Resei Qaraötkelde duan aşyp, qorǧan salǧannan keiin ol endi orys derekterinde Aqmola bekinisi dep atala bastady. Qazaqtar būrynǧy ädetinşe Qaraötkeldi aldymen qorǧan dese, keiin qala atandyrdy.
Qala degen sözdi qazaq otyryqşy qonysqa qatysty qoldana beredi. Bügingi küni Aqmola bekinisinen saqtalǧan eş belgi joq. Esildiŋ oŋ jaǧasyndaǧy bekinis ornynda bügingi küni säuletti ǧimarattar boi kötergen. Eski zamandaǧy köşe ataulary da özgergen. Astanaǧa jii keletin turister jolbasşylarynan Aqmola bekinisi qai jerde ornalasqan dep sūrasa, oǧan da jauap beretin adam tabyla qoimaidy. Osy sebepterge bailanysty biz bekiniske qatysty derekterdi jinaqtap jariialaudy dū-rys kördik.
Aqmola bekinisiniŋ däl qai jyly salyna bastaǧanyn anyqtau qiyn. Şamasy qazaqtar Taitöbe maŋyna qorǧan sala bastaǧan alǧaşqy qūrylysşylardy küşpen quǧannan keiin, amal joq, Qaraötkeldi taŋdaǧan boluy kerek. Biz ötken bir äŋgimemizde polkovnik F.K.Şubinniŋ bekinisti qai jerde salamyz degende, äu basta, Qaraötkeldi taŋdaǧanyn jazǧan edik. Qoŋyrqūlja sūltan bolmaǧan soŋ, Taitöbeniŋ maŋyn taŋdaǧan edi. Endi kelip Taijan batyr Qoŋyrqūljanyŋ özin, onyŋ balasy Begalyny Taitöbeden quǧan soŋ 1833 jyly Qaraötkelge keldi dep aituǧa bolady. Qūrylysşylarmen birge Qaraötkelge Aqmola atauy da erip keldi. Resei qūjattarynda jaŋa okrugtyŋ aty Aqmola bolyp bekip qalǧan edi, endi ony özgertudiŋ qajettiligi bolmaǧan şyǧar. Däl osyndai oqiǧa 1824 jyly Kökşetau okrugin aşqanda da bolǧan. Podpolkovnik Grigorovskii okrug ortalyǧyn Abylaidyŋ tu tikken Kökşetauynan aşamyn dep, oǧan qarsy el köterilgen soŋ amal joq, bekinisti Qopa köliniŋ jaǧasyna köşirgen. Biraq okrugtiŋ aty bekiniske Kökşetau bolyp telinip ketti. Qazirgi Kökşetau qalasy Saryarqanyŋ mäiegi, Abylaidyŋ ordasy bolǧan tarihi Kökşetaudan 60-70 şaqyrym syrt ornalasqan.
Aqmola bekinisiniŋ alǧaşqy qūrylystaryn salǧan injener-podporuchik Popov degen adam eken. Onyŋ janyna Sibir äskerinen 52 soldat bekitilgen. Osy soldattardyŋ kömegimen 1834 jyly Popov Aqmola duanynyŋ basqarmasy otyratyn üidi, orys derekterinde «prikaz» dep ataidy, qyzmetkerlerge arnalǧan bir-eki üidi aiaqtaǧanǧa ūqsaidy. Osy kezdegi qūjattardyŋ işinde aǧa sūltan Qoŋyrqūlja men Şubinniŋ ornyna qalǧan Chirikovtyŋ arasyndaǧy aitys qyzyqty. Äuel basta Resei bekinis qūrylysyn orys-kazaktarynyŋ küşimen salmaq bolǧan. Mäsele osy jūmystarǧa basşylyq jasauǧa tiis Chirikovtyŋ qūrylys jūmystarynyŋ qūnyn köterip, üsteme aqşany jei bastauyna bailanysty. Şamasy qazirgi zamandaǧy «tender» degenge jaqyn şaruaşylyq ol kezde de bolǧan. Bekinistiŋ basşysy bolyp taǧaiyndalǧan Chirikov qazynanyŋ özi qūrylys jasa dep aqşa tögip otyrǧan sätti qalai jibersin, jaqsylap paidalanǧan. Chirikov Qoŋyrqūljamen bölispedi me, älde Qoŋyrqūlja qazaqtyŋ sol kezdegi ädilet jolymen jürdi me, äiteuir qala salynbai qalu qaupi bolyp, joǧaryǧa aryz bergen. Joǧarydaǧylar Chirikovty ornynan alǧan joq, jebir chinovnik eskertumen qūtyldy, biraq qūrylys jürgizuge Popovtyŋ komandasy keldi.
