Änımdı qanattandyrǧan Aitmatov edı

İlia JAQANOV, kompozitor, jazuşy: 

Qyrǧyz ben qazaqtyŋ tamyry tereŋ muzykasynyŋ qūnaryn tel emgen, sazynyŋ iırımı jürektı terbep, sezımdı özgeşe küige salǧan kompozitor İlia Jaqanovty Astana şaharyna bır at basyn būrǧanynda äŋgımege tartqanymyz bar-dy. Esıldıŋ jaǧasynda «Edıl men Jaiyqty» şyrqata otyryp, keŋınen aqtarylǧan Ilekeŋnıŋ Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevpen dostyǧyn, esten ketpes kezdesulerın äŋgımelegenın bügınge deiın oqyrman nazaryna ūsynyp ülgergen edık. Al, mūnda İlia Jaqanov alǧaşqy tuyndylarymen qatar, «Adamzattyŋ Aitmatovy» atanǧan qyrǧyz jazuşysynyŋ şyǧarmalarynan tuǧan änderınıŋ tarihyn söz etedı…

– Qadyr Myrza-Älı aǧamyzdyŋ üiındegı Saltanat apaidyŋ auzynan estıgen boluym kerek, qatelespesem, «Saltanat» degen änıŋızdı aqynnyŋ toiynda şyrqapsyz. Osy ännıŋ tarihyna keŋırek toqtalsaŋyz…

– Būl saualdy bylai qoi­mauyŋ kerek edı. «Sızdı tyŋdar­mandaryŋyzǧa alǧaş tanytqan änıŋız qandai?» degenıŋ jön edı.

– Jaraidy, solai delık, sız­dı jalpaq qazaqqa tanytqan alǧaşqy änıŋız qandai?

– Menıŋ kompozitorlyq jolym 1956 jyldan bastalady. Ol kezde jiyrma jastaǧy ekınşı kurstyŋ studentımın. QazMU-dyŋ filologiia fakultetınde oqimyn. Auyldan kelgen bız siiaqty studentter drama, opera teatrlary­na köp baratyn. Ol kezde qazırgıdei jas­tardy eleŋdetetın, oi-sanasyn mülde bilep alatyn, bükıl jan-düniesın beimaza küige böleitın eşnärse bolǧan joq. Süt­tei ūiyǧan sovettık ömır edı. Bız kıtapty köp oqitynbyz. Teatr­men qosa, osy künge deiın ūmy­tylmaityn, naǧyz gumanistık ruhta tuǧan taŋǧajaiyp kartinalardan tūratyn kinolardy qyzyǧyp köretınbız. Bız sol sovettık kino­lardyŋ, teatrlardyŋ, konserttık ūiymdardyŋ ruhymen östık.
1944 jyly men bırınşı synypta edım. Soǧystan oralǧan äkem de (keiın mūǧalım boldy ǧoi), auyldaǧy basqa aǧalarym da orystyŋ keremet änderın aityp keldı. «Temnaia noch», «Katiuşa», «Esli zavtra voina» siiaqty adamnyŋ jan-jüregın terbeitın, sūlu, taǧdyry bar, tarihy bar, sol kezdıŋ, soǧys kezınıŋ beinesın, suretın, kelbetın aiqyn elestetetın änderdı aitatyn. O bastan solardy tyŋdap östım. Keiın bıldım, orystyŋ sol tamaşa änderı sovet ökımetınıŋ alǧaşqy kezeŋınde – jiyrmasynşy, otyzynşy jyldary qazaqtyŋ ömırıne dendep engen eken. Öitkenı, sol bır sazdy da, siujettık änder qa­zaq­tyŋ mädeni düniesınde mül­de bolmaǧan jaŋalyq siiaqty. Qazaqta siujettık änder joq, ylǧi süiem, küiem, mahabbat, arman, ümıt, asqaq sezım… Al, orystyŋ sol kezderı taraǧan keibır änderınde taǧdyr bar, tarih bar, ömır bar. Sol änderdıŋ bırı – «Odinokii garmon». Ol qazaqşa bylai aitylatyn:
Qaitadan älemnıŋ bärı ūiqyda,
Esıkterı jabylyp, ot söngen.
Köşede estıler jalǧyz ǧana,
Garmonnyŋ tättı ünı tün kezgen.

