«Bes qaruyn asynyp…». Būl tırkestı estımegen qazaq neken-saiaq şyǧar. Etnografiialyq derekközder bylai deidı: «bes qaru degenımız – atatyn bır qaru; kesetın bır qaru; ūratyn bır qaru; tüireitın bır qaru; şabatyn bır qaru».
Bıraq, bügıngı atajaulardyŋ ūrys alaŋdarynan aqparat aidynyna oiysqany qaşan! Aqparǧa jauapty BAQ bolsa, kezınde «törtınşı bilık» dep aidar taǧylǧan sala endı bızder üşın «altynşy qaru» dep moiyndaluǧa şaq qalyp tūr. Ony tūrmys künde taŋerteŋ, tüste, keşke qaita-qaita däleldep otyr.
«Tek Borat külmesın de…»
Endı şekaralar köbıne qarudyŋ qauqarymen emes, BŪŪ-nyŋ qararymen özgeretın zaman bop tūr. Älemnıŋ zaiyrlanǧan bölıgınde bügınderı jalaŋ qylyştan görı, aqparattyŋ mysy basym. Osy tūsta bızge qyzyǧy – alpauyt elder äbden äkkılenıp alǧan aqparattyq nauqan jüiesı.
«Aqpyn, al aqqa qūdai jaq» degen – būl künderı bos söz. Qyzyǧy sol: ony qazır söz jüzınde däleldeuıŋ kerek. Bolmasa, eŋ päk adamnyŋ älde parasatty ıstıŋ, qaisybır qarsylastardyŋ arqasynda adamzat estıp-körmegen pasyq ta ozbyr bolyp şyǧuy ǧajap emes. Köbıne keşkı jaŋalyqtaǧy bır auyz söz jetkılıktı.
Būdan qalai qorǧanamyz? Nelıkten jyl sanap aqparattandyru, qoǧamdyq pıkırdı aldyn ala daiyndau biudjetı qampaiuda? Būl ıste bızdıŋ elımızdıŋ ne aitary bar? İnternet ne äkeldı? Jazarman jarşylardyŋ töl merekesınde osy jaǧyn qauzasaq deimız.
Mysalǧa osy mediatehnologiia salalarynda aldyna el salmaǧan memleket AQŞ-ty alsaq, endeşe. Publisist, osy künderı batystyq ülgıde aqpar taratuǧa maşyqtanyp jürgenderge özı – pırge, eŋbegı – Qasiettı kıtapqa ainalǧan Uilliam Taftqa jügınsek, aqparattyq nauqan jüielı türde ämırkendık ülgıdegı «aqtaban şūbyryndy» 1930 jyldary bastaldy deidı. Eldı jūmyssyzdyq, säikesınşe berekesızdık jailaǧan jyldary, bılesız be, bızderde mädeniet salasy qaŋǧyp kete jazdasa, AQŞ-ta akterler men rejisserler, jurnalister men baspasöz kerısınşe baquatty bolǧan. Sebep: eldıŋ qam köŋılın jadyratyp, bilıktıŋ anau ūşar basyndaǧylardyŋ qarap otyrmaǧanyna eldıŋ közın jetkızu. «İä, Ruzvelt bärıbır de ereuılder men köterılısten saqtana alǧan joq, degenmen, aşynǧan aş halyqtyŋ Amerikany aiaǧyna deiın töŋkerıp tastamaǧany – tap osy medianyŋ arqasy» dep jazady äigılı publisist.
Ekınşı Düniejüzılık jyldary eŋsesı köterılıp qalǧan Amerika endı osy ädıstı älemdık formatqa engıze qoidy. Sodan berı baspasöz AQŞ-tyŋ abzal obrazyn jazbaşa türde, Holliud kinosymen jetkızıp kele jatyr. Eŋ myqtysy sol, būlardy tıptı satyp alyp oqisyz jäne qaraisyz. Qarsylaspen kürestı sonyŋ esebıne jürgızudıŋ mūndai ädıske taŋ qalmasqa şara joq.
