Aty älemge mäşhür suretşı Sadok Ben-Davidtıŋ «Tün ortasynyŋ arǧy betı» atty körmesınde tülegen oilardyŋ üzıgı
On segız myŋ da bır ǧalamnyŋ arqauyn şiratyp, baitaǧyn jylytqan tırşılık ataulynyŋ tynysyna älmisaqtan bır-bırımen bıtıspestei, ırge ajyratyp, alşaq ta qonbastai qarama-qaişylyq darypty. Izgılık pen jauyzdyq… Ömır men ölım… Mahabbat pen ǧadauat… Quanyş pen qaiǧy… Jūlyn özektı, jūmyr basty pendenıŋ az ǧana alaŋ ǧūmyrynda aq pen qaradai almasyp, aqiretke deiın aldynan şyǧyp otyrar osynau qos ūǧym, jūp-jarma tüsınıktıŋ tal boiynda jaratylystyŋ jarasymyna tırek bolyp, jalǧasyna tın bıtırer bır tylsym qūdırettıŋ bary kämıl. İä, jamandyqqa kezıkpegen jaqsylyqtyŋ qadyryn paryqtamaidy. Dala ǧūlamasy Şäkärım qajy aitqandai, basy aman, bauyry bütınınde aqiretın oilamai, jalǧannyŋ qyzyǧyn qamsyz qarpyp, joidasyz jaipap qaluǧa ǧana beiıl jan artyna jarqyn ız qaldyryp, ızgılıktı ıske tūtqa bolyp ta jarytpasy belgılı. Öitkenı…
Ötken jūmada Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq muzeiınde qazırgı zamannyŋ jahan jūrtşylyǧyna tanymal maŋdaialdy suretşılerınıŋ bırı – soŋǧy jyldary tūmandy Albion tösıne tūraqtaǧan izraildık Sadok Ben-Davidtıŋ «Tün ortasynyŋ arǧy betı» atty üş installiasiialyq ekspozisiiadan qūralǧan jeke körmesın tamaşalau sätınde köŋıl tolqyp, kökeige älgındei oi qonaqtaǧany ras.
Jalpy, Qazaqstan talǧamyna tūŋǧyş ūsynylyp otyrǧan atalmyş körmenıŋ janrlyq häm aǧymdyq taŋsyqtyǧy – avtordyŋ aitar oi, megzer mūraty köztanyq akademiialyq nemese avangardtyq stilde emes, installiasiialyq ekspozisiia ädıbınde beinelenuınde. Aǧylşyn tılınde «jaiǧastyru», «qondyru», «qūrastyru» ūǧymyn bıldıretın installiasiia (installation) atauyn beineleu önerınıŋ törıne süirep, käduılgı suly da maily boiaudyŋ aluan tüsın almastyra, buyrqandyra jazatyn kartinalar qataryna qoiuǧa alǧaş talpynǧan suretşı Marsel Duşan siurrealist bola tūra, bärıbır, būl beineleu aǧymy naqyşty naturalizm men syrşyraily realizmnen şylbyr üzıp kete almaǧan tärızdı. Ärqily mükämaldardan qūralyp, bıregeilıkke jügınetın keŋıstıktegı kompozisiiany köz aldyŋa tosu arqyly astarly oi tastap, aŋsarly mūratqa jeteleitın osy öner türın keiın Lauri Astalakinomp, Iozef Bois, Robert Rauşenberg, Djozef Koşut, Edvard Kinhols, İlia Kabakov syndy älemge tanymal suretşıler jetıldıre tüsıp, belgılı bır keŋıstık pen uaqyt aiasyndaǧy rämızdık dekorasiia sipatyn darytuǧa tyrysqany mälım. Tıptı, keibır suretşılerdıŋ installiasiialyq tuyndylary, tastan qaşap, şoiynnan qūimasa da, skulptura qybyna bır taban jaqyndap qalady. Bıraq ony ärtürlı önerkäsıp önımderı men tūrmystyq būiymdardan qūrastyryp, tūtastyqqa baǧyndyruǧa talpynatyndyqtan, beineleu önerınıŋ bastapqy, klassikalyq maşyǧyna közı üirengen, tıptı, Van Gogtar maldanǧan «dadaizm» ädıbınıŋ özın «erıkken balanyŋ ermegıne» balaityn qarapaiym körermennıŋ ortaqol talǧamyna tompaqtau kelıp jatady. Sondyqtan da şyǧar, jekelegen şyǧarmalary şetelde joǧary baǧalanyp, ataqty Parij katalogyna engen ızdenımpaz, talantty suretşı, öz jerlesımız Räşit Nūrekeevtıŋ installiasiialaryna taŋsyq öner türı emes, qaŋsyq düniedei köz asyryp, ezu tarta qaraitynymyz. Al, endı myna dünie jüzıne tanylǧan, Batys pen Şyǧystyŋ talǧampaz qauymyn tamsandyryp, «müsınder jaratuşysy» atanǧan Sadok Ben-Davidtıŋ Qazaqstan ǧana emes, küllı Orta Aziia aumaǧynda tūŋǧyş aşylǧan körmesıne mädeniet ministrı Arystanbek Mūhamediūlynan bastap közıqaraqty astanalyqtardyŋ taily-taiaǧy qalmai keluı, ärine, eleulı uaqiǧa. Ūlttyq muzeidıŋ direktory D.Myŋbai körmenıŋ aşylu saltanatynda:
«… Ben-David myrzanyŋ körmelerı İtaliiada, Germaniiada, Qytaida, Oŋtüstık Koreiada, AQŞ-ta, Singapurde, Ukrainada tabysty ötken. Europa men Şyǧys Aziianyŋ, AQŞ-tyŋ, İzraildıŋ, Avstraliianyŋ bedeldı muzeilerı men jeke öner kolleksionerlerı onyŋ tuyndylaryna qūrmetpen qaraidy. Ūlttyq muzei älemdık deŋgeidegı öner tarlanynyŋ körmesın Ortalyq Aziia memleketterınıŋ arasynda bırınşı bolyp ūiymdastyryp otyrǧanyn maqtan tūtady» deuı äste tegın emes.
