıne qosqan ekı eŋbegın atap körsetedı:
«1. Abai qazaq ädebietıne Europa türlerın şet pūşpaqtap engızse, Maǧjan dendep engızdı.
- Alǧan temanyŋ pıkırın örbıtu retınde keiıngı jazuşylarǧa jol aşty. Maǧjan öleŋderınıŋ syrşyldyq (lirika) jaǧy küştı keledı».
Al avtor özınıŋ osy oqulyqtaǧy syŋarjaq solaqailyqpen aitqan qate tūjyrymdary jaily sol otyzynşy jyldardyŋ özınde-aq aityp qalyp otyrdy. 1936 jyly şyqqan ekı tomdyq şyǧarmalar jinaǧynyŋ alǧy sözınde: «Maǧjan töŋkerıske qarsy «alaşordanyŋ aqyny» bolǧandyqtan odan keiıngı ülgı aludy özıme zalal dep ūqtym. Būnym solaqailyq edı» dep jaza kele, «Ūltşyldarmen ideologiia maidanynda küreskende menıŋ bırneşe qate sıltegen kezderım boldy» dep aşyq aitty.
Jalpy S.Mūqanovtyŋ ädebietşı, zertteuşı retındegı tūlǧasynyŋ qalyptasu joly men ǧylymi-zertteuşılık oi-pıkırınıŋ ösu evoliusiiasynan qazaq ädebiettanu ǧylymynyŋ tuu, jetılu jolyndaǧy jetıstıkter men qatelıkterdı anyq köruge bolady. Būǧan S.Mūqanovtyŋ säl keiınırek jazǧan: «Ol kezde men saiasi şala sauatty edım, ǧylymǧa şalaǧai edım, menıŋ ol kezde saiasi bılımım de, jalpy bılımım de bastauyş kölemde ǧana edı. Sondyqtan men eskı ädebiet mūralaryna syn közben qarai otyryp, olardyŋ paidaly jaǧyn alu degendı bılmedım, sovet ädebietı būrynǧy būqaraşyl ädebiettıŋ zaŋdy jalǧasy, ılgerı örleuı ekenın ūqpadym» degen pıkırı – aiqyn dälel. Oqulyqqa tän sipat, ädebi-teoriialyq taldau, ädebi-tarihi tūrǧyda zertteu ǧylymi-zertteuşılık arnasynda bas qosyp, bırın-bırı tolyqtyryp otyrǧandyqtan eŋbek monografiialyq mänge ie bolǧan.
S.Mūqanov öz oqulyǧyna «I bölım. Ūltşyldyq, baişyldyq däuır» dep at qoiyp, aidar taǧuyna qaraǧanda, HH ǧasyr basynan otyzynşy jylǧa deiıngı qazaq ädebietınıŋ tarihyn «ūltşyldyq, baişyldyq ädebiet» jäne «proletarlyq ädebiet» dep ekıge bölıp zertteudı maqsat tūtqany baiqalady. Osy oiyn avtor «HH ǧasyr ädebietın tekserıp otyrǧandyqtan, bızge qazaq ädebietınde jiyrmasynşy ǧasyrda baişyl ädebietke qarsy tuǧan proletariat ädebietın, onyŋ örkendeu däuırın jazu kerek edı. Bız būl joly ony ıstegenımız joq. Baişyl däuır men proletarşyl däuırdı qosyp kıtap qylsaq, eŋ aldymen, ülken ıs bolar edı. Ekınşıden, asyǧystyq ısteuge tura keledı. Sondyqtan ädebietımızdegı proletariat däuırınıŋ örkendeuın aldyŋǧy künnıŋ mındetıne qaldyrdyq» dep aşyq jazdy.