Qalai bolsa da duanmen qatar Chirikovtyŋ aǧaş üii de sol 1834 jyly salyndy. 1835 jyly okrugtik duanda tilmaş bolyp qyzmet isteitin kniaz A.Chanyşev özine üi salyp aldy. Özge de qyzmetkerlerdiŋ işinde aǧaştan qiyp üi sala bastau osy kezeŋde bastalady. Üi saluǧa qajetti qūrylysqa jaramdy aǧaşty üi salamyn degen aqmolalyqtar Köşekten tasyp otyrdy. Barlyǧyna birdei aǧaş üi salu mümkin bolmaǧandyqtan, alǧaşqy qonystanuşylardyŋ köpşiligi jer üilerde tūrdy. Äskeriler mekendegen kazarma da birşama uaqyt jer üi siiaqty jartylai jerden qazyp salynǧan ūzyn baraqta ornalasty. Resei otarşyldyq jüiesi qai jerde bolmasyn abaqtyny (gauptvahta) birinşi salatyny belgili derek. Qaraötkelde de alǧaşqy üş bölmeli abaqty 1835 jyly, iaǧni qalanyŋ alǧaşqy qūrylystarymen birge köterildi. Maŋaidaǧy qazaqtyŋ özi orys biligimen osy abaqtydan bastap tanysty dep aituǧa da bolady. 1836 jylǧy qūjattarda basqa da qazynalyq qūrylystardyŋ işinde äskeri lazaret bolǧany aitylady. 1822 jylǧy Jaŋa nizam zaŋy (Ustav o Sibirskih kirgizah) boiynşa är okrugte emhana aşylyp, olar jergilikti qazaqtarǧa järdem körsetui kerek edi. Emhanalarǧa arnaiy qarjy, eki däriger bölingen, biraq Qoŋyrqūlja sūltannyŋ jazba esebine qaraǧanda Aqmolada lazaretke emdelemin dep kelgen qazaqtar bolmaǧan.
Qaraötkel qūrylysy osylai jaibaraqat jürip jatqanda 1838 jyldyŋ mamyr aiynyŋ soŋyna qarai Kenesary şabuylyna ūşyrady. Qazaqtardyŋ bekiniske tisin qairaityn da jöni bar edi. Birinşiden, Aqmola okrugi aşylyp, bekinis salyna bastaǧan uaqyttan qazaqtyŋ köşi-qonynan bereke ketti. Esilden ötetin bir emes üş ötkel (Qaraötkel, Küigenjar, Tasötkel), olardyŋ maŋyndaǧy şūraily jaiylym qazaqtyŋ qolynan şyǧyp ketti. Aqmola bekinisine jinaqtalǧan äsker myltyqtary şoşaiyp maŋaiyna jolap ketken köşpeli malşylardy ürkitip, qorǧanǧa jaqyndaǧan maldy qamap alyp otyrdy. Ekinşiden, Aqmola äskeri otriady Qarqaraly kazak-orys jasaǧynyŋ rezervi qyzmetin atqaryp, qazaqtyŋ bas köterui, qarsylyǧy bolsa qosa şapty. Al jügen-qūryqqa üirenbegen qazaq tarapynan Reseidiŋ otarlau äreketterine (piket jüiesin salu, pochta bailanysyn ornatu, eldiŋ malynyŋ sanaǧyn alu, alym-salyq talap etu t.b.) qarsylyq HIH ǧasyrdyŋ ortasyna deiin köp boldy.
