Ötken ǧasyrdyŋ bastapqy kezeŋı. Ūlt arasynda asa ırı qoǧamdyq-saiasi özgerıster oryn alǧanyn tarih paraqtary rastaidy. Dülei-dürbeleŋmen qabattasyp, qatarlasyp, ülken ruhani jaŋǧyrular da estıldı. Osy däuırde ūlttyq mädeniet pen ädebiettıŋ, bılım men ǧylymnyŋ tuyn köterıp, jūrtşylyqtyŋ sanasyna demokratiialyq oi sıŋırıp, alǧa jeteleuge ūmtylǧan ziialy top qalyptasty. Halyqtyŋ zerdesıne säule tüsırgen osy toptyŋ ruhani kösemı – Ahmet Baitūrsynūly.
«Öz tılımen söilesken, öz tılımen jazǧan jūrttyŋ ūlttyǧy eş uaqytta joǧalmaidy. Ūlttyŋ saqtaluyna da, joǧaluyna da sebep bolatyn närsenıŋ eŋ quattysy – tılı» degen Ahaŋnyŋ sözın kez kelgen körnekı orynǧa aişyqtap jazyp qoisaq, bügıngı buynnyŋ sanasyna serpılıs tudyrary dausyz. Būl – söz basyndaǧy oraiy kelgende aitqan oiymyz. Äitpese, onyŋ qazaqşa älıppe jasap, qazaq tıl bılımınıŋ negızgı terminderın oilau mümkındıgımen sabaqtastyryp, olarǧa tūŋǧyş anyqtama bergenın, dybys, söz, söilem jüiesın qalyptastyrǧan eleulı eŋbegın şeteldık ǧalymdar da moiyndap, baǧasyn bergen.
ŪSTAZDYQTAN ÜLKEN QAIRATKERLIKKE
1929 jyly 12 mamyrda NKVD-ǧa bergen tüsınıktemesıne qosa, öz qolymen jazǧan ömırbaianynda Ahaŋ «Men 1872 jyly 5 qyrküiekte, meşın jyly tudym» dep aitady. Soŋǧy uaqytta anyqtalǧan Ahaŋnyŋ tuǧan jyly men künı turaly būl derektı Ahmet Baitūrsynovtyŋ ömırı men mūrasyn zertteuşı Räbiǧa Syzdyqova da rastaidy. Tabiǧatynan zerek ärı talapty bala Ahmet 1882-1884 jyldary közı aşyq auyl azamattarynan sauatyn aşyp, hat tanidy. 1886-1891 jyldary Torǧai qalasyndaǧy ekı synypty orysşa-qazaqşa uchilişede, keiın Orynbordaǧy mūǧalımder daiarlaityn mektepte bılım alady. Būl jyldary ūly aǧartuşy Ybyrai Altynsarinnyŋ ülgısınde jūmys ısteitın jaŋaşa mektepter sany köbeigen bolatyn. Mıne, osyndai oqu oryndarynda därıs alǧan Ahmet 1895 jyly özınıŋ ūstazdyq qyzmetın bastaidy. Mūǧalım bola jürıp ol qoǧamdaǧy qūbylystarǧa, äleumettık ömırge üŋıledı. Bır aita keterlıgı, ädıletsız orys oiazynyŋ zorlyǧyna qarsy tūrǧan äkesı Baitūrsynnyŋ 15 jylǧa Sıbırge jer audaryluy Ahmettıŋ erte eseiıp, ūltyna degen mahabbatyn arttyra tüsedı.
1905 jyldardan bastap A.Baitūrsynūly eldegı äleumettık teŋsızdıkke qarsy şyǧyp, saiasi qairatkerlık jolǧa tüsedı. 1909 jyly gubernator Troiniskiidıŋ būiryǧymen tūtqyndalyp, türmege de qamalady. Keiın Reseidıŋ ışkı ıster ministrlıgınıŋ erekşe keŋesı Ahmettı Orynborǧa jer audarady. Būl jerde ol saiasi közqarasyn aşyq aityp, özınıŋ senımdı dostary Älihan Bökeihanov, Mırjaqyp Dulatovtarmen bırıgıp, tūŋǧyş jalpyūlttyq «Qazaq» gazetın şyǧaryp tūrdy. 1913-1918 jyldar aralyǧynda osy basylymnyŋ redaktory bolǧan ol halyqty öner men bılımge şaqyryp, qalyŋ būqaraǧa ügıt-nasihatyn jürgızgen edı. Alaida, onyŋ ärbır basqan qadamy Resei ükımetınıŋ qataŋ baqylauynda bolyp, gazetke jabylǧan jalanyŋ kesırınen jazyqsyz abaqtyǧa otyryp şyqty.
BAITŪRSYNŪLY BİIGI
Qazan töŋkerısınen keiın qoǧamdyq ömırge belsene aralasqan Ahmet qazaq jūrtynyŋ täuelsız memleketın qūrudy maqsat etken Alaş qozǧalysy kösemderınıŋ bırı bolady. Keiınırek Qazaqstannyŋ tūŋǧyş halyq aǧartu ministrı, Qazaqstan akademiialyq ortalyǧynyŋ jetekşısı, Almatydaǧy, Taşkenttegı joǧary oqu oryndarynyŋ professory qyzmetterın atqarady. Alaş qairatkerı Säken Seifullinnıŋ zamanynda aitqan sözı bar-tyn: «…Qazaqtyŋ ol uaqyttaǧy keibır oqyǧandary uez, guberniia sottaryna küş salyp, tılmäş bolyp, keibırı aryn satyp ūlyqtyq ızdep jürgende, Ahmet qazaq ūltyna janyn aiamai qyzmet qyldy. Halyqtyŋ aryn ızdep, özınıŋ oiǧa alǧan ısı üşın bır basyn bäigege tıktı.»