Būl pıkırge tereŋırek män beretın bolsaq, 1920-jyldardyŋ bas kezınde qazaq ädebietınıŋ qazaq tarihyn auyzşa jäne jazba ädebiet dep qana böle alǧan ǧylymi-zertteuşılık oi-pıkır M.Äuezov pen H.Dosmūhamedov eŋbekterınde «HV-XVI ǧasyrlardaǧy ädebiet jäne XVIII-XIX ǧasyr aqyndary» degen ädebi-termindık ūǧymmen tolyqsa, S.Mūqanovta «HH ǧasyrdaǧy qazaq ädebietı» degen däuırge tarmaqtalǧan. Ädebi mūrany zertteuge degen oŋ baǧyttaǧy közqaras 1925 jyldan bastap örıs ala bastaǧanyn eskeretın bolsaq, qazaq ädebiettanu ǧylymynyŋ tuu kezeŋınde ädebiet tarihyn däuırge bölıp tekseru jolyndaǧy jaŋa qadam ekenın atap aitpauǧa bolmaidy.
«HH ǧasyrdaǧy qazaq ädebietıne» baǧa bergende Qazaqstanda «ūltşyl-alaşordaşylarǧa» qarsy küres tek qazaq ädebiettanu ǧylymynda ǧana emes, mädeniettıŋ barlyq salalarynda jürgenın jäne ony tudyrǧan S.Mūqanov emes ekenı este ūstaluy qajet. Ädebiettegı «ūltşyl-alaşordaşylardy» äşkereleu sol kezdegı barlyq maqalalarda, Ǧ.Toǧjanovtyŋ, E.Bekenovtıŋ t.b. eŋbekterınde, M.Qaiypnazarovtyŋ baiandamalarynda ǧana emes, Qazaqstan ölkelık partiia ūiymynyŋ qauly-qararlarynda da aitylyp qalyp otyryldy. Endeşe, būl kürestıŋ S.Mūqanov oqulyǧynda körınuın sol däuırdegı ideologiialyq kürestıŋ äserınen, zaman aǧymynan dep tüsıngen jön. Qazaq ädebiettanu ǧylymynda būl oqulyqty ärtürlı ǧylymi aspektıde qarastyrǧan E.Bekenov, T.Nūrtazin, T.Käkışev, R.Berdıbaevtar jeke daryndardy baǧalaudaǧy kemşılıkterın ǧylymi tūrǧyda taldai kelıp, alǧaşqy monografiialyq zertteu dep baǧalaidy.
S.Mūqanovtyŋ äsıre taptyq qaǧidatpen jäne keŋestık ideologiia jazylǧan būl zertteuındegı Alaş Arystary turaly oi-pıkırlerı men tūjyrymdaryna erekşe nazar audaru qajet. Ahaŋ turaly «qazaq tılınıŋ negızın jasap, qazaq mektebınıŋ ırgesın qalaǧan alǧaşqy adam – Ahmet. Ahmettıŋ būl tarihi eŋbegı baǧalanbai qalmaq emes» degen baǧasy täuelsızdık alǧannan berı ūlt ūstazyna bergen baǧalaulardan alys tüsıp jatqan joq.
F.ǧ.d., säbittanuşy ǧalym K.Ahmet osy «HH ǧasyrdaǧy qazaq ädebietı» turaly: «Bırınşıden, ädebietke özınıŋ qoltaŋbasymen kelgenderdı tarih betınde hattau bolsa, ekınşı ädebiet tügılı, tarihqa qaityp oralar-oralmasy beimälım daryndardyŋ S.Toraiǧyrov pen A.Baitūrsynovtan basqasynyŋ, tıptı jeke maqalaǧa arqau bolmaǧan ǧūmyrbaianyn, şyǧarmaşylyǧyn zerttep, tekseru, keiınge qaldyru, attaryn öşırıp almau maqsatyn közdegen» dep oilaimyz jäne sol kezdegı tanym-bılıkke negızdei jazbasa eŋbegı eş bolatynyn sezdı, jariialanbaitynyn bıldı. Sondyqtan sosiologiialyq oi men sözdı erkın qoldandy» dep jazuynda ülken şyndyq jatyr.