Jas jıgıt tünde özınıŋ ǧaşy­ǧymen tıldesudı armandap, köşede jalǧyz özı garmon tartyp, qyzdyŋ köŋılın özıne audaryp, beimaza küige tüsıretın mahabbat änı. Odan keiın,
İ kto ego znaet,
Zachem on morgaet.
Zachem on morgaet,
İ kto ego znaet, –
deitın än sazy jüregımdı erekşe bauraityn. Osynyŋ özı menı siujettık änderge qyzyqtyrdy. Söitıp, eŋ bırınşı Qasym Aman­jolovtyŋ «Tün ortasy bolǧanda» degen öleŋıne än şyǧardym. Bırınşı änım, tūŋǧyş änım būl:

Tün ortasy bolǧanda,
Otyrsyŋ jıgıt nenı oilap.
Kımnıŋ atyn jazasyŋ,
Qaita-qaita şimailap…
Jaŋaǧy «Odinokii garmonmen» ündes keledı.
Mahabbatyŋ būlbūly,
Jür ǧoi senen alystap.
Ol estımes ünıŋdı,
Şaqyrsaŋ da dauystap…

Mıne, menıŋ talǧamyma sai siujettı öleŋ Qasym Amanjolovtan tabylyp, tūŋǧyş änım düniege osylai keldı. Osy ändı studentter talasa aityp, jūrtşylyqqa taralyp jatqan kezde «Saltanat» degen änım tudy. «Saltanat» qa­zaqtyŋ naǧyz dästürlı än sti­lınde tudy. Ar jaǧy Bırjan sal, Aqan serılerdıŋ ülgısın tanytqan, soǧysta mert bolǧan kökşetaulyq ataqty änşı Ramazan Elıbaevtyŋ «Jas qazaǧy», eluınşı jyldary şyqqan Äbılahat Espaevtyŋ «Marjan qyzy», onyŋ aldyndaǧy Ahmet Jūbanovtyŋ «Qarlyǧaşy» sekıldı jalǧasyp, eşqandai ūlttyq koloritten auytqymai, qazaqtyŋ tūmadai tūnǧan öz äuezı bolyp keŋ tarap jatqanda, menıŋ «Saltanat» änım düniege keldı.
Änge at qoiudyŋ özınde ülken män bar. Däl sol kezde «Abai joly» romanyn qūmartyp, qūnyǧa oqyp jürgen edım. Onda Abaidyŋ köŋılıne jaqyn, jany süietın, ǧaşyqtyǧy sezılıp tūratyn, ıştei oǧan eşkımdı teŋgermeitın, kädımgı aiauly arulary bolǧan. Abai olardy süigen. Onyŋ bırı – Saltanat, bırı – Quandyq. Quandyq – aqyn, Sabyrbaidyŋ qyzy, naiman. Mıne, osyndaǧy Saltanat körkem, körıktı, romandaǧy bet-beinesı, aty janyma jaqyn, jarqyn edı. Sondyqtan, ännıŋ atyn «Saltanat» dep qoidym. Būl än ülken kompozitorlardyŋ, eŋ aldymen Latif Hamididıŋ nazaryna ılıktı. Odan keiın erekşe qyzyqqan Äbılahat Espaev boldy. Jaŋa aitqanymdai, ol kezde onyŋ «Marjan qyzy» bükıl qazaqty şalqytyp jatqan. Sodan keiın «Saǧyndyrǧan säulem-ai», «Aq tamaq», «Jetısu» änderın şalqytqan soqyr kompozitor Sadyq Kärımbaevtıŋ özı tamsandy. Men ol kezde studentpın. Solarǧa üiırsektep jüremız. «Oipyrmai, mynau qandai tamaşa än!» dep, taŋdai qaǧysty.

