«Alaşorda – boiymdy tüzeitın tarihi ainam»

Jaqynda «Feisbuk»­ jelısınde Eldes­ Ordalaş­ esımdı azamat­ Qazaq memleketın odan ärı bırıktıretın ortaq faktor kerek­ ekenın aityp, pıkırtalas ūiymdastyrdy. Türkiia elınde bılım alyp jatqan qandasymyzdy äleumettık jelı arqyly bız de äŋgımege tartqan edık. 

– Türkiiada magistraturada bı­lım­­ alyp jatyrsyŋ, ondaǧy oqu jüie­sın bızdıkımen salystyruǧa ke­le me?
– Men tarih mamandyǧyna tüstım. Būiyrtsa, keler jyly bastaimyn. Sızderdegı jaŋa jüienı bıle almadym, bıraq bızdıŋ eldegı oquǧa ūqsamaidy eken.
– Oqu baǧdarlamasynda ne öt­tıŋ­­der?
– Bır jyl tıl üirenu (türıkşe) kursynan ötemız.

– Türkiiada magistraturada oqyp­­­ jatqan jastar oqudyŋ kiyn ek­e­nın aitady. Tıptı, keibır qa­zaq­ jastarynyŋ bıtıre almai tas­tap­ ketıp jatqany şyndyq pa?
– Ol ras boluy da mümkın. Bıraq bärı azamattyŋ özın qamşylauyna bailanysty. «Qiyn ıs joq ja­han­da, yqylas qoiǧan adamǧa» dep­ Ab­ai­ ata­myz­dyŋ özı aitqan joq­ pa?!

– Universitetke qalai tüstıŋ?
– Men «Türkiye bursları», iaǧni Türkiianyŋ memlekettık grantymen tarih mamandyǧy boiynşa Koniia qalasynda oqyp jatyrmyn. Osy baǧdarlama boiynşa bır jyl tıl üirenudemın. Aldaǧy tamyz ai­yn­da tapsyratyn emtihannan sü­rın­be­sem,­ mamandyǧymdy odan ärı tegın jal­ǧas­ty­ramyn. Eger sürınsem, salmaq öz qaltama tüsedı.

– Qazaq memleketın bırıktıretın ortaq faktor turaly ne aitasyŋ?
– Ūlttyq ideologiia dep oilaimyn. Bärımızge ortaq faktor – sol. Barlyq qazaqtardy bırıktıretın ideia­lyq­ küş – tıl, dın, ūlttyq salt-däs­tür­ häm Alaş ideiasy.

– Ondaǧy qazaqtar Qazaq­stan­nyŋ­ mä­se­le­sı­ne qan­şa­lyq­ty na­zar­­ au­da­ra­dy?
– Türkiialyq qazaqtar būǧan deiın būrynǧy köşıp ketken ata qonysy qazırgı Qytaidaǧy Şyŋjaŋ ölkesıne basa nazar audarǧan. Alaida Qazaq elı täuelsızdık alǧannan keiın, 1990 jyldan berı täuelsız qazaq elıne nazar audaryp, eldegı bolyp jatqan kez kelgen mäselege alaŋdauşylyq bıldıredı.

– Qazaqtar jiı bas qosa ma?
– Bır-bırınıŋ jai-küiın bılu üşın jiı bas qosady. Sondyqtan bolar­ jergılıktı halyq qazaqtardy ūltjandy dep baǧalaidy.

– Koniia – tarihi qala. Ondaǧy tarihi eskertkışterge köŋıl bö­lu­ ja­ǧy­ kalai? Jergılıktı jastar­ öz mädenietın qanşalyqty baǧa­lai­dy?
– Koniia – Seljūq memleketınıŋ astanasy bolǧan jer. Sondyqtan ruhani astana sanalady. Stambul men Ankaradan aiyrmaşylyǧy jer men köktei. Tarihi eskertkışterge memleket tarapynan köp köŋıl bölı­ne­dı. Jastar tarihi oryndar men köne jädıgerlerge otanşyldyq sezımmen qaraidy jäne qūrmet­tei­dı. Türık jastary patriot kele­dı­ eken. Koniialyqtardyŋ basqa tūr­ǧyn­dar­dan­ er­ek­şe­lı­gı sol, is­lam­ mädenietınıŋ ainalasyna top­tas­qan.­

– Qalada qanşa qazaq otbasy bar?­
– Türkiiaǧa alǧaş qonys tepken qazaqtar auyldyq eldı mekenderge ornalasqan eken. Olar – Koniia, Aqşehir, Nidedegı auyldar jäne İzmirdegı eldı mekender. Osydan 20-30 jyl būryn bärı derlıktei auyldy tastap, ülkenı bar, kışısı bar Stambuldyŋ Zäitünbūryn, Gü­neş­li­ jäne Sefaköiinen jer alyp, sol jerge «Qazaqkentın» salypty. Al köşpei qalǧan kısıler şaǧyn auyl­dar­da tūrady, sonyŋ ışınde sany jaǧynan eŋ köbı Nidedegı Altai auyly. Onda şamamen qyryqtai otbasy bar. Al, Koniia qalasynda bı­rer otbasy bolmasa negızınen joq de­se de bolady.

– Studentter köp pe?
– Qazaqstan men Moŋǧoliiadan kelgen seksendei student bar ekenın bılemın. Türlı mamandyq boiynşa bılım alyp jatyr. Arasynda doktoranturada, magistraturada jäne universitet qabyrǧasynda oqyp jatqandary da bar.

