Būl – Anaǧa qūrmet körsetu künı
– 8 nauryz merekesı qūtty bolsyn!
– Rahmet, ainalaiyn!
– Sız üşın būl merekenıŋ maŋyzy nede?
– Men üşın 8 nauryz – Anaǧa taǧzym etu, olardy qūrmetteu künı. Jalpy, älemnıŋ 50-den asa elınde Analar künı degen arnaiy kün bar. Būl künı adamdar özın düniege äkelgen analaryn eske alyp, olarǧa qūrmet körsetıp jatady. Ömırde anadan ardaqty, anadan meiırımdı kım bar?! Būl turaly aitudyŋ özı artyq. Anaǧa taǧzym degennıŋ astarynda ülken män jatyr. Qazaqtyŋ ūlttyq erekşelıgınıŋ bırı de – ata-anany syilau, olardyŋ aldynan kese-köldeneŋ ötpeu, qarsy kelmeu qanymyzǧa sıŋgen ädet. Ökınışke qarai, osy qasietterımızden aiyrylyŋqyrap bara jatyrmyz. Sondyqtan elımızge ana meiırımı men mahabbatyn asqaqtatatyn osyndai merekeler qajet-aq. Kezınde men Qazaqstanda Analar künın belgıleiık degen ūsynyspen Elbasyna şyqqan edım. Aldyŋǧy jyldan berı elımızde atap öte bastaǧanyn estıdık. Bıraq būl künnıŋ qadır-qasietın äzırşe jete tüsınbei jatqan siiaqtymyz. Sebebı, ekı jyl ışınde keŋ kölemde atalyp öte qoimady. Sondyqtan äzırşe 8 nauryz – men üşın Anaǧa qūrmet körsetu künı.
– Al özıŋız 8 nauryzdy qalai qarsy alasyz? Būl künı qandai syilyq alǧandy jaqsy köresız?
– Bızdıŋ üide kez kelgen merekede dastarqan jaiuly, et asuly, bauyrsaq pısırulı tūrady. Qonaqjai qazaqpyz ǧoi. Mereke künderınde dastarqanymyz jiylmaidy. Al endı öz basym syilyq mäselesıne onşa köŋıl audarmaimyn. Jastaiymnan erlerşe tärbielengendıkten be, būǧan asa män berıp körmeppın. Bıreu senıŋ qal-jaǧdaiyŋdy sūrap, quanyşyŋmen bölısıp jatsa, men üşın syilyqtardyŋ töresı osy. Jyly sözder kädımgıdei köŋılıŋdı köterıp tastaityny şyn. Bıraq bıreuler qūttyqtamai jatsa, oǧan da renışım joq. Jalpy öz basym eşkımge ökpelegen adam emespın. Būl da menıŋ erkekşe ösken mınezımnen bolsa kerek. Ärı qazır qarbalas zaman ǧoi. Eşkım qarap jürgen joq. Bärınıŋ de öz tırşılıgı bar. Sondyqtan «sen menı merekemen qūttyqtamadyŋ, tuǧan künım edı, ony da ūmyt qaldyrdyŋ» dep ökpeleudıŋ özı artyq.
«Ūlttyq taǧam äzırlegendı ūnatamyn»
– Sızdı nebır taǧam türın dämdı etıp äzırleidı dep estimız. Jaŋa özıŋızdıŋ qolyŋyzdan däm tatqanda da osyǧan köz jetkızdık. Jalpy erekşe süiıp äzırleitın taǧamyŋyz qandai?
– Men negızınen ūlttyq taǧamdardy jasaǧandy ūnatamyn. Äsırese, ettı jılıktep bölıp, asqandy jaqsy köremın. Ettı kaströlge pısırmeimın. Onda et bırınıŋ üstıne bırı mıngesıp, dūrys bolmaidy. Al, qazanda pısırgende et jaiylyp, jaqsy ärı tez pısedı.
– Sız pısırgen tandyr nannyŋ dämı de tıl üiıredı desedı. Mäzırıŋızben bölıse otyrsaŋyz…
– Ejelde şeşelerımız nannyŋ nebır türın pısırgen ǧoi. Tandyrǧa nan japqandy jaqsy köretınım ras. Būl özı erekşe taǧam. Öz basym ūnǧa sary mai, jūmyrtqa, qant, tūz qosyp tek sütke ileimın de jarty saǧatqa aşytyp qoiamyn. Būl taǧamdy jasarda qamyrǧa erekşe män beru kerek. Ol da tırı organizm sekıldı. Dūrys ilenbese, şekten tys aşyp nemese köterılmei qalady. Sondyqtan qamyrdy öte jūmsaq etıp ileu kerek. Babymen pısırılgen nan bır apta boiy dämı men būrqyraǧan iısın joǧaltpaidy.
