Almaz İBRAGİMOV: Besıgı joq üi bolmasa eken…

Almaz İbragimov – reproduktolog-därıger. «Ekomed Astana» klinikasynyŋ medisinalyq direktory. Ol basqaratyn mamandar tobynyŋ köp jyldyq eŋbegı – bedeulıktı jaŋa reproduksiialyq ädıstermen emdeu arqyly 5 myŋnan asa balanyŋ düniege keluı. «100 jaŋa esım» jobasynyŋ jeŋımpazy bızben äŋgıme barysynda bügıngı künnıŋ özektı mäselesıne ainalǧan bedeulıktı emdeu joldary jaily oi bölıstı.

Özbekstannyŋ Syrdariia degen qazaq auylynda tudym

Äkem üşınşı synyp oqyp jürgenımde qaitys boldy. Anam – matematika pänınıŋ mūǧalımı. 1995 jyly Qazaqstanǧa köşıp keldık. Mekteptı de, joǧary oqu ornyn da, odan keiın Sechenov atyndaǧy Mäskeu memlekettık akademiiasynyŋ klinikalyq ordinatoriiasyn da üzdık bıtıruım – anamnyŋ tärbiesı men tälımınıŋ arqasy.
Qaraǧandy medisina akademiiasynda oqyp jürgenımde myqty neirohirurg boludy armandadym. Bıraq soŋǧy kursta jas otbasymen bırge päter jaldap tūrdym. Jarasymdy otbasynyŋ bır problemasy – üilengenderıne 3 jyl ötse de, balalary joq boldy. Olardyŋ ünemı därıgerge baryp jürgenın, emdelgenın kördım. Bıraq nätije bolmady. Otbasy bolǧan soŋ ydys-aiaq syldyrlamai tūrmaidy, sondai kezdıŋ bırınde äŋgımenıŋ auany ainalyp balaǧa kelıp tıreletının ışım sezdı. Olarǧa şyn nietpen kömekteskım keldı. Künde internet aqtaryp bedeulık degen ne, onyŋ türlerı men emdelu joldary turaly mälımet ızdei bastadym. Būl oqiǧa bedeulık mäselesın zertteuıme, osy salaǧa keluıme türtkı boldy.
Akademiiany üzdık bıtırıp kelgennen keiın Qazaqstanda alǧaş aşylǧan «Ekomed» bedeulıktı emdeu­men ainalysatyn arnaiy klinikaǧa jūmysqa qabyldandym. Europada, AQŞ-ta bılımımdı jetıldırdım. Bügınde därıger-reproduktologpyn. Älgı jas otbasynyŋ tarihyna qaita oiyssam. Bırneşe jyl ötkennen keiın olardy Qaraǧandy qalasynda bır toida kezdestırdım. Arada 11-12 jyl ötse de balalary joq eken. Özderı qyryqqa kelıp qalǧan. Olarǧa kömek körsete alam ba degen oi maza bermedı. Degenmen täuekelge bardym jäne qolymnan keldı. Qazır olardyŋ 7 jastaǧy qyzy äp-ädemı bolyp ösıp keledı.

«Ekomed» kömegımen künıne 2-3 bala düniege keledı

Bastapqy kezde şyr etıp ömır esıgın aşqan balapandardyŋ ärqaisysyn sanap jürdım. 15, 20, 100… dep kete beredı. Qazır elımız boiynşa bır künde 2-3 bala düniege keledı. Tıptı şetelden de kelıp emdeluşıler bar. Qazırge deiın bes myŋnan astam otbasy bala süiu baqytyna bölendı. Būl – jalǧyz menıŋ eŋbegım emes, ärıptesterımmen bırlese atqarǧan jūmystyŋ nätijesı. Mūny jalǧyz adam ıstei almaidy. Bızdıŋ jūmysymyz – bırneşe mamandyqtyŋ ūştasqan jerı. Bylaişa aitqanda, biolog, reproduktolog, genetik, endokrinolog, hirurg, ginekolog – bärınıŋ toǧysqan jerı deuge bolady. Osyndai myqty mamandardyŋ arqasynda bedeulıktıŋ barlyq mäselesın, tıptı būrynǧy emge könbeitın jaǧdailardy da emdeuge bolatynyn däleldep kelemız.