Ömırzaq Aitbaev degen kurstas dosym bar edı, änşı. Özı Oŋtüstık Qazaqstannyŋ Şäuıldırınen. Syr süleiı Aitbai Belgıbaiūly degen aqynnyŋ ūrpaǧy. Sol Ömırzaq alǧaşqy kursynan-aq bız aitatyn Arqanyŋ änderıne myqtap ene bastady. Bırjannyŋ, Aqan serınıŋ, Estaidyŋ änderıne, «Ekı jiren», «Jiyrma bes», «Aq baqai», «Gau­hartas», «Alqoŋyr», «Naz­qoŋyr», «Dudarai» syn­dy halyq änderıne erekşe qyzyǧyp jürgende, ony Ǧarifolla Qūrmanǧaliev pen Jüsıpbek Elebekov tyŋdap, önerıne täntı bolǧan. Älgı «Saltanat» änın qazaqtyŋ dästürlı änındei jerıne jetkızıp, dombyramen aityp jürdı ol. Oǧan deiın Ömırzaq ekeumız būl ändı jaryqqa şyǧaru üşın bır kurs joǧary oqityn Qadyr Myrza-Älıge jolyqtyq. Qadyr ändı tyŋdady da bırınşı aitqan sözı: «Öte originalno, öte originalno» dedı. Ol kezde būl söz­ge män bergen joqpyz. Söitıp, ännıŋ sözın jazuǧa kelıstı. Ekı-üş künnen keiın sözın alyp kelgende kördım, «Saltanat» degen ännıŋ atyn üstınen syzyp, «Saǧatai» dep jazypty. Öleŋdı oqysaq, bır mını joq.

Uädeŋe özıŋ bergen bekem be edıŋ,
Jürektı mäŋgılıkke mekendedıŋ?..

dep bastaidy. Qazaqtyŋ dästürlı änı siiaqty, ülken saǧynyş, ükılı ümıttıŋ lebızı siiaqty bolyp şyqqan. Alaida, kökeiımdegını jasyra almadym. «Nege «Saǧatai» dep atadyŋ? Änım «Saltanat» qoi» dedım. «Saǧatai – alaiyn dep jürgen qyzym edı» dedı. «Menıŋ änımnıŋ aty – «Saltanat». Ännıŋ iesı – men. Ändı bırınşı men şyǧardym, sen ekınşı plandaǧy adamsyŋ. Nege «Saǧatai» boluy kerek?» dedım. «Ä-ä, oilanu ke­rek eken» dedı. «Būl – Abai romanyndaǧy Saltanat degen atqa bailanysty qoiylǧan» dedım. Öleŋdı alyp kettı de, ekı-üş kün ötpei «Saltanat» dep özgertıp keldı. Keiın, bır jyldan soŋ Qadyr üilendı. Toiynda sol kezdegı zamandastary, kurstastary boldy. Tastaqtaǧy ekı bölmelı päterdegı dumanǧa on-şaqty jıgıt qatysty. Sol toiǧa maǧan aq-qara tüstı şaqyru biletın bergende baiqadym, Qadyr kelınşegınıŋ suretınıŋ astyna «Saltanat» dep jazypty. Söitıp, menıŋ «Saltanat» änım Saǧatai qyzdyŋ atyn özgerttı. Mıne, ol ännıŋ tuu tarihy osylai.

– Sonda Qadyr aqynnyŋ üiın­degı apaidyŋ esımın sız qoiǧan boldyŋyz ǧoi?

– Ärine, menıŋ änımnıŋ atymen atalyp otyr. Ony özı de talai aitqan. Ainalyp kelgende, «Saltanat» änı sol kezde halyq­qa keŋ tarady da, Saltanat degen esımder köbeie bastady. Almatydan şyqqan än bükıl qazaq dalasyna jettı. Sovet Mazǧūtov degen bızden bır kurs keiın oqyǧan jıgıttıŋ jary Şolpan ekeuınıŋ tūŋǧyşy osy «Saltanat» änımen ataldy. Jap-jaqsy dausy bar edı, özınıŋ toiynda osy «Saltanat» änın aitty. Mıne…

– Aǧa, kelesı äŋgımemızdı jarty älemge tanylǧan qyrǧyz qa­lamgerı Şyŋǧys Aitmatovtyŋ şyǧarmalarynyŋ äserınen tuǧan bes änıŋız jönınde, adam­zattyŋ Aitmatovymen ta­nys­­tyǧyŋyz, dostyǧyŋyz töŋı­regınde örbıtseŋız.