– Osyndai şaruaqorlyǧyŋyz jalǧyz qyzyŋyz – Qaragözge jūqqan ba?
– Anaǧa barlyq balasy bırdei ǧoi. Bıraq jalǧyz qyzym bolǧandyqtan ba, Qaragözıme degen yqylasym erekşe boldy. Üide köp ūrys estitın de Qaragöz edı. Sebebı, ol – qyz bala, erteŋ bıreuge jar, bıreuge kelın bolady. Sondyqtan onyŋ üi şaruasynda pysyq boluyn qataŋ qadaǧalauda ūstadym. Qaragöz qarşadaiynan qamyr iledı, ydys-aiaq juyp, tamaq pısırudı üirendı. Äsırese, soŋǧy mındetın mınsız atqaruyna erekşe köŋıl böldım. Sebebı, qyz bala tamaq pısıre almasa, erteŋgı künı jaqsy äiel bola almaidy. Bız europalyqtar emespız ǧoi, jartylai daiyn tamaqty äkelıp jei salatyn. Ūlttyq dästürımızdıŋ artyqşylyǧy da osy qonaqjailyǧymyzda. Qazaqtyŋ dastarqany ärdaiym jaiylyp tūruy kerek. As üiınen tamaqtyŋ iısı būrqyrap tūrmaǧan üi – üi emes. Qonaq kelmeitın, qazany köterılmeitın üi naǧyz qu mazar der edım. Sondyqtan qyzymnyŋ boiyna qazaqtyŋ osy qasietın sıŋırıp, qonaqjai boluǧa, dastarqany aşyq boluǧa baulydym. Qūdaiǧa şükır, Qaragözdıŋ şaruaqorlyǧy eşkımnen kem tüspeidı. Ol tazalyqqa, talǧamǧa, taǧam daiyndauǧa kelgende aldyna jan salmaidy. Qaşan da qoly aşyq. Būl – men üşın ülken maqtanyş.
Er mınezdı erke qyz
– Altynşaş Qaiyrjanqyzy, endı balalyq şaǧyŋyzǧa säl-päl saiahat jasap körsek. Sız qandai bala boldyŋyz? Äke-şeşeŋız qandai adamdar edı?
– Menıŋ äkem jylqyşy bolǧan. Közı aşyq, kökıregı oiau adam edı. Jyr-poemalardy süiıp oqityn. Tatardyŋ «Altynchech» poemasyna erekşe qyzyǧuşylyq tanytyp jürgen tūsta men düniege kelıp, atymdy «Altynşaş» dep qoiypty. Özım şeşemnıŋ 45 jasynda tuyppyn. Anam äbden qinalsa kerek, menı tıptı emıze de almaǧan. Sodan ne kerek, menı saumalmen asyrapty. Keide «menıŋ jarty qanym – jylqynıkı» dep qaljyŋdaitynym bar. Jylqyny jaqsy köretınım de sondyqtan şyǧar. Şeşem de önerge jaqyn kısı bolǧan. Şet auylda bır änşı-jyrşy keldı degendı estıse, dastarqanyn jaiyp, arnaiy qonaq etıp jıberetın.
Al men erke-şoljaŋ bolyp östım. Ekı ūldan keiın jalǧyz qyz bolǧan soŋ ba, äkem menı erekşe erkelettı. Özım de tentek edım. Ekı aǧam jäne üiımızde nemıstıŋ jetım qalǧan bes balasy tärbielendı. Solarmen bırıgıp alyp, aǧaşty at qyp mınıp, auyldy şaŋdatyp jürdım. Töbeles bola ma, ortada men jüremın. Men tuyp-ösken Aqmolanyŋ Astrahan audany, Astrahanka auylynda orystardyŋ üles salmaǧy köp-tūǧyn. Olarmen de ara-tūra qyrylysyp tūramyz. Mektepke barǧanǧa deiın menı äke-şeşem ūldarşa kiındırdı. Alǧaş mektepke barǧanda şeşem basyma ūldardıkı siiaqty qūlaqşyn kigızıp jıberdı. Özımnıŋ köŋılım baiaǧydai, mektepke jetıp barmaimyn ba? Söitsem, bırneşe orystyŋ balasy menıŋ basymdaǧy qūlaqşyndy körsetıp, kelemejdep şiyq-şiyq külıp tūr eken. Äi, bır namysymnyŋ kelgenın-ai. Jetıp bardym da, bıreuın şyqşyttan, ekınşısın segızközden oŋdyrtpai ūrdym. Osylai ūrudy äkem üiretken bolatyn. Älgıler aldy-artyna qaramai zytty. Mıne, osyndai töbelesqor, tentek boldym. Bırde äke-şeşem qonaqqa ertpei kettı dep bır asau taidy erttep mınıp alyp, 11 şaqyrym jerge tündeletıp ketıp qalǧanym bar. Qazır oilasam, külkım keledı.