Bedeulık pen belsızdık

Ekı ūǧymnyŋ özın tüsınıp alǧan dūrys. Otbasynyŋ bır jyl ışınde bala kötermeuın şartty türde bedeulık dep aituǧa bolady. Bıraq ol kelesı aida nemese 3-4 aidan keiın köteruı mümkın. Būl bala bolmaidy degen söz emes. Arnaiy tehnologiia­lyq kömekke jügınu kerek degen de söz emes. Keide därıgerdıŋ jai keŋesı men därılık zattardy taǧa­iyndau da bala süiuge septıgın tigızuı mümkın.
Belsızdık – er-azamattardyŋ jynystyq qatynasqa mümkındıgınıŋ bolmauy. Būl – būrynnan keŋ taraǧan mäsele. Bıraq emdık şaralar bolmaǧandyqtan, adamdar aşyq jariialauǧa qymsynǧan. Jalpy, düniejüzılık mamandardyŋ zertteuı boiynşa bedeulık körsetkışı joǧarylap barady. Ärbır besınşı jäne altynşy otbasy osy mäselemen betpe-bet kezdesedı. Sebebı adamdardyŋ ömır süru salty, tamaqtanuy, ömırde kezdesetın türlı jaǧdailar (stress, depressiia), ekologiianyŋ naşarlauy jäne taǧy basqa mäseleler tıkelei äser etedı. Er adamnyŋ şäuetınıŋ zertteu qorytyndysynyŋ özı osydan on jyl būrynǧy statistikamen salystyr­ǧanda qazırgı normativterı tömendetılgen. Öitkenı körsetkışterdıŋ özı azaiyp tūr. Bızge kelıp, anyqtalyp, emdelıp jatqan otbasylardyŋ 15 paiyzynda bedeulıktıŋ alǧaşqy nemese ekınşı satysy kezdesedı.

Deneden tys ūryqtandyruǧa közqaras

«Eko-men düniege kelgen balalar boijetkende olardyŋ da ūrpaǧy solai düniege keledı» degen pıkır qate. Būl salany tolyq bılmegendık dep aitar edım. Mūndai jaǧdaiǧa ūşyramaǧan, mäselenıŋ şeşımın ızdemegen adamnyŋ tüsınuı qiyn. Sözdı aita salu oŋai. Älemde deneden tys ūryqtandyru ädısımen eŋ alǧaş düniege kelgen Luiza Braunnyŋ jasy qyryqtan asty. Ol tabiǧi jolmen bala köterıp, özı bosandy. Reseide eŋ alǧaş osy ädıspen düniege kelgen qyzdyŋ da öz balalary bar. Būl ädıs äieldıŋ jäne er adamnyŋ ūryǧy äiel adamnyŋ aǧzasynda qosyla almaǧandyqtan ǧana jasalady. Bız ony laboratoriialyq jaǧdaida qosamyz. Sondyqtan tabiǧi jolmen düniege kelgen balalardan eşqandai aiyrmaşylyǧy joq. Būl ädıs 1980 jyldardyŋ basynda paida boldy. Osy jolda jürgızılgen ızdenıster, alǧaşqy bolyp düniege kelgen qyz­dyŋ bala süiuı – bärı-bärı eskerılıp, 2010 jyly ǧana būl ädıstı oilap tap­qan ǧalym, britaniialyq fiziolog Robert Edvardsqa Nobel syilyǧy berıldı. Mūny bügınde tiımdı ädıs retınde eŋ joǧary damyǧan elder qoldanysqa engızgen. İzraildıŋ özınde är otbasynda ekı bala dünie­ge kelgenşe deneden tys ūryqtandyrudy tegın jürgızu baǧdarlamasy bar. Köptegen elderde saqtandyru boiynşa jylyna ekı retke deiın deneden tys ūryqtandyruǧa rūqsat berılgen. Aldyŋǧy qatarly elderdıŋ būl ädıske memlekettık deŋgeide qoldau bıldıruı bedeulıktı emdeudıŋ eŋ tiımdı joly bolyp otyr.