– Būl bylai: 1963 jylǧy qazan aiynyŋ onynşy jūldy­zynda Mäskeu radiosy taŋer­teŋgı jaŋalyqtaryn bergende, «qyrǧyzdyŋ körnektı jazuşysy Şyŋǧys Aitmatov Lenindık syilyqtyŋ laureaty atandy» dedı. Men ol kezde jaspyn, jaŋadan üilengen kezım. Bır jasar tūŋǧyşym Bauyrjan bar. Televidenienıŋ jastar redaksiiasynda ısteitınmın. Qazaq radiosy men televidenie jönındegı memlekettık komitettıŋ töraǧasy kökşetaulyq Kenjebolat Şalabaev degen kısı bolatyn. Özı öte bılımdı, intellektısı joǧary, ūltjandy kısı edı. Sol kısı osy habardy tauda demalyp jatqanda estıptı. Jūmysqa kelgen boida, «Şyŋǧys Aitmatov degen – älemge aty ketken jazuşy, Mūhtar Äuezovtıŋ ösietımen, tapsyryp ketken adamdarynyŋ kömegımen, Qūdai jarylqap, qyrǧyz ben qazaqtan Lenindık syilyqtyŋ laureaty atanǧan Mūqaŋnan keiıngı ekınşı qalamger. Sondyqtan, Şyŋǧystyŋ şyǧarmalary qazaqqa keŋ taraǧan» dedı. Däl sol kezderde qyrǧyz halqy Şyŋǧysty tüsınbei, dattap, «orystanyp ketken jazuşy, mūnyŋ «Jämila» povestındegı Jämila qyrǧyzdyŋ äielderıne ūqsamaidy, küieuı soǧysta el qorǧap, Otan üşın otqa tüsıp jürgende Daniiar degen bıreumen köŋıl jarastyrǧan, būl – bızdıŋ ädebietke jat qū­by­lys» dep, Şyŋǧysty jaz­ǧy­ryp jürgen. Mūhtar Äuezov bas­taǧan qazaq ädebietşılerı, qa­lyŋ qazaq oqyrmany Şyŋǧys şyǧarmalaryn keremet qabyldap, oqyp jatqan kez. Sonyŋ bırı – men. Şalabaev aitty: «Tamaşa habardy estıdıŋder. Bügın nemese erteŋ Şyŋǧys Frunzege tüsıp, üiınde bolady, ärine. Sender telefon şalyp, qyrǧyzdarǧa soqtyrmai, Almatyǧa alyp kelulerıŋ kerek. Bızdıŋ televidenieden aşyq, tıkelei efirde baspasöz mäslihatyn ūiymdastyramyz».

Ol kezde televidenienıŋ bas rejisserı Saparǧali Şärıpov bolatyn. Keremet akter, öte talǧampaz, sergek köŋıldı kısı. Sol kısı Şyŋǧyspen Mäskeude Gorkii atyndaǧy ädebiet institutynda bırge oqyǧan, ädebiet bölımın basqaratyn Jappar Ömırbekovtı, Sattar Seiıtqazin degen aqyndy üiırıp, tapsyrmaǧa jūmyla kırısıp kettık.