Ūlttyq mūrajai ǧimaratynyŋ üş qabatyn bırdei alyp jatqan, üş pälsapalyq atau, poetikalyq sarynmen bıregei ideialyq tūtastyqqa toǧysqan avtorlyq şyǧarmany tiianaqtap, «tolyqqandy mazmūn bıtıru» üşın suretşı on kömekşısımen üş jyl boiy inemen qūdyq qazǧandai mehnat şegulı. Sol eŋbegı eş ketpegenıne köŋılı toǧaiyp, közı quanǧanyn özı de jasyrmaidy… Äsırese, qūmait jerge qūlpyra ösken 20100 dana ösımdıkten qūralǧan «Blackfield» («Qara alaŋ») installiasiiasy tot baspaityn qūryştan elektronikalyq qūralmen oiylǧan. HVIII-HIH ǧasyrlardaǧy viktoriandyq ensiklopediialardaǧy ösımdıkterdıŋ köşırmesındei gül men şöp türlerıne bır jaǧynan kelıp köz salsaŋ, örteŋ ornyndaǧy ölı tübırdei jansyz, närsız qarauytyp, deneŋdı türşıktıredı; ekınşı jaǧynan qarasaŋ, sūŋǧat önerı men tanym öresın tal boiyna toǧystyrǧan ösımdık müsınderı aluan tüske enıp, baǧy taima, baiany tūldyr mynau jalǧannyŋ qyzyldy-jasyldy boiauyndai qūlpyra köz arbap, sezım bauraitynyn qaitersıŋ, şırkın. Qūddy päni men baqidyŋ şegındei tüzılıp, ömır men ölımnıŋ arasy alşaq emestıgın ūqtyrar osynau şaǧyn da şalqar keŋıstık suretşınıŋ tırşılık turaly metafizikalyq tūjyrymyn tüisındırıp qana qoimaidy, sonymen qatar jerüstı, aspan astynda örteŋnıŋ küiesındei qara daq bolyp qalar jauyzdyq pen joiympazdyqtan bärıbır ızgı amal, ıs-aǧzam jasampazdyqtyŋ mereiı üstem şyǧaryn işaralaidy. İä, tünektı jaryq seiıltedı, tıptı, tastai qaraŋǧy tün qoinauynda tırşılık tolyqsi tynym jauyp, kündızgı tırlıgıne, şapqaty qareketıne iek artyp jatary haq. Şynynda da, kelesı qabattaǧy keŋ zalǧa jaiǧastyrylǧan «The Other Side of Midnight» («Tün ortasynyŋ arǧy betı») installiasiiasy üşın arnaiy «qara bölme» jasaqtaluy beker emes-au. Būl jerdegı fluoressenttı tüske boialǧan 2000-dai köbelek pen türlı jändıkterden tūratyn diametrı 3 metrlık döŋgelekke ultrakülgın säuleler tüsken kezde «jan» bıtkendei jybyrlap sala beredı. Al, endı 22 gülden qūralǧan «Qara alaŋnyŋ» metonimiialyq jalǧasy ıspettı «Blackflowers» («Qara gülder») installiasiiasyn sureşı aliuminiiden qolymen oiyp jasaǧan eken. Mūnda suretşı keibır gül türlerın adam boiymen bırdei biıktıkke deiın ülkeitken. Müsınşelerdıŋ qoiu qara tüsı men jıŋışke ärı näzık sūlbasy – suretşınıŋ tını üzılmes tırşılık bolmysyndaǧy ekıdai taitalas qarymyn emes, tūmsa tūtastyqqa ūmsynǧan jarasymyn körsetuge mūǧdarly qanatty qiialy men örelı oi-aŋsaryna baǧynǧany anyq.
Osydan aǧymdaǧy jyldyŋ 5 jeltoqsanyna deiın jalǧasatyn installiasiialyq ekspozisiiany jasaqtauǧa üş aptadai uaqyttaryn sarp etken Ūlttyq mūrajai ūjymyna, äsırese, körme kuratory İndira Düisebaevaǧa razylyǧyn bıldırgen Sadok Ben-David myrza:
– «Tün ortasynyŋ arǧy betı» atty körmem muzeide tūŋǧyş ret ūiymdastyrylyp otyr. Al «Qara alaŋ» atty installiasiia älemdegı muzeilerdı 2007 jyldan berı aralap jür, oǧan talai jidaşylardyŋ közı tüsıp, qymbatqa sūrap, qolqa salǧandary boldy. Bıraq, men satqan joqpyn. Aq pen qarasy almasyp, aunaqşyp jatatyn alaŋ köŋıl mynau düniede aqşadan da ardaqty närseler bar ǧoi. Öner tılımen adamdarǧa osyny aŋǧartqym keledı – deidı…
Zina ŞADAEVA,
QR Ūlttyq muzeiı aqparattyq-imidjdık jūmystar ortalyǧynyŋ redaktory
