JaŋalyqtarMädeniet

AKİKATTYN ALDASPANY

Töle bi Älıbekūlynyŋ 350 jyldyq mereitoiy Äulieata jerınde keŋ kölemde atalyp öttı

 Älqissa

Topyraǧynan talai tūiǧyn- tülekterdı tületıp ūşyrǧan tarihi Taraz būl künderı telegei tebırenıs qūşaǧynda. Keŋ-baitaq Qazaq elınıŋ är tükpırınen at aryltyp kelıp jatqan qonaqtarda qisap joq. Bärı de qara qyldy qaq jaryp, qaraşanyŋ qamyn jegen, turalyǧyn aityp tektılıktıŋ tūǧyryna qonǧan Töle bi babanyŋ ruhyna taǧzym etuge, torqaly toiynan täbärık aluǧa asyq. Sonau asau Şudy bauyryna basyp jatqan Jaisaŋ jailauynda kındık qany tamyp, köregendıgı men kemeŋgerlıgınıŋ arqasynda alty Alaştyŋ aibyndy ūlyna, aqiqattyŋ aldaspanyna ainalǧan äz Töle toiynyŋ dübırı osylaişa dürkırep sala berdı.

Qoiylym qūndylyǧy
Qasiettı Äulieata jerındegı taǧlymdy toi jazuşy-dramaturg Elen Älımjannyŋ «Töle bi» dramasymen bastaldy.
Qoldan qolǧa jetıp, ūrpaqtan ūrpaqqa mūra bolyp kele jatqan tarihi derekterde Töle bidıŋ ömırı men qyzmetı ekı däuırge bölıp qarastyrylady. Onyŋ alǧaşqysy – Täuke hannyŋ tūsyndaǧy kezeŋ. Ol tūsta Töle bastaǧan bilerge salmaq tüskenımen, negızgı jauapkerşılık Täuke hannyŋ moinynda bolatyn. Abyz bi osy kezeŋde jarqyrap körındı. «Jetı jarǧyny» jasauǧa atsalysqany da osy kezeŋ.
Al, Täuke han qaitys bolyp, qazaq handyǧynyŋ özı bırneşege bölınıp ketken tūsta Töle bi ömırınıŋ ekınşı kezeŋı bastaldy. Būl kezde barlyq auyr salmaq Töle bige tüstı. Avtor şyǧarmasyna osy däuırdegı qazaq halqynyŋ tūrmys-tırşılıgın, handyqtar arasyndaǧy alauyzdyqtyŋ sebep-saldaryn aşyp körsetuge tyrysqan. Sol tūsta Töle bidıŋ aldynda bytyrap ketken handyqtardyŋ bärınıŋ basyn qūrap, bır jerge toptas­tyru maqsaty tūrdy. Handyqtardyŋ ärqaisynyŋ özınıŋ bilıgı bolǧan soŋ būlar eşkımge baǧynbady. Bölıngenınıŋ arqasynda joŋǧar olarǧa şabuyl jasady. Resei men Qytaidyŋ saiasaty jüzege asa bastady. Mıne, osyndai auyr kezeŋde abyz bidıŋ aldynda taǧdyrly sätter kütıp tūrdy. Eldıŋ ruhyn köterıp, yntymaq-bırlıkke ūiystyru kerek boldy. Jäne äz Töle osylai jasady. Bütın eldı bılıktılıkpen bastap, han-sūltandardyŋ basyn qosty. Bıtıspes dau-damaidy bılgırlıkpen şeştı. Onyŋ osyndai qaitalanbas qasietı men qairatkerlık qyry Baraq sūltannyŋ soty kezınde de aiqyndala tüsedı. Äbılqaiyrdy öltırgen sūltanǧa qatysty töbe bi bastaǧan biler soty ükım aityp, maŋyzdy mämılege qol jetkızedı. Dramanyŋ negızgı arqauy da – osy. Şielenıstı oqiǧalardyŋ soŋy bıtımgerlıkpen aiaqtalady.
Aitu kerek, tarihi dramanyŋ tūsauy tūŋǧyş kesılıp otyrǧanyna qaramastan qoiylymdy oblystyq qazaq drama teatrynyŋ ärtısterı şeberlıkpen oryndap şyqty. Äsırese, jiylǧan jūrtşylyq basty röldı somdaǧan jas akter Mämbet Qojalievtıŋ önerıne airyqşa täntı boldy.