«HH ǧasyrdaǧy qazaq ädebietı» eŋbegınıŋ «Ūltşyldyq-baişyldyq däuırdıŋ aqyn-jazuşylary» dep atalatyn bölımınde ūlttyq ädebiettanuda būryn-soŋdy bolmaǧan monografiialyq portret jasau arqyly zerttep-zerdeleu ürdısın alǧaş ret engızdı. A.Baitūrsynūly, M.Dulatov, Ǧ.Qaraşev, M.Jūmabaev, S.Toraiǧyrov, B.Küleev, J.Aimauytov şyǧarmaşylyǧyna tūŋǧyş ret ǧūmyrnamalyq jäne ǧylymi teoriialyq taldau jasady.
Qoryta aitqanda, S.Mūqanovtyŋ «XX ǧasyrdaǧy qazaq ädebietı» oqulyǧy ǧylymi-zertteuşılık oi-pıkırdıŋ ädebiet tarihyn tekserude tereŋdei tüsuıne äser etken, qazaq ädebiettanu ǧylymynda ädebiet tarihyn däuırge bölıp zertteudegı ızdenıstı jalǧastyrǧan, XX ǧasyr basyndaǧy ädebiettıŋ körnektı daryndarynyŋ şyǧarmaşylyǧyn tekserudı qolǧa alu qajettıgın körsetıp bergen, mektepterde ädebiet pänın tarihi kurs retınde jürgızıluıne bastama salǧan eŋbek degen tūjyrymǧa kelemız. Būǧan «1988 jyly Ahmet, Maǧjan, Jüsıpbek mūrasyn zertteu jönındegı komissiiannyŋ oŋ qorytyndysy negızınde taŋdamaly şyǧarmalaryn şyǧaru tapsyryldy. Mıne, osy şeşımdı jüzege asyru kezınde, äsırese, M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ qyzmetkerlerı, H.Abdullin, B.Därımbetov, M.Atymov, Q.Kereiqūlov, R.Tūrysbekovter 1932 jylǧy S.Mūqanovtyŋ «XX ǧasyrdaǧy qazaq ädebietı» zertteuın aldaryna jaiyp qoiyp, oŋtaily tūstardan jol tauyp, arystardyŋ şyǧarmalaryn daiyndaǧandaryn bıletınder de, körgender de bar. Sonda Säbeŋnen basqa qairatkerlerden Alaş ardaqtylary turaly qandai eŋbek, qandai şyǧarma tabyldy? Bas şaiqap joq deuge tura keledı» degen pıkırdı qossaq sözımız salmaqtana tüsetını anyq.
Osy kezeŋde jaryq körgen oqu qūraldary men oqulyq-hrestomatiialar tek ädebiet tarihyn zertteu men däuırge bölude ǧana emes, jalpy ädebi-teoriialyq, ädebi-tarihi, ǧylymi-zertteuşılık oi-pıkırdıŋ ösu, kemeldenu, däuır talabyna sai markstık-lenindık ädısnamany igere otyryp tereŋdeu jolyn da körsetedı degen mäselelerdıŋ betı aşylyp, qazaq ädebietınıŋ tarihyn ǧylymi arnamen jazu qajettıgın tanytqan sättı ızdenısterdıŋ bırı boldy. Qazaq ädebiettanu ǧylymynyŋ tuyp, qalyptasu prosesıne osyndai mändı pedogogikalyq eŋbekterdıŋ qandai septıgı tigendıgın aiqyndala tüstı. Sonymen, osy taraudaǧy ekınşı düniejüzılık soǧysqa deiıngı oqu qūraldary men oqulyqtardy qarastyrǧanda, qazaq ädebietı tarihynyŋ mekteptık kursy jasalyp, ädebiettanu ǧylymy tuyp, örken jaidy degen tūjyrymdy qorytyndyǧa kelemız. A.Baitūrsynūly bastaǧan qalam qairatkerlerınıŋ mekteptı oqulyqpen qamtamasyz etu, oǧan jüielı kurs jasap beru tek mädeni-äleumettık tūrǧydan ǧana emes, ǧylymi-pedagogikalyq jaǧynan da airyqşa atap ötetın jäne qazaq ädebiettanu ǧylymynyŋ tuyp, endı qalyptasu kezeŋınıŋ bastalǧanyn tanytatyn sosiologiialyq-estetikalyq mändı qūbylys boldy.
Jandos SMAǦŪL,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