…Tüstıkke üige keldım, apaŋ şai berıp otyrǧan. «Jämila» povestınıŋ orysşasyn qaitara oqyp jürgen edım. Jūrt qazaq­şasyna japyrlap den qoiyp jatqanda, qazaqşa audarmasynan görı orysşa tüpnūsqasy maǧan erekşe äser ettı. Öitkenı, orystyŋ Şolohovyn köp oqityn edım. Şai üstınde «Jämilany» qaita paraqtap otyrǧanymda, «Daniiardyŋ änı» tudy. Şyŋ­ǧystyŋ qasynda Jämila, Jämi­lanyŋ qasynda kışkentai qai­nysy – Seiıt, üşeuı Maimaq degen stansaǧa astyq tapsyryp, dalaurap kün batyp bara jatqanda Şeker aiylyna qaitady. Būl – Şyŋ­ǧystyŋ öz auyly. Talas oblysy Äulieatamen şektes. Būl – soǧystan jaralanyp kelgen Daniiar qyrmannyŋ basynda arbamen astyq tasyp jürıp, Jämila ekeuınıŋ arasynda mahabbat bastalyp qalǧan kez. Jämilanyŋ küieuı soǧysta, Jämila ony süimeidı. Daniiardyŋ ışkı jan-düniesı sondai bai, tekke söilemeidı, söilese, adamnyŋ janyn jai taptyrady. Jämilaǧa ölerdei ǧaşyq bolady, ekeuınıŋ arasynda sezım tūtanady. Älgı Şekerge qaitar jol üstınde kışkentai Seiıt bärın baǧyp otyrady. Jämila Daniiarmen tıldesuge yntyq. Bıraq, Daniiar ündemeidı, sabyrly. Oǧan Jämilanyŋ jyny keledı. Şydamai, aldyndaǧy Daniiar arbasynyŋ qasyna baryp, arbany sol qoly­men ūstap, ünsız jaiau jürıp kele jatady. Bırde Daniiardyŋ qoly Jämilanyŋ qolyna tiıp ketedı. Mıne, osy kezde Daniiar ändete ketedı. «Daniiardyŋ ünı qyrǧyzdyŋ Alatauyndai asqaqtap, biıktep, aspandap kettı. Endı bır uaqytta qazaqtyŋ keŋ dalasy bolyp jaiyldy» deidı Şyŋǧys. Mıne, osy sät menıŋ änımnıŋ tuatyny. Kıtaptyŋ osy joldary menıŋ änımdı düniege äkeldı. Söitıp, Şyŋǧystyŋ prozasyna osylaişa endım men. Öitkenı, būǧan deiın qyrǧyzdyŋ kolorityna, äuezıne yntyq bolǧam.

– Keşırıŋız, osy jerden sö­zıŋızdı bölsem, qazır ǧana aitqa­nyŋyzdai, qyrǧyzdyŋ änderıne, önerıne qalai qanyqtyŋyz? Qyrǧyz muzykasynyŋ qūnary­men qalai närlendıŋız?

– Men ösken Sarysu elı Arqadan kelgen, Arqada jürgennıŋ özınde qystauy Şudyŋ boiy bolǧan, Jailauköl, Ūlanbeldıŋ etegı, Sozaq dalasyna deiın tömendep kete beredı. Arqadaǧy el Jai­lau­köldı, Şudy qystaǧanda Äulie­atamen, Şymkentpen bailanysady, myna jaqta qyrǧyzdyŋ Toqmaq, Ystyqköl, Bışkegıne jol salady. Mıne, qyrǧyz ben qazaqtyŋ bailanysy solai jürıp jatqanda, qyrǧyzdyŋ änderı bızdıŋ qazaqtyŋ jüregıne sıŋe bergen. Aşarşylyq, soǧys jyldary bızdıŋ eldıŋ er azamattary toz-toz bolyp, qai jer­de künkörıs bolsa, sonda audy. Bırı täjıkke, bırı qyrǧyzǧa, bırı özbekke sıŋıp ketken. Zaman tynyştalyp, Sarysu audany ornyǧyp, el qonǧanda, şaşyrap ketkender äupırımdep qaityp keldı. Äkelerımız bır-bır qyrǧyzdyŋ qyzyn ala keldı. Bıreuı – Bätima, bıreuı – Säbiǧa. Men bes-alty jasymnan qyrǧyz jeŋgelerım salǧan ändı eş jatsynbai, qazaqtyŋ änderındei qabyldap, jüregıme sıŋıre berdım. Atai Oǧambaev jazǧan «Esımde», Jamal Omarova aitqan «Perizat-oi», «Bır mysqal», «Bişı yrǧai», «Tüsımde» änderı, Toqtaǧūldyŋ neşe türlı tolǧaulary, qyrǧyz kompozitorlary jazǧan basqa da änder menıŋ jüregıme erteden ornyqty. Sol qyrǧyzdyŋ koloritımen emın-erkın tolǧatyp jazǧan «Daniiardyŋ änı» 1963 jyly Şyŋǧyspen bolatyn baspasöz mäslihatynda oryndaldy. Qazannyŋ ony künı tuyp, on ekısı künı tıkelei efirge şyqty. Ömırımdegı eŋ baqytty sät osy. Ataǧy dürıldegen änge bükıl qazaq dirijerlerı, kompozitorlary, aqyn-jazuşylary taŋ-tamaşa boldy. Osy änmen bükıl Almaty guıldep, gürıldep kettı. Kez kelgen jerde osy ännıŋ oqiǧasy aitylyp jatatyn. Öitkenı, Aitmatovpen efir arqyly bırneşe ret tıldestı halyq. Sonda Şyŋǧystyŋ aitqany ǧoi: «abdan jaqşy, abdan jaqşy, e-e-e, aldyda jaqşy künder bolso, taǧy da bır Daniiardyŋ auanyna ündes keletın Jämilanyŋ aua­nyn jazyp qoisaŋ bolady eken. Şoŋ rahmet!» dedı. Sol joly «Daniiardyŋ änınıŋ» notasyn Şyŋǧysqa syiladyq. Ännıŋ sözın Şyŋǧyspen bırge oqyǧan aqyn Sattar Seiıtqazin jazdy. Bıraq, ol asyǧys jazdy, kıtaptaǧy surettı bere almady, alǧaşqy kezde amaldyŋ joǧynan sol mätınmen aitylyp jürdı. Bıraq, menıŋ oiymnan şyqqan joq. Keiın men mūny:

Ai jaryq, typ-tynyş atyrap,
Jürekter taǧy da qauyşty.
Janaryŋ jūldyzdai jarqyrap,
Tolqytty, sabyrdy tauysty, dep özgerttım. Kıtaptaǧy sezımdı tolqytatyn är söilem, söz menıŋ nūsqamda osylai däl, anyq tüstı. Būǧan Şyŋǧys keremet quandy. «Qandai üilesım, menıŋ öz dabyşym, öz ünım ǧoi» degen sözdı sol kezde aitty.

1964 jyly «Jämilanyŋ änın» jazdym. Būl – Jämila men Daniiardyŋ qol ūstasyp, auyldan ketetın sätı. Qoştasu änı. Jämila süiıktı auylymen qoştasady, qimaidy. Sol auyldyŋ ibadatty kelını, auyldyŋ qadır-qasietın bıledı. Amal joq, mahabbat jeŋıp barady. Būl än arada otyz jyl ötkende ǧana oryndaldy. 1994 jyly Almatydaǧy Respublika saraiynda Şyŋǧys Aitmatov pen Astrahannyŋ gubernatory Gujbinge Prezident syilyǧy berılgen saltanatty künde baǧy jandy. Qyrǧyzdyŋ ataqty dirijerı Asanhan Jūmahmatov simfoniialyq orkestrmen süiemeldep, qazaqtyŋ Bibıgülı siiaqty öte körkem Dariǧa Jalǧasynova degen halyq ärtısıne oryndatty. Qazaq pen qyrǧyzdyŋ jan-jüregın tolqytqan «Da­niiar­dyŋ änıne» ylǧi tenorlar qyzyǧatyn, «Jämilanyŋ änıne» koloraturalyq soprano qyzyǧatyn.

– «Jämilanyŋ änınıŋ» sonşa uaqyt baǧy janbauyn qalai tüsınemız? Älde, «Daniiardyŋ änıne» teŋese almady ma?

– 1963 jyly «Daniiardyŋ änıne» kezekten tys körkemdık keŋes şaqyrylyp, Şalabaevtyŋ aldynda tyŋdalǧanda, Halyq ärtısı Evgenii Brusilov­s­kii kele qalyp, «Mynau än emes, ariia ǧoi» dedı. Al, endı qyr­ǧyzdar özınıŋ konsertterınde «Daniiardyŋ ariiasy» dep berıp jürdı. «Jämilanyŋ änı» de solai bolyp şyqty. Älgı Asanhan Jūmahmatov «Jämilanyŋ änın» joǧary baǧalap, «Salveigtıŋ änı siiaqty. Būl nege Qazaqstanda aitylmaidy? Sebebı, änşılerıŋız käsıbi deŋgeige şyǧara almady» dep, külıp otyryp aitatyny bar.