Aqparattyq maşina äskerilerden de köp ūpai äkelıp jatyr: adam şyǧynynsyz-aq saiasi karta qaita qattalyp, aqyrǧan patşalar qūlap jatyr. Änebır eldıŋ änebır basşysy tiımsız be? Jaqsy, endeşe, aldymen äigılı «syǧan qazaǧy» Borat – Saşa Baron Kouen Qaddafi bop kiınıp şyǧyp, şek-sıleŋdı qatyrady. Būl uaqytta baspasözde adam aitsa nanǧysyz Libiiadaǧy adam qūqyǧy jönınde esep, al kökjäşıkten saiasi rejim qūrbanynyŋ aianyşty monology da daiyn bolady. Bıttı, endı salyq töleuşıler milliardtaǧan äskeri assignasiiaǧa daiyn!
Mūndai mehanizmge köz jetkızu qiyn emes. Jäne de būl jeke oi-tolǧaudyŋ nätijesı emes. News Corp. siiaqty tajal korporasiia aqparattyq nauqanǧa qatysyn tıptı sotta moiyndaǧan. Al endı jeke özıŋız üşın de mysal üşın amerikalyq merzımdı basylymdardy bır şolyp şyǧuyŋyzǧa bolady. Mūnda «Daladaǧy dauyl» siiaqty äskeri nauqandar aldyndaǧy baspasöz ben elektrondy BAQ-tyŋ sondai ülgılı «auyzbırşılıgın» köre alasyz.
«Ol da bızdıŋ barǧan tau»
AQŞ-qa mediatehnologiiaǧa alǧaş türen salǧan el degen aidar taǧyp otyrǧanymyzben, bızdıŋ eldı būl ıste kenje qalyp, balaŋ boldy deuge äste bolmaidy. Sovetter bilıkke qarudyŋ küşımen kelgenımen, tek BAQ arqyly ǧana bekıp qaldy desek bolady.
Sovettık BAQ-tyŋ meilınşe synalǧan tūstary sol qanqūily otyz jetınşıler men Ekınşı düniejüzılık soǧysy kezderı şyǧar. Stalindı älı de bilık qūrauşy toptardyŋ serkelerı moiyndai qoimaǧan kezderı qorqytyp, tereŋ batyratyn qūral retınde bükılodaqtyq «Pravda» gazetı erekşe közge tüsedı. Tehnologiia şamamen bylai: aldymen partiianyŋ ışı-syrtyndaǧy, ırı äskeri qairatkerlerdı qaralaǧan kölemdı maqala jaryq köredı; qoǧamdyq közqarastyŋ qysymymen olar partiia qatarynan, saiasi biuro qatarynan şyǧarylyp, qarapaiym adam küiıne jetkızıledı; aqyry bastalǧanynan aiaqtaluy tez sot ūiymdastyrylyp, atu jazasyna kesıledı. Keşegı alaş arystarynyŋ da osynau aqparattyq şabuylda qūrban bop ketkenı qynjyltady. «Aiyptaulardyŋ» türlılıgı sonşa, tapsyrys alǧan redaksiia qiialynyŋ ūşqyrlyǧyna taŋ qalasyŋ. Kım joq mūnda: «japon tyŋşysy», nemese bırden bırneşe barlaudyŋ tyŋşysy (aitalyq, Buharin – nemıs, japon, fransuz, aǧylşyndarǧa «jūmys» ısteptı-mıs), «imperialistık piǧyldaǧy toptardyŋ qūiyrşyǧy», «sättı mezettı aŋdyp tyǧylyp otyrǧan egeuqūiryq», «adam keipındegı zalymdar», qysqasy, sovettık «Pravdanyŋ» qolyna qalam ber de, balaǧatqa qoi! Ökınışke qarai, qoǧam qairatkerlerınıŋ kemınde ekı ret öltırılgenın tüsınesıŋ: atylu aldynda özıŋ turaly mūndai maqala oqu, oǧan qoiylǧan qoldardyŋ ışınde keşegı dostardyŋ qoltaŋbasyn köru, sırä, mūndai qorlyqty oilap tabudyŋ özı ülken talantty talap etetın bolar.
