ANA TILDE ATA-BABA SYRY BAR
Qazaq tılınıŋ köptegen sözderı bızdıŋ ūlttyq oiyndarymyzǧa qatysty damyp otyrǧanyn bılemız. Köne türkı oiyndarynyŋ bırı – asyq oiynyn oinamaǧan bala joq şyǧar, sırä. Ekı tızemız oiylǧanşa jatyp alyp oinaityn osy oiyn türıne keide qariialar qarsylyq bıldıretın. «Asyq oinaǧan azar, dop oinaǧan tozar, bärınen de qūiryq jep, mal baqqan ozar» deitın. Doiby, şahmat, jetı tas sekıldı oiyndar – bala üşın eŋ paidaly oiyndar ǧoi. Mysaly, «tört tas» oiynynyŋ has şeberın «köz mergen» dep atauşy edık. Al, asau attyŋ auyzdyǧymen alysyp, auyzdyǧyn qarş-qarş şainaǧan asauǧa tūsau bolǧan şabandoz jıgıtke razy bolǧan jasy ülkender «bala künınen taqymyn taiǧa bekıtken eken, naǧyz jıgıt osyndai bolsa kerek» dep kökparşynyŋ baǧasyn asyryp otyruşy edı. Osynyŋ bärı qazaqtyŋ ūlttyq oiyndaryna qatysty sözder. Al, bügınde osy sözderdı jiı estımeuımızdıŋ bırden-bır sebebı – ūlttyq oiyndarymyzdyŋ därıptelmeuınde.
Osy oraida ūlttyq oiyndarymyzdy nasihattauǧa özındık ülesın qosyp jürgen «Asyq atu» ūlttyq federasiiasynyŋ prezidentı Mūrat Äbenov aǧamyz bylai dep edı: «Bızdıŋ dästürımızde köp närse şaruaşylyqpen bailanysty, alaida, ol da qazır joiylyp bara jatyr. Sol siiaqty tıl de jūtaŋdanuy mümkın. Olai deitınım, men saiatşylyqqa qyzyǧyp, bürkıt salyp, aŋǧa şyqtym. Zerttep qarasam, qazaqta bır ǧana bürkıtke qatysty 1500 söz bar eken. Tek jasyna qatysty 20 şaqty atauy kezdesedı. 12 jasqa deiın jas ataulary keledı de, sodan soŋ qosymşa ataularǧa jalǧasady. Onyŋ tamaǧy, jabdyqtary qanşama? Qazaqta bürkıtşıler azaiǧan sebeptı bürkıtke qatysty sözderdıŋ bärı joǧalyp bara jatyr. Demek, ūlttyq oiyndarymyzdy därıpteu, damytu bızdıŋ tılımızdıŋ, mädenietımızdıŋ saqtaluyna bırden-bır septıgın tigızedı.
Qazırgı tılımızdıŋ jai-küiı janyŋdy jabyrqatady. Tılımızdı jetık bılmek özımız üşın ekenın bıle tūra, böten sözben bylǧap bıttık. Maǧan auylda bolǧan myna bır jaǧdai qatty äser ettı. Auylǧa dosymnyŋ toiyna barǧan edım. Üige kelgen qonaqtar et tüsıp, as-su ışken soŋ äŋgımenıŋ basyn qazaq tılıne būrdy. Jaǧalai otyrǧan jamaǧattyŋ ışınen jasy ülken qariia tılımızdıŋ şūbarlanyp bara jatqanyna jastardy kınälai bastady. «Ekı sözderınıŋ bırı qystyrma sözderden tūrady. Tılımızdı şūbarlap boldy. Büitken jastary bar bolsyn», – dep bır qaǧytyp öttı. Endı bırı:
– Ol tek jastardyŋ kınäsı emes, bärımızdıŋ de basymyzda bar jaǧdai, – dep jastardy jaqtaǧysy keldı. Pıkırtalas ūzaqqa sozylmai, bärıbır mämılege keldı. Kımde-kım özge tılden engen söz aitatyn bolsa, ortaǧa 50 teŋgeden salyp otyratyn bolyp şeşım qabyldandy. Ne kerek, bas-aiaǧy ekı saǧattyŋ ışınde ortadaǧy aqşa 10 myŋ teŋgege jetıp qalypty. Mūny körgen aǧamyzdyŋ bırı «Jeter, toqtataiyq, qaltamyz qaǧylyp bıttı», – dedı. Osy kezde köptı körgen köneköz aqsaqalymyz: «Qaltaŋnan 100 teŋge şyqqanyna qinalasyŋ, al, qazaq tılın böten tılmen şūbarlap söileudıŋ şekaradan jau kırıp ketkendei bolatynyn sender bılesıŋder me?» degenı. Jūrt sıltıdei tyna qaldy. Eŋ qyzyǧy, tıl tazalyǧyn saqtaudy nasihattap, tıl «janaşyrymyn» dep jürgen menıŋ özım qaltamdaǧy bıraz tiynymdy ortaǧa tastaǧanymdy baiqamai qalyppyn».
Aitsa aitqandai, keiıngı kezde tıldı şūbarlap söileitın ūrpaq köbeiıp barady. Bır ökınışıtısı sol, mūny qalypty jaǧdai retınde qabyldaityn bolyp aldyq. Tuǧan tılın tüsınbei tūrsa da, taŋdanbaityn halge jettık. Osy betımızben kete bersek, tılımızdıŋ «şekarasynan» ötıp ketken özge tılderdıŋ oǧan qauıp töndırmesıne kım kepıl? Al, tılge qauıp tönse, eldıgımızge, täuelsızdıgımızge de qauıp tönerı anyq.
Tıl degen ülken maidan bolsa, är qazaq sol maidannyŋ aldyŋǧy şebınde jüruı kerek. «Otan otbasynan bastalady» demekşı, tym bolmasa öz otbasymyzda, jürgen ortamyzda tıldıŋ şūbarlanuyna jol bermesek, tıl tazalyǧy üşın aşqan ūly maidanymyz sol bolar edı.
Mūhtar TŪRTAIŪLY