Eŋselı eskertkış – eldıktıŋ belgısı
Merekelık şaralardyŋ män-maŋyzy Töle bige arnalyp qoiylǧan eskertkıştıŋ aşylu saltanatymen de arta tüskendei. Taraz şaharyndaǧy tūp-tura Töle bi daŋǧylynyŋ boiyna qoiylǧan eskertkış alystan köz tartady.
Saltanatty sätte Jambyl oblysynyŋ äkımı Qanat Bozymbaev qūttyqtau söz söiledı. «Bügıngı saltanat – bırlıgı men berekesı bar eldıŋ jarqyn sätı. Egemendı el ǧana eŋsesın tüzeidı. Täuelsız el ǧana öz perzentterınıŋ qadırıne jete alady. Elbasymyz «Ruhy biık el ǧana ūly mūrattarǧa jete alady» degen edı. Bızdıŋ memleketımızdıŋ mereilı boluy osy qūndylyqtardy qasterleuden bas­talady. Halyq jüregınen oryn alǧan, elge tūtqa bolǧan qairatkerlerdıŋ esımderın mäŋgı este qaldyru – ösken eldıktıŋ belgısı. Küllı qazaq keŋıstıgınde erekşe qūrmetke ie bolǧan Töle bi babamyzǧa Taraz qalasynyŋ törınen eskertkış ornatu – eldıktıŋ naqty körınısı dep bılemız. Būl – jalpy halyqtyŋ aq nietınıŋ körınısı. Esımı men ısı özınıŋ tuǧan elımen bırge jasasyp kele jatqan Töle babamyzdyŋ eŋselı eskertkışı qūtty bolsyn!» dedı öŋır basşysy öz sözınde. Kelesı kezekte respublikalyq «Töle bi» qoǧamdyq qorynyŋ prezidentı Müsılım Daiyrbekov jürekjardy lebızın jetkızdı.
Tılekter tasqynynan soŋ eŋselı eskertkış saltanatty türde aşyldy. Qolyna asataiaq ūstaǧan baba töŋırekke oily janarymen qarap tūr. Tūǧyrymen qosa eseptegende biıktıgı on bır metrdı qūraityn eskertkış qoladan qūiylǧan. Bız äŋgımege tartqan eskertkış avtorlarynyŋ bırı Amanat Nazarqūl monumentaldy säulet tuyndysynyŋ üş ai uaqyt ışınde daiyndalǧanyn jäne onyŋ barlyq şyǧyny elu million teŋgege baǧalanǧanyn tılge tiek ettı. Jergılıktı bilık eskertkıştıŋ qūr özın ornatyp qoimai, onyŋ jan-jaǧyn abattandyruǧa da nazar audarǧan. Subūrqaqtar ornatylyp, oryndyqtar qoiylǧan. Şaǧyn baq boi köterıp, jan-jaǧy tegıs asfalttalypty. Būryndary eleusız körınetın qalanyŋ būl bölıgı osylaişa endı köpşılık bır mezgıl tynyǧyp, baba ruhyna taǧzym etetın kielı orynǧa ainalary sözsız.