– Sızdı myltyq atudyŋ da şeberı deidı…
– Būl da balalyq şaqtan qalǧan bır belgı ǧoi. Menıŋ aǧalarym mergen bolǧan. Elde joq şaǧyn kalibrlı vintovka tek menıŋ ülken aǧamda ǧana bolatyn. Olar atyp jatqanda, men qarap qalamyn ba? Qoiar da qoimai jürıp, ony da üirenıp aldym. Äkemde aŋşynyŋ ūzyn myltyǧy boldy. Aǧalarymmen bırge, sol myltyqqa oq jasaudy da meŋgerdım. Qazır myltyqtyŋ oǧy qalai jasalatynyn menen artyq eşkım bılmeitın şyǧar osy (küldı).
– Bıraq mekteptı üzdık bıtırıp, Mäskeudıŋ ädebiet institutyn tüskenıŋızge qaraǧanda, aqyldy tentek bolǧan siiaqtysyz...
– Bızdıŋ kezımızde mūǧalımder sauatty ma, äiteuır sol kezdegı balalardyŋ köpşılıgı sabaq oquǧa qūmar bolatyn. Özım ädebiettı erekşe yqylaspen oqydym. Auylda ülken kıtaphana bolatyn. Qolym qalt etse, sonda baryp älem klassikterınıŋ şyǧarmalaryn aqtaratynmyn. Solarǧa elıktep, öleŋ, äŋgımeler jaza bastadym. Alǧaşqy tyrnaqaldy dünielerım audandyq, respublikalyq basylymdarda jariialanyp tūrdy. Būl menıŋ balalyq talpynysyma erekşe qanat bıtırıp, jazuşy bolamyn degen armanyma jol saldy.
«Men üşın Änekeŋnıŋ orny bölek…»
– Äŋgımemız sız turaly jäne jalpy äielder taqyrybynda bolǧannan keiın myna bır sūraqty qoimai ketuge bolmas: jalpy özıŋız aitqandai, qazaqta adami qarym–qatynastarǧa negızdelgen jaqsy dästürler bar. Solardyŋ bırı – ene men kelın arasyndaǧy syilastyq. Ziialy qauym ortasynda Asqar Süleimenovtıŋ anasy – Aitoty men Äbış Kekılbaevtyŋ anasy – Aisäule apalardyŋ özara syrlastyǧy men dostastyǧyn, olardyŋ tektılıgın, qaisarlyǧy men danalyǧyn jyr ǧyp aitady. Aitoty apanyŋ aldyn özıŋız de kördıŋız. Jalpy ol kısımen ene men kelın retındegı ara-qatynasyŋyz qandai boldy?
– Düiım jūrtqa «Äbıştıŋ anasy» retınde tanylǧan Aisäule Jūmabaiqyzy şyn mänınde kırpiiaz, saliqaly, ädıldıktı qaq jaratyn turaşyl kısı edı. Al menıŋ enem – Aitoty da ol kısıden qalyspaityn. Ekeuı de erte jesır qalǧan, keiın mūŋdas-syrlas bolǧan qūrbylar ǧoi. Apamyz asyqtai kısı bolsa da, sözı ırı edı. Bıreuge at qoisa, tura döp tüsetın. Tıptı ol kısı anaiy sözderdı qosyp jıberse de ersı körınbeitın. Üidı taza ūstau, taǧam jasau jaǧynan öte myqty boldy. Sondai adammen qarym-qatynasymyz nege jaman bolsyn?! Ärine, bır kezderı qiyndyqtar boldy. Olardyŋ qaisybırın aitaiyn?! Bıraq tektı kısı ǧoi. Keiın bärın tüsındı. Ol kısımen ömırınıŋ soŋyna deiın syilasyp kettık. Dünieden ozarda: «Altynşaşpen äi-şai desken joqpyz, bır auyz sözge kelgen emespız» dep aityp ketuınıŋ özı tektılıgın baiqatsa kerek. Ol ūlym, nemeresı – Älışerdıŋ qolynda tūrdy. Aralasyp-qūralasyp jürdık. Bailanysymyz üzılgen emes. Özımız baryp, aqtyq saparyna şyǧaryp saldyq. Ekı apanyŋ da ömırden bar körgen baqyty jalǧyz ūldary edı. Balasynyŋ da, nemerelerınıŋ de qyzyǧyn kördı.
– Al özıŋız qandai enesız?