Kenesary Qaraötkeldi 1838 jyldyŋ mamyr aiynyŋ 25-26-da şapty. Ol kezde bekiniste 15 otbasy ǧana tūraqty meken etetin, negizgi böligi soldattar edi. Qazynalyq birneşe qūrylystan basqa 10 şaqty ǧana tūrǧyn üi boldy. Jalpy bekinis halqynyŋ 40-y – äiel, 324-i erkek delinedi mälimetterde. Onyŋ işinde 3 ofiser, 10 uriadnik, 117 kazak-orys bar. Bekinis äuel bastan Esilge arqasyn tirep salynǧan edi, oŋ jaǧynan biik jar, Şūbardyŋ özegi, odan äri Esildiŋ negizgi arnasy qala tūrǧyndaryna jaqsy pana boldy. Osy sebepterge bailanysty Kenesary jasaqtary qalany teristik jaǧynan qorşai şauyp, Esil jaǧasyna ornalasqan kazarmaǧa deiin tyqsyryp alyp keldi. Kazarmaǧa birneşe ret şabuyl jasaǧanymen, qalyŋ äsker oqpen jasqap, köterilisşilerdi jolatqan joq. Onyŋ esesine qazaqtar bekinistiŋ aǧaş qūrylystaryn örtep jiberdi. Tek qana Qaraötkeldiŋ öz basy ǧana emes, onymen qatarlas jatqan piketter men qala tūrǧyndarynyŋ jaǧalauda pişen saqtaityn, balyq aulauǧa ornatqan qūrylystary da janyp ketti.
Kenesary şabuylynan keiin Aqmola bekinisiniŋ qorǧanysyn küşeitu tyǧyz qolǧa alynyp, būrynǧy bekinis irgesin jaǧalai qazylǧan orlar tereŋdetilip, onyŋ janyna topyraqtan qorǧan soǧyldy. Bekinis alǧaş salynǧan kezde biik qorǧan bolmaǧan, onyŋ ornyna är jerden syrtqa qaratyp istik aǧaştardy (rogatina) ornatuşy edi, üilerdiŋ syrtqy qabyrǧasy da bekinistiŋ qorǧany retinde paidalanylatyn. Endi osy bosaŋ qorǧanys jüiesi Europalyq fortifikasiianyŋ naqty tärtibimen pentagon (bes būryşty) bolyp qaita qūryldy. 1850-şi jyldary bekinis qaqpalarynyŋ aldynda qosymşa mūnaralar, ordyŋ är tūsynan syrttan şabuyl bolsa köteriletin aǧaş köpir salynyp bekitildi. Qorǧannyŋ qabyrǧalaryn şymmen bekitip, biiktete tüsti. Osy kezeŋde bekiniste qazynalyq 26 şymnan soqqan üi, 16 aǧaş üi, 17 taldan, qamystan örgen üi bolsa, tūrǧyndardyŋ öziniŋ salǧan 292 aǧaş üii, 25 jer üii, 8 qamystan toqyǧan üi boldy.
1840-şy jyldary Batys Sibir general-gubernatorlyǧynyŋ äkimşiligi Aqmolanyŋ halqyn öz jaqtastary esebinen köbeitu maqsatynda 2-şi Sibir liniialyq batalony soldattaryn osynda jiberdi. Soldat otbasylary bekinisten şyǧysqa qarai qonystanyp, keiin ol qonys «Soldatskaia slobodka» atanyp ketti. Būl qazirgi «Samal» möltekaudany jaq, keiin kele qalanyŋ öz işine qosyldy. 1846 jyly «Sibir kazak-orys äskeri turaly» jaŋa erejeniŋ qabyldanuyna bailanysty otarşyldyq äkimşilik kazak-orys otbasylaryn küştep qonys audaruǧa mümkindik aldy. Osylaişa Gorkaia liniiadan (Soltüstik Qazaqstan öŋirindegi tūzdy kölder) kazak-orystyŋ 100-den asa otbasy Aqmolaǧa keldi. Bekinis işindegi jer şamaly bolǧandyqtan, jaŋa qonystanuşylar «Soldat slobodkasy» maŋynan oryn aldy. 1847 jylǧy derekterden «Soldat slobodkasymen» qatar «Kazachia stanisa» degendi köretinimiz osy sebepti.
Aqmola bekinisinde «Soldat slobodkasymen» birge irgesi köterile bastaǧan mekenniŋ biri – «Tatar slobodkasy». Onyŋ bastauynda 1844 jyly Qoŋyr-qūlja Qūdaimendiūlynyŋ bastamasymen bekinistiŋ qas betine, qazirgi Abai köşesine qarai salynǧan eki qabatty meşit üii tūr. Aqmolanyŋ alǧaşqy aǧa sūltany din isin jürgizuge arnaiy Burabai degen molda