«Qarlyǧaş»-jyrlar qalyqtap
Taǧlymdy toidyŋ aiasynda «Töle bidıŋ qasietterı men ösietterı» atty respublikalyq jyr müşäirasyn ötkızu de qarastyrylǧan bolatyn. Ötken jūmada şaranyŋ qorytyndysy şyǧaryldy. Jyr bäigesıne barlyǧy alpys üş aqynnan 126 öleŋ tüsıptı. Şyn myqtyny anyqtau qūramynda Qazaq ensiklopediiasynyŋ direktory Bauyrjan Jaqyp (töraǧa), Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Küläş Ahmetova, Qazaqstan Jazuşylar odaǧy töraǧasynyŋ bırınşı orynbasary Ǧalym Jailybai, «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ bas redaktory Jūmabai Şaştaiūly, «Jambyl» jurnalynyŋ bas redaktory Nesıpbek Däutaiūly, semeilık aqyn Tynyştyqbek Äbdıkäkımov jäne tarazdyq Şyryn Mamaserıkova bar qazylar alqasy üşın oŋai soqpaǧany dausyz.
«Balasaǧūn» ortalyq konsert zalynda ötken marapattau räsımınde jabyq jyr müşäirasynyŋ bas jüldesın «Qarlyǧaş», «Bır qyz turaly aŋyz» atty öleŋderı üşın belgılı aqyn Maraltai Raiymbekūly ielendı. Jalpy dauys berude alpys ūpai jinaǧan jeŋımpazǧa bır million teŋge kölemınde qarjylai syilyq tabys etıldı. Bırınşı oryndy da tarazdan şyqqan jas aqyn Erlan Jünıs qanjyǧaǧa bailady. «Uaqyt diırmenı: Dala ary» atty tarihi-filosofiialyq dastannyŋ avtoryna 500 myŋ teŋge būiyrdy. Ekınşı oryndy «Töle bidıŋ aitqany», «Jan qazaǧym» öleŋderı üşın Memlekettık syilyqtyŋ iegerı, aqyn İranbek Orazbaev enşılese, üşınşı tūǧyrǧa «Bige arzu» tolǧauynyŋ avtory, atyraulyq aqyn qyz Äliia Däuletbaeva köterıldı. Sonymen qatar «Töle bi haqynda» atty öleŋder toptamasy üşın halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ iegerı, Şeşenstan memlekettık syilyǧynyŋ laureaty Rafael Niiazbek 100 myŋ teŋge kölemındegı arnauly jüldege ie boldy.

 