– Jalpy Türkiiadaǧy qazaqtar atamekenge köşkısı kele me?
– Türkiia qazaqtary köşkısı keledı dep aita almaimyn. Bıraq, qazaq bolyp qalǧysy keletınder köşkısı keledı. Türkiia qazaqtarynyŋ Qa­zaq­­stan turaly bıletını köp, kö­bı­­sı­ baryp ta kelgen. Qazaqstanda qa­lyp­ qal­ǧany da jeterlık. Eŋ bas­ty­sy, ūrpaqtarynda qazaq jäne qa­zaq­ memleketı degen tüsınık bar. Tür­kiia­da­ǧy qazaqtardy özım ıştei üş top­qa bölemın. Eŋ alǧaşqysy, eldı osy memleketke köşırıp äkelgen tūl­ǧa­lar. Olar Qūsaiyn Taijy, Qa­ra­mol­la Oqyr, Qalibek Hakym, t.b. aita berseŋız köp. Osy kısıler Pä­kıs­tan­da­ǧy bütın qazaqty şaşauyn şyǧarmai aman-esen Türık elıne köşırgen. Būl kısıler Türkiia qazaqtarynyŋ alǧaşqy ökılderı sanalady. Janarynan ot, jüzderınen nūry taimaǧan ūmytylmas tūlǧalar.

Ekınşı top ökılderı 1950 jyldary Päkıstanda nemese Türkiiaǧa kel­gennen keiın ömırge kelgen kı­sı­ler. Būl buyn ökılderı Türkiiada te­rı önerkäsıbın jandandyrǧan. Qa­zır būl kısılerdıŋ aldy alpysty al­qym­dap qaldy. Qazaq tılıne sudai, mü­dır­mei aǧyp tūr. Aralarynda pro­fes­sor­lar, känıgı mamandar bar.

Üşınşı top, 50 jastan tömengı kı­sı­lerdıŋ Türkiiada tuǧan ūrpaqtary. Osy üşınşı buyn ökılderı qazaq tılınen müldem qol üze bastady. Zäi­tün­būryn, Güneşli jäne Se­fa­köi­degı qazaq otbasylary­na­ bar­ǧa­nym­da ol kısılerdıŋ qazaqşa aman-saulyqtan asa almaityndyqtaryn baiqadym. Bır otbasynda köneköz kısı bolsa azdap qazaqşa tüsınedı.

– Köşkısı kelmeitınderdı tü­sı­nu­ge bolatyn şyǧar…
– Basqa elderdegıdei emes, Tür­kiia­da­ǧy qazaqtarǧa köptegen jeŋıl-­dık­ter, orailar bar. Sondyqtan köş­u­ge sebep bolatyn syrtqy faktor joq.

– Özıŋnıŋ tarihqa qyzyǧu­şy­ly­ǧy­ŋa ne sebep?
– Men Türkiiaǧa şynymdy ait­sam­ qazaq elı üşın kettım. Alladan sūraǧanym osy edı. Ärbır ūlttyq memleket özınıŋ şynaiy tarihyna qarap boiyn tüzeidı. Osy elden ǧylym-bılım üirenıp, at basyn qazaq elıne būrsam deimın. Bızdı şet elge qanat qaqtyrǧan küş Otan men ūltymyzǧa degen süiıspenşılıkten tuǧan. Men aldaǧy uaqytta qazaq elı­nıŋ ūlttyq märtebesın köteruge tittei de bolsa öz ülesımdı qosu üşın myq­ty maman bolǧym keledı. Alaş­or­da – menıŋ boiymdy tüzeitın tarihi ainam! Tarihqa kışkene kezımnen qyzyǧamyn. Sonymen qatar, geografiiany ūnatamyn. Qa­zaq­ elınıŋ Astanadan bastap, eldegı bar­lyq qalalar men oblystar jai­yn­da, olardyŋ geografiialyq er­ek­şe­lıkterı turaly jaqsy bılıp aldym.

– Özıŋ Qytaidyŋ qai öŋırınde tudyŋ?
– Tarbaǧatai aimaǧy. Būl aimaq Altai, Ile dep Qazaq oblysyna qaraidy. 1963 jyly būl aimaqtan jiyrma myŋnan astam qazaq elge auǧan. Solardyŋ ışınde bırtalaiy belgılı ǧalym, tarihşy bop Qazaq elınde jūmys atqarady. 1989 jyly bızdıŋ aimaqqa Qazaqstannan kelgen kısı maǧan Eldes dep at berıptı. Ekı eldıŋ qazaqtary dos bolsyn dep qoiǧan eken.

– Tıl üirenuden özge qandai qosymşa jūmystarmen aina­ly­sa­syŋ?
– Türkiia Osymanly zamanynan­ bas­tap qazırge deiın älemnıŋ ör­ke­nie­tı­ne qatty yqpal etken­ is­lam­nyŋ ortalyǧy bolǧan jer. Köp­te­gen­ bılım, mädeniet oşaqtary boi kötergen. Sonymen qatar būl jerde Osymanly zamanyndaǧy deregı aşyl­­maǧan tarihi qūjattar, Qazaq ta­ri­hyna jäne Qazaq handyǧy, tıp­ten Altynorda turaly syrly da­ jarq eter derekter barşylyq. En­dıgı maqsat – ony aşu, ondaǧy tyŋ de­rek­ter­ge tarihi taldau jürgızu. Or­ta Aziia men Qazaq handyǧy tu­ra­­ly­­ tyŋ derekterdı elge jetkıze bılu ke­rek dep oilaimyn.

Gülmira AIMAǦANBET