İä, Baitūrsynūly ūlty jolyndaǧy ırı qairatkerlıgın 1926 jyly Bakude bolǧan türkıtanuşylardyŋ Bükılodaqtyq I sezınde de baiqatty. Irgelı basqosuda «Türkı tılderındegı terminologiia jaily» taqyrybynda baiandama jasaǧan ol qazaq ūltynyŋ tıldık jüiesın däleldep, halqynyŋ bolaşaǧy üşın qaisarlyq körsetıp, äzerbaijan jūrtyn qairan qaldyrǧan körınedı.
5 ret sottalyp, 2 ret jer audarylǧan memleket jäne qoǧam qairatkerı, lingvist-ǧalym Ahmet Baitūrsynūly 1937 jyly qazan aiynda qamauǧa alynyp, ekı aidan soŋ «halyq jauy» degen aiyppen atu jazasyna kesıledı. Bıraq, 1988 jyly 4 qaraşada ädılettıŋ aq taŋy qaita atyp, 51 jyl boiy jazyqsyz japa şekken repressiia qūrbany jaladan aqtalyp, ortamyzǧa oraldy. Bügınde halqyna qajyrly eŋbegın arnap, ūltynyŋ bolaşaǧy üşın jankeştı jūmys jasaǧan aqyn-audarmaşy, türkıtanuşy ǧalymnyŋ eŋbekterı qaitadan jaryqqa şyǧyp, onyŋ atyna auyl, mektep, köşe, oqu orny berıldı. A.Baitūrsynūly atynda Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ Tıl bılımı instituty men Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetı janynan qūrylǧan «Alaş» ǧylymi-zertteu ortalyǧy bar.
«ǦALYMNYŊ HATY ÖLMEIDI…»
Qazaqtyŋ bırtuar ūlynyŋ mūralary elımız täuelsızdık alǧannan keiın ǧana tereŋ zerttele bastady. 1988 jyly aqtalǧannan keiın A.Baitūrsynūly şyǧarmalarynyŋ jinaǧy – «Aq jol» kıtaby jaryq kördı. Almaty qalasynda ırı qoǧam qairatkerı soŋǧy jyldary ömır sürgen ǧimarat 1993 jyly mūrajai üiı bolyp aşyldy. Özınıŋ atyn ielengen köşede ornalasqan bes qabatty ruhani şaŋyraqta ǧalymnyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna qatysty bes jüzge juyq derektı resmi qūjattar, jeke suretı, qalamsauyt, mörtaŋba jäne sandyq, şabadan siiaqty ūstaǧan mülıkterı qoiylǧan. Ahmettıŋ jūbaiy Bädrisafanyŋ şyn aty – Aleksandra degen orys kısı eken. Ökınıştısı sol, olardan ūrpaq qalmaǧan. Tek Käkış degen aǧasynyŋ balalaryn bauyryna salyp, asyraǧan eken. Sol ūrpaqtarynyŋ bırı – Samyrat Käkışūly arnaiy qoǧamdyq qor qūrǧan.
Jiyrma jylǧa juyq uaqyttan berı jūmys jasap tūrǧan şaŋyraqta Alaştyŋ ardaqty arysynyŋ basqan ızı, joǧalmas biık ruhy qaldy. Özı tūtynǧan zattary men jazǧan hattaryn qazırgı ūrpaq tarihi şejıre dep bıledı. Halqymyzdyŋ ūlt bolyp qalyptasuyna erekşe üles qosqan Ahmet osydan jüz jyl būryn jaryq körgen «Tıl – qūral» oqulyǧynda «Özımızdıŋ elımızdı saqtau üşın bızge mädenietke, oquǧa ūmtylu kerek. Ol üşın eŋ aldymen, ädebiet tılın örkendetu kerek…» degen edı. Elı üşın eŋbegın arnaǧan asyl azamattyŋ osy sözı qazır de küşın joiǧan joq.
Söz soŋyn zaŋǧar jazuşy Mūhtar Äuezovtıŋ sözımen tüiındesek, «Ahaŋ aşqan qazaq mektebı, Ahaŋ türlegen ana tılı, Ahaŋ salǧan ädebiettegı elşıldık ūrany – «Qyryq mysal», «Masa», «Qazaq» gazetınıŋ qan jylaǧan qazaq balasyna ıstegen eŋbegı, öner-bılım, saiasat jolyndaǧy qajymaǧan qairatyn bız ūmytsaq ta, tarih ūmytpaityn ıster bolatyn. Ahaŋ eŋbegı janǧan jannyŋ bırı. Istegen ısınıŋ jemısı – artynan kele jatqan jastar. …qazaq ädebietı Ahaŋdy özınıŋ basşysy sanaidy».
Bıraq zorlyqpen, küşpen degenın boldyryp üirengen bolşevikter būl aqiqatty terıske şyǧaryp, onyŋ esımın de, eŋbegın de tarihtan öşıruge tyrysyp baqty. Ony bar ǧūmyryn adal qyzmet etuge arnaǧan tuǧan halqyna jau etıp körsetıp, «halyq jauy» degen jalaly jamylǧyny jauyp, atqyzdy, atyn ataǧandardy quǧynǧa saldy. Bärıbır olar maqsatyna jete almady. Jala – būlt, şyndyq – kün eken, zamany qaita tuyp, şyndyqtyŋ şūǧylasy öz nūryn töktı. Ūltyn süigen ūltjandy Ahaŋ, Ahmet Baitūrsynūly öz halqymen qaita tabysty.
İä, qaita tabysty…
Ashat RAIQŪL