– Endı… jaman ene emes siiaqtymyn (küldı). Sebebı, men balalarymnyŋ otbasyna aralaspaimyn. Al qyzyma «sen būl bosaǧadan ketkensıŋ, barǧan jerıŋde tastai batyp, sudai sıŋ» deimın. Kelınderımdı erkeletemın. Menıŋ ūlyma ol jaqsy bolsa, maǧan da jaqsy degen söz. Ärine, jas bolǧannan keiın kemşılıkterı bolady. Bıraq aitpaimyn. Olardyŋ öz ömır süru zaŋdary bar. Balalaryn asyrap otyr. Eşkımnen kem emes tırşılık etıp jatyr. Būdan basqa ata-anaǧa qandai baqyt kerek?!
– Änes aǧamyz sızdı «tärbielı kelınşek, maǧan dvorian jazuşylardyŋ jaǧdaiyn jasap otyr» degenıne qaraǧanda, qūdai qosqan qosaǧyŋyzdy erekşe qūrmet tūtatyn siiaqtysyz…
– İia, men üşın Änekeŋnıŋ orny müldem bölek. Ol kısı –jazuşy. Ol kısı eŋbekqor. Änekeŋ bas almai jazuǧa bar. Tıptı aitpasaŋ, tamaq ışudı de ūmytyp ketedı. Keide janym aşyp: «Papasy-au, densaulyǧyŋnan ne qaldy, jazudy endı qoisaŋşy» deimın. Oǧan könetın papamyz joq. «Men jazudy tastasam, kım bolǧanym» dep balaşa renjidı. Änekeŋnıŋ jazyp jürgen dünielerı – kürdelı eŋbek. Sondyqtan janaşyrlyqpen qarap, barlyq jaǧdaiyn jasap beruge tyrysamyz. Būl üide papa ne aitty, sol bolady. Ol kısı aqşa mäselesıne aralaspaidy, anaǧan-mynaǧan jūmsap qoidy dep basyn qatyrmaidy. Ol kısıge jaŋa kiım alyp beru degennıŋ özı – üi saludan da qiyn. Dükenge barmaidy. Düniege qyzyqpaidy. Bar esıl-dertı – tek jazu. Papamyzǧa jaǧdai jasamai, ne bıtıremız bız?!
«Bıryŋǧai dramaturgiia jazuǧa köştım…»
– Üiıŋız muzei siiaqty eken. Onyŋ ışı-syrty sızdıŋ talǧamyŋyzben jasaldy ma?
– Bırkezderı men Zaisanda jer sılkınısınen būzylǧan üilerdı tekserıp jürıp, özımnıŋ qalai qūrylysşy bolyp ketkenımdı baiqamai qaldym. Üi saludaǧy alǧaşqy «täjıribemdı» Almatyda saiajai saludan bastadym. Keiın Astanada keŋse saldym. Qazırgı üiım – törtınşı qūrylysym deuge bolady. Aldynda tuǧan auylym – Astrahan auylyndaǧy aǧamnyŋ üiın saluǧa kömektestım. Jalpy, üi salǧanda onyŋ jylylyǧy, kommunikasiialyq jelılerınıŋ joǧary talapqa sai boluyna basty köŋıl bölemın. Qūrylysty tūrǧyzatyndar basqalar ǧoi. Al men basy-qasynda jüremın. Qūrylys materialdaryn özım taŋdaimyn. Üidıŋ ışın bezendıru – menıŋ moinymda.
– Myna kottedj üiıŋızdı qanşa jylda saldyŋyz?
– Segız jylda äreŋ bıtırdık qoi.
– Üiıŋızdı Talapkerge tıgıpsız. Būl auyl sızdı nesımen tartty?
– Kezınde äke-şeşem järmeŋkege barar jolda osy Talapker auylyna tünep ketetını emıs-emıs esımde. Jalpy būl özı – qymyzdy auyl. Jylqy ūstaidy. Auasy da taza. Esıl özenı de tiıp tūr. Bızdıŋ Änekeŋ – balyqşy ǧoi. Sol kısınıŋ de jaǧdaiyn oiladyq. Ekınşı jaǧynan, tuǧan auylyma da qaşyq emes. Öz basym jaqsy köremın osy öŋırdı.
– «Ruhaniiat» partiiasynyŋ soŋǧy sezderınıŋ bırınde endı tek şyǧarmaşylyqpen ainalysamyn dep edıŋız. Qazır ne jazyp jürsız?
– Men qazır bıryŋǧai dramaturgiia jazuǧa köştım. Osy salada jazyp jatqan dünielerım bar. Älı nüktesı qoiylmaǧan şyǧarmalar turaly aitu erte dep oilaimyn.
Qymbat Toqtamūrat