Bedelı biık basqosu
Däl osy künı «Balasaǧūn» ortalyq konsert zalynda «Töle bi jäne onyŋ ūlaǧatty mūralary» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia öz jūmysyn bastady. Bedelı biık basqosuǧa Halyq jazuşysy Şerhan Mūrtaza, memleket jäne qoǧam qairatkerı Ömırbek Baigeldı, ǧalymdar Uälihan Qalijan, Orazaly Säbdenov bastaǧan esımderı elge belgılı saiasattanuşylar, aqyn-jazuşylar, öner maitalmandary men ziialy qauym qatysty.
Konferensiia barysynda mädeniet jäne aqparat ministrı Mūhtar Qūl-Mūhammed Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ mereitoilyq qūttyqtau hatyn oqyp berdı. Onda bylai dep jazylǧan: «Bügıngı kün – qazaq mädenietı men tarihyndaǧy este qalar kün. Ūltymyzdyŋ ūly perzentı, halqymyzdyŋ qasiettı sözın el bırlıgı men jer tūtastyǧyna arnaǧan tarihi tūlǧa Töle bi Älıbekūlynyŋ eŋselı eskertkışı ejelgı Taraz jerınde boi köterdı.
Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy araiynda Ordabasyda ötken alqaly jiynda jūrtymyzdyŋ äigılı üş biı – Töle bidıŋ, Qazybek bidıŋ, Äiteke bidıŋ ruhtary endıgı jerde halqymyzdyŋ bırlıgı men yntymaǧynyŋ nūrly nysanyna ainalyp, bügıngı ūrpaqtyŋ ūly tūlǧalarǧa degen qūrmetı arta tüsetını aitylǧan edı.
Töle bi – qazaq jerıne tıgılgen jat közdıŋ sūǧyna, jau eldıŋ basqynşy äreketıne qarsy küreste sūŋǧyla sözımen, sertke sai ısımen, sardarlyq strategiiasymen erekşe körıngen tūlǧa. Eldıŋ namysy men eldıgın oiatqan, jıgerın janyp, eŋsesın tıktegen qairatker. Ruhani kösemdık pen tabiǧi şeşendıktı teŋ ūstaǧan abyz. Qazaq jerınıŋ tūtastyǧy men el bırlıgın qaşanda qazyq qylyp ūstaǧan babamyz keiıngı ūrpaǧyna ūly ösiettı amanat etıp kettı. Töle bi ösietterı bügıngı taŋda da täuelsız elımızdıŋ ruhani ösıp-örkendeuıne, jastardyŋ boiyna otansüigıştık qasietterdı sıŋıruge ölşeusız üles qosyp keledı. Sondyqtan, osyndai ūly tūlǧaǧa eskertkış qoiu arqyly bız ötken tarihymyzdy qasterlep, bügınımızdı bederlep, erteŋımızdı baiandy etuge jol aşamyz. Ūlttyq tarihymyzdyŋ jaŋa betterın jazu üstınde, ötkenımızdıŋ önegesın zerdeleude bız babalar amanatyna adaldyq pen berıktıktıŋ ülgısın körsetemız.
Tügel sözdıŋ biıgı bolǧan Töle bidıŋ qasietterı men ösietterı älemdık örkeniette özındık ornyn tapqan qazaq jūrtynyŋ tıregı men tılegı bolyp mäŋgılık qala beredı. Barşaŋyzdy baba ruhy qoldai jürsın!»
Kelesı kezekte söz alǧan oblys basşysy Q.Bozymbaev Töle bi mūralarynyŋ ömırşeŋdıgı men onyŋ öskeleŋ ūrpaqty tärbieleudegı rölıne airyqşa toqtaldy.
Maŋyzdy jiyndy jürgızgen Qazaqstan Jazuşylar odaǧy basqarmasynyŋ töraǧasy, senator Nūrlan Orazalin baba toiynyŋ Taraz jerınde ǧana emes, Oŋtüstık jäne Ortalyq Qazaqstan öŋırlerınde, sonymen qatar körşıles Özbekstanda da keŋınen atalyp jatqandyǧyn aityp öttı. Dübırı alysqa ketken aituly şaraǧa orai Parlament Senatynyŋ töraǧasy Qasymjomart Toqaevtyŋ, Joǧarǧy Sottyŋ töraǧasy Qairat Mämidıŋ atynan arnaiy qūttyqtau hattar kelıp tüskenın jetkızdı.
Konferensiia barysynda jasalǧan baiandamalar Töle bi babamyzdyŋ el basqarudaǧy eren eŋbegın, bıtımgerlık bolmysyn, saiasi köregendıgın, qaraşanyŋ qasynan tabylatyn qarapaiymdylyǧyn, azattyq jolyndaǧy aibyndy erlıgın arqau ettı. Mysaly, Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetınıŋ kafedra meŋgeruşısı, professor Mämbet Qoigeldı Töle bi Älıbekūlynyŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetıne, äsırese, Reseimen jaqsy qarym-qatynasta bolu kerektıgın tüsıngen qairatkerler janynan tabylǧandyǧyna jäne onyŋ dūrys saiasat bolǧandyǧyna toqtaldy. M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ direktory, filologiia ǧylymynyŋ doktory, Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent-müşesı Uälihan Qalijan Töle bidıŋ bala Sabalaqty tärbielep şyǧarudaǧy ūstazdyq ūlaǧaty, tyǧyryqtan jol taba bıletın köregendıgı, «Jetı jarǧyny» jazuǧa atsalysqandaǧy turaly keŋınen söz qozǧady. Äl Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetı Abai institutynyŋ direktory, filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor Janǧara Dädebaev babanyŋ ömırbaiany turaly oi tolǧasa, tarih ǧylymynyŋ doktory, professor Klara Hafizova danagöi abyzdyŋ diplomatiialyq alǧyrlyǧyn qauzady.
Basqosuda baiandama jasaǧan körnektı ǧalymdar Töle bidıŋ ömırı men qyzmetınen mol maǧlūmattar ūsyndy, tyŋ derektermen bölıstı. Tıptı, Töle bidıŋ tuǧanyna 355 jyl toluy mümkın degen tūjyrymdar da aityldy. Bır sözben aitqanda, babanyŋ jan-jaqty qyryn aşyp körsetuge baǧyttalǧan dünieler tūǧyry biık tūlǧanyŋ aibynyn asyryp, abyroiyn asqaqtatty. Düiım jūrt Töle bi älemın tereŋırek tani tüstı.