Keiınırek, soǧys jyldary jäne odan keiın «Pravda», endeşe, barlyq odaq baspasy, onyŋ ışınde özımızdıŋ qazaq gazetterı de köbıne qoǧamdy syrtqy jaularǧa qairau men eren eŋbek körsetuge ügıtteu baǧytynda jazuǧa oiysqan. Bır auysymda 100 tonna kömır qazu, şöleit jerden köz körıp, qūlaq estımegen egın jinau – mıne, aǧa ūrpaq elıktep ösken obrazdar. Aqparattyq nauqan öz jemısın myŋ ese qaitardy: 50-jyldarǧa qarai KSRO ondaǧan pozisiia boiynşa öndırıs körsetkışı jönınen aldyŋǧy oryndarǧa şyqty. Saiyp kelgende, qonaevtyq milliard pūt astyq ta bar mūnyŋ ışınde.
İnternet intervensiiasy
Türlı arab köktemderı men basqa da saiasi «jyl mezgılderı» qazır älemde aqparattyq bopsalau men bedeldı tärk etudıŋ jaŋa ülgısı şyqqanyn paş ettı. Tıksınıp qaldyq. Şynymen, eldegı saiasi ahual keide äldekımnıŋ äleumettık jelıdegı bır tüiır şatpaǧyna bola töŋkerıle saluy ürei tudyrady. Būl oraida qorǧanystyŋ bırneşe türı de belgılı bop qaldy.
Bırınşısı, irandyq-soltüstık koreilık ülgı. El ışınde syrtqy elektrondy BAQ taraluyna meilınşe şekteu qoiu. Bıraq, būdan el tynyş häm bas aman bolady deu qisynsyz. Esterıŋızde bolsa, tek jaqsyny ǧana jetkızetın sovettık BAQ-tardyŋ el arasyndaǧy «bedelı» ortadan tömen edı, al keibıreulerı tıptı qisyq qaljyŋǧa arqau bop jatatyn. Bardy jasyru men joqty asyru bälkım otbasylyq qatynastarda jemısın berer, tek qoǧamdyq ömırde emes. Saiyp kelgende, odaqtyŋ qūlauynyŋ bırden-bır sebebı – aşyq qoǧam qūruǧa ūmtylys ekenın esten şyǧarmaiyq. Ötkenge qaituǧa äzır eşkımnıŋ yqylas bıldırgenı baiqalmaidy.
Aqparattyq qauıpsızdıktıŋ «iran-korei ülgısı» dep, şartty bölgenımızben, qyzylbastar būl salada qaǧylezdık tanytyp otyr. Aitalyq, syrtqy oqiǧalardyŋ qatardaǧy parsylyq üşın ūlttyq-dıni erekşelıkterıne qarai interpretasiiasy jiı paidalanylady. Sodan ba, İrandyq jüienı Batys qanşama qūbyjyq qylyp körsetkenımen, aqparattyq ahual korei tübegındegıdei qūr daŋǧaza aiqai men kün kösemge arnalǧan madaq emes. Şynymen, soltüstık koreilerdıŋ el ışıne beretın aqparattar aǧynyn baqylap otyrsaŋyz, keide tıptı külkıŋız keledı. Marks degen kısı qoǧamtanu ılımınde atymen joq ekenı, esesıne onyŋ eŋbekterı – Kim İr Sennıŋ şyǧarmasy retınde berıletınınıŋ özı nege tūrady?!