Endı menıŋ erekşe qyzyqqan kıtabym – «Qyzyl oramaldy şyrailym menıŋ». Būl povest öte körkem jazylǧan, qaita-qaita oqi bergıŋ keledı. Mūndaǧy Iliias – albyrt, aŋqau, mınezı dyz etpe, özınıŋ bükıl baqytyn şaiqap alatyn, baiqamai bärın büldırıp alatyn, taǧdyrly jan. Äselınen köz jazyp qalady. Bükıl armany, aŋsauy, qūsasy Äsel bolyp qalady. 1965 jyly küzde «Äselımdı» Ystyqkölde jatyp şyǧardym. Oǧan sebep, däl sol kezde «Qaita oralǧan» degen povesımdı jazyp, eŋ soŋǧy epilogynda Ystyqköldı surettegen edım. Onyŋ tas-talqan bolyp bülınıp, tulap jatqan sätın surettedım povesımde. Ol – qyrǧyzdyŋ ekı közı joq, soqyr muzykantynyŋ taǧdyry bolatyn. Mıne, sol kıtaptyŋ soŋǧy epilogy menı qazan aiynda Ystyqkölge taǧy apardy. Sol saparymnan qaitarda kölge qaradym, tau-tau tolqyndar jöŋkılıp keledı. Sol kezde «Qyzyl oramaldy şy­railym menıŋ» povesındegı Ystyqkölmen qoştasatyn Iliias elestedı köz aldyma. «Qoş bol, Ystyqköl, qoş bol, Äsel, qoş endı aitylmaǧan änım menıŋ» deidı kıtaptyŋ soŋynda. «Äselım» tura osyndai sätte, kıtaptyŋ soŋǧy nüktesın qoiarda tudy. Sol saparymnan keiın Almatyda tamyl­jyǧan jaqsy, jyly kün boldy. Ekınşı ūlym Daniiar besıkte. Bır demalys künı kün şuaqta balamdy arbasymen qydyrtyp jürgenmın. Bır kezde balam qyŋqyldady. Üige kırgızdım, közı qaraqattai, qoiannyŋ köjegındei süikımdı balam qolynan ūstasam, sekırıp ketedı, tösekke sekırıp mınıp, ışegı qata küledı. Balanyŋ qylyǧyna qyzyǧyp otyryp, elıge tüskenım sondai, aldyma ūstap otyrǧanymda «Asylym» degen än keldı.

…Senı oiladym jarqyldaǧan asylym.

Mıne, osy än sol kıtaptaǧy Hadişa degen keiıpkerdıŋ jalt-jūlt etken, myŋ qūbylatyn obrazynan, Äselden aiyrylǧan Iliiasty op-oŋai köndırıp alatyn, op-oŋai büldırıp alatyn äieldıŋ är türlı: bırde jaz, bırde küz, bırde qys, bırde köktem bola qalatyn mınezınen tudy. Bıraq, bärıbır Iliiastyŋ jüregındegı mahabbat tuǧyzyp jatqan änder būl.
Endı arada bıraz jyl ötkende «Qoş bol, Gülsary» kıtaby boiynşa Tanabaidy sonşa eljıretıp, özıne yntyq qylǧan Bibıjanǧa degen mahabbattan tuǧan än. …Salyp ūryp Gülsarymen taudyŋ ışınde, aily aspannyŋ astynda kele jatady Tanabai. Tez jetkısı keledı Bibıjanǧa. Än osy yntyq köŋılden şyqqan. Mıne, Şyŋǧys Aitmatov osy änderdıŋ bärın tyŋdap, özınıŋ jetpıs jyldyǧynda maǧan bergen «Tavro Kassandry» degen kıtabyna bylai qoltaŋba qoidy: «Daniiardyŋ auany», «Jämilanyŋ auany», «Äsel», «Asylym», «Bibıjan» – öz dabyşym».

Şyŋǧyspen araqatynasymyz üzılgen emes, ol «Dünienıŋ qai şetıne barmaiyn, aldymnan Daniiar şyǧady, aldymnan Äsel şyǧady» deitın. Sondyqtan, osynau änder menıŋ ömırımdegı «Aitmatov sikly» dese de bolady.

Ashat RAIQŪL