Säbi süiudıŋ qūny

Bızde memleket tarapynan qoldau bar. Jylyna 900 adamǧa tegın kvota bölınedı. Bıraq negızgı qajettılık būdan bes ese joǧary. Alǧaşqy kezderı 100 kvota bölıngenın eskersek, būl da eleulı jetıstık.
Negızınde, balaly bolu üşın oryndalatyn bır baǧdarlamany ötkızuge şamamen bır ai uaqyt ketedı. Ol äiel adamnyŋ etekkır siklıne bailanysty jasalady. Keide da­iyndyq jūmystarymen qosa al­ǧanda ekı aiǧa sozyluy mümkın. Qa­rajat jaǧyna kelsek, ärtürlı baǧ­darlamalar qarastyrylǧan. Ūstazym Saltanat Baiqoşqarovamen bırge ızdenıs jürgızetın negızgı baǧytymyz – deneden tys ūryqtandyru ädısınıŋ nätijelıgın tömendetpei, baǧasyn qoljetımdı etu. Iаǧni 300-400 myŋnan bastalady, ärı ketkende 1 mln teŋgeden säl asady. Mäselen, äieldıŋ aǧzasyna az därı ketetın, jükteme az tüsıretın baǧdarlama bar. Tabiǧi siklde jasalatyn, stimuliasiia arqyly nemese ­embriondardy qatyryp, sosyn äiel adamnyŋ aǧzasyna bır-ekı ai demalys berıp salu ädısterı de öz nätijesın beredı. Bır sözben aitqanda, bızdıŋ elımızde ekonyŋ nätijelıgı eŋ aldyŋǧy qatarly eldermen bırdei. Şetelde bar mümkındıkter bızde de bar.

Kvota alu üşın qaida baru kerek?

Aldymen jergılıktı emhanaǧa qaralyp jürgen akuşer-ginekologtyŋ joldamasymen otbasyn josparlau ortalyǧyna baryp kezekke tırkelu kerek. Ol jaqta komissiia arqyly kezegı kelgende jergılıktı departamentten qarjy bölınedı. Sol arqyly bızdıŋ ortalyǧymyzǧa kelıp, balaly boluǧa mümkındık bar. Al öz betınşe kelgender emdı bırden bastap ketuge bolady.
Qazırgı uaqytta künıne kem degende 100-150 adam qaraluǧa keledı. Olardyŋ qatarynda būryn em alǧandar, jaŋadan qaralyp jürgender nemese baǧdarlamaǧa qatysyp, qadaǧalauda jürgender de bar.

Tabiǧattan asqan aqyldy tehnologiia joq

Deneden tys ūryqtandyru tek bedeulıktıŋ mäselesın şeşu üşın qoldanylady. Al «Qaltaly äielder egız tuu üşın jasatady» deu – jaŋsaq pıkır. Şyn mänınde, tabiǧi jüktılıkten artyq eşteŋe joq. Eger jüktılık bolmai jürse, emdık şaralar öz äserın bermese ǧana bız kömek qolyn sozamyz. Bızdıŋ maqsat – egız bosandyru emes, denı sau bır balany aman-esen düniege äkelu. Bız üşın ananyŋ da, balanyŋ da densaulyǧy maŋyzdy. Qaitalap aitamyn, bızdıŋ maqsat – bır qūrsaqty jüktılıktı boldyru. Degenmen keide mümkındıktı joǧarylatu üşın keide ekı embrion saluymyz mümkın. Bıraq onyŋ barlyǧy 100 paiyz bola bermeitının eske salǧym keledı. Tehnologiialar qanşa damysa da, tabiǧattan asqan aqyldy tehnologiia joq. Eger tabiǧi jolmen tuu mümkındıgı bar bolsa, sony paidalanǧan jön. Bıraq tek tabiǧi jolmen köterem dep te būl tehnologiialarǧa sü­ienbei, 10-15 jyl bala kötermei, uaqyt joǧaltudyŋ da qajetı joq. Ol üşın ärdaiym mamandardyŋ keŋesıne qūlaq türgen abzal.