Terıs aqparattyq nauqanǧa qarsy ekınşı ädıstı – «udy umen qaitaru» dep atasaq ta bolady. Mūndaidy Resei keşegı gürjılermen segızkündık soǧysynda şeber paidalana bıldı. Baqsaŋyz, endı «maidan alaŋynan tıkelei reportajǧa» qosa, jalpy – gruzin ūltynyŋ, olardyŋ basşylarynyŋ obrazdary tärk etıldı. «Tym-tyraqai qaşqan gruzinder, esalaŋ prezident, eŋsesı ezılgen el, qanqūmar jauynger», mıne, älı de reseilık aqparat aidynynda qalyp otyrǧan qazaqstandyqtar üşın naqyşyna keltıre salynyp bergen soǧys beinesı. Tek Gürjıstanǧa tıkelei qatynaǧandar men aǧylşyntıldı BAQ-tardy oqu qabıletı bar oqyrmandar üşın būl soǧysta Resei sonşama tamaşa jeŋıske jetken joq. Bıraq, bızge qyzyǧy – qoǧamdyq türlı, keide tıptı bır-bırıne jūldyzy qarsy toptar mediasynyŋ osy soǧysta auzy bır bola qaluy. Şynymen, memleket müddesı jolynda osylai jūmyla alsaq, keremet emes pe? Al şyndyq qazır kımge qyzyq?
Osy oraida Reseidıŋ atalmyş aqparattyq nauqandy 80 paiyz internette jürgızgenın aita keteiık (taza vizualdy baǧalau – E.O.). Endeşe, Qazaqstanda mūndai mümkındık bar ma?
«Mail-Agentten» böten şarua
Soŋǧy besjyldyqta elımızdıŋ älemdık aqparat aidynyndaǧy imidjdık obrazyna küş salu kerektıgı aitylyp jür. Tıptı, 2007 jyly sol kezdegı Syrtqy Ister Ministrı Marat Täjin halyqaralyq konferensiia kezınde däl osyny aitqan bolatyn. Jäne de būl köbımız oilaityndai – Batystyq televideniede şattyqta ömır sürıp jürgen balalar men baquatty qariialar tüsken rolikter körsetu emes. Nemese, tek ol ǧana emes.
Rasy kerek, qisapsyz qarjymen qaşa jönelgen baişıkeşter sütın ışıp, aiaq bosatqan keşegı öz otanyn batystyqtarǧa qūbyjyq etıp bıttı. Elımızdegı «adam aitsa nanǧysyz qanqūily zaŋdar» men «erkındıktıŋ aianyşty halıne» Batys körermen-oqyrmany senıp-aq qapty. Osy jerde kemşın tüsken tūsymyz qarsy nauqan jürgızbegenımız.
Būǧan Batystaǧy qaptaǧan imidjdık PR-agenttıkterdıŋ qazaqstandyq qaşqyn baişykeşterdı töŋırektep qoimaitynyn äbden tüsınuge bolady. Eŋ qiyn tūsy – elımız resmi deŋgeide sol ozbyr agenttıkerdı jazalaudy talap ete almaityny: Euroodaq pen AQŞ-ta, tıptı, sudyr-suait BAQ-qa tosqauyl zaŋ joqtyŋ qasy. Sonda qalai, jekelegen kegı ketkender tūtastai eldı qaralauǧa qaqysy bar da, bızdıŋ aqtaluǧa qaqymyz joq pa?
Būǧan, olardyŋ qiynnan qiystyrylǧan qily äreketterın qosyŋyz. Eldı, onyŋ tūlǧalaryn tärk etu üşın jasalǧan qarabaiyr karikaturalardan bastap, şyǧu tegı kümändı fonoskopiialyq «jazbalar», bız üşın öte-möte yŋǧaisyz operatorlyq rakurstan tüsırıle qoiǧan jüzdegen beinetaspalardy qosyŋyz. Olardyŋ massasy el ışındegı adamdardyŋ özı senıp qalatyndai kölemge jettı. Endeşe, jamandyqty termek bar bolsa, ony tärk etpektık te boluy kerek qoi? Onyŋ üstıne…
Qozǧalmasaq, qorqynyşty…
Onyŋ üstıne, osy künı töŋkerıs qūralyna ainaldy delınetın äleumettık jelıler jaqyn arada … tıptı de sonda otyratyndardyŋ şyn közqarasyn bıldıre almaityn küige jetetın türı bar. İä, äigılı Facebook te, Twitter de öte-möte jaqyn bolaşaqta «basqarylmaly» boluy äbden yqtimal. Nelıkten?