Äuezdı än…
Alaman bäige…
Mazmūnǧa bai şaralar tızbegı mūnan ary ortalyq stadionda saltanatty merekemen jalǧasty. Būl künı mūnda ine şanşar oryn bolǧan joq. Köpşılık degbırsızdene kütken toi-duman da bastalyp kettı. Jūrtşylyqtyŋ nazary qazaq dalasyndaǧy joŋǧar şapqynşyly­ǧyn suretteitın teatrlandyrylǧan qoiylymda boldy. Onda el basyna kün tuǧan almaǧaiyp zamandaǧy Abylai hannyŋ erlıgı, Töle bidıŋ törelıgı basty arqau retınde örılgen. Bala Sabalaqtyŋ joŋǧar batyrymen jekpe-jekke şyǧyp, qarsylasyn atymen qosa audara qūlatatyn körınıs jiylǧandardy tıpten arqalandyryp jıberdı. Jambyldyq jastardyŋ osynau kürdelı epizodtardy sättı somdap şyqqanyna süisınıp qaldyq. Keiın bılgenımızdei, qoiylymǧa Taraz qalasyndaǧy joǧary jäne arnauly orta oqu oryndarynyŋ şäkırtterı men mektep oquşylary, şaharmen ırgeles jatqan Jambyl, Baizaq audandarynyŋ mädeniet qyzmetkerlerı, oblystyq drama teatrynyŋ ärtısterı bastaǧan üş myŋǧa juyq adam qatysypty.
Qazaq estrada jūldyzdarynyŋ qatysuymen ötken gala-konserttıŋ de äserı bölek boldy. Esımı elımızge keŋınen tanys aitysker aqyn Amanjol Ältaev qazaqtyŋ qara dombyrasymen baba ruhyna arnap jyr nöserın tögılttı. Belgılı änşıler Baǧdat Sämedinova, Marjan Arapbaeva, «Alaşūly», «Qoŋyr», «Erke» toptary patriottyq ruhtaǧy äuezdı änderdı şyrqap, qūlaq qūryşyn qandyrdy. Dumandy keş halyqaralyq baiqaulardyŋ laureaty Bolat Esımhanovtyŋ oryndauyndaǧy Eskendır Hasanǧalievtıŋ «Atameken» änımen şaryqtau şegıne jettı.
Al, kelesı künı, dälırek aitsaq, senbıde Bauyrjan Momyşūly atyndaǧy atşabarda şabandoz jıgıtter ūlttyq at sporty oiyndarynyŋ körıgın qyzdyrdy.

Tüiın
Mıne, köne de jaŋa Taraz jerınde üş künge sozylǧan Töle bi Älıbekūlynyŋ 350 jyldyq toiy öz märesıne jettı. «Halqyŋa ädıl, jauyŋa qatal, dosyŋa adal bol» dep ösiet qaldyryp qana qoimai, ūlaǧatty ūstanymynan ainymaǧan danagöi abyzdyŋ önegılı ömırı men mäuelı mūrasy – öskeleŋ ūrpaqtyŋ baǧa jetpes bailyǧy, bolaşaqqa bastaityn basty baǧdary. San ǧasyr ötse de ömırşeŋ dünieler öz qūndylyǧyn joimaidy. Kerısınşe, uaqyt tynysymen türlenıp, ūltymyzdyŋ igılıgıne qyzmet ete beretın bolady. Bız torqaly toidan osyndai oi tüiıp qaittyq.

Tūrsynbek SŪLTANBEK, Qazaqstan Jurnalister
odaǧynyŋ müşesı.
Suretterdı tüsırgen
Aqädıl Rysmahan

 

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button