Mıne. Jaqynda reseilık Syrtqy Barlau Qyzmetı (SVR) mynadai mazmūndaǧy jabyq tender jariia-lady: «Irı äleumettık jelılerge habar taratudyŋ jäne aldyn ala daiyndalǧan ssenarii boiynşa internet-qoldanuşylardyŋ közqarasyna yqpal etudıŋ avtomattandyrylǧan jüiesın jasau»! Aina-qatesız, taqyryby tap osylai! Būl nenı bıldıredı?
Būl bolaşaqta internettegı qoǧamdyq-saiasi közqarasty qarabaiyr programmalyq robottar qalyptastyratynyn bıldıredı! Masqara deisız be? Masqara deseŋız, «äleumettık bot» dep atalatyn düniede joq qoldanuşylardy AQŞ erteden paidalanyp keledı. Dörekı mysal keltırsek.
Mysaly, «Siriiaǧa basyp kıruge qalai qaraisyz?» degen saual tastaldy delık. Ärine, qoldanuşylardyŋ denı oǧan «Joq!» dep, kesımdı jauabyn bırden berıp tastar edı. Söitıp, Siriiaǧa şabuyldaudy qoǧamnyŋ qoldamaityny belgılı bolar edı. Bıraq «tūşymdy» jauap kerek qoi! Sol kezde älgı, aty bar, zaty joq jansyz robottar saualnamada «qajettı» jauaptyŋ ūpaiyn asyratyn bolady. Būl degenıŋız – azamattyq erkındıgıŋ erkın saudaǧa kettı degen söz.
Bıraq «memlekettıŋ müddesı üşın…» degen tättı söz bar. Nebır patşalar el esınde elu jyldyǧyn būryn oilaǧany üşın qalǧan. Endeşe, mūndai aiuan bolman dep, syrtqa teppei, osy bastan aqparattyq maidanǧa da köŋıl böle bastaǧanymyz dūrys. Būl – psihologiiany, telekommunikasiiany, taǧy da ondaǧan salalardy qamtityn kürdelı mäsele. Äŋgıme basynda atap ötkenımızdei, qazır jaqsylar jaqsymyn dep aiqailauǧa mäjbür kezeŋder keldı. Kez kelgen ıstı, aqparattyq demeudı sol ıstıŋ qosymşa emes, qūramdas bölıgı retınde qarap, strategiiany özgertu mäjbürlıgı keldı. Būl tūsta kenje qappyz, endı qaittık deuge de bolmaidy. Būl sporttyq Olimpia-dadan sipaty basqa dünie. Aqparattyq qorǧanys, elektrondy resurstarda qoǧamdyq közqaras qalyptastyru ädısterın jetıldıru, paidalanudyŋ jaman bolsa da, tūrpaiy bolsa da, öz nūsqamyzdy jasauǧa tiıspız de, mäjbürmız de. Äitpese, aqtalu üşın de, basqa üşın de älgınde söz etıp ötken batystyq keŋselerdı jaldaityn bolamyz. Qyruar qarjyǧa. Senımsız adamdardy. Kümändı täsıldermen. Äpendınıŋ «keŋ saraidai boz üiım!» dep, ekı başaiy syrtqa şyǧyp jatyp, nesıne şattanǧanyn sonda tüsınetın bolamyz. Sebebı, jaman da bolsa – özınıkı eken…
Erlan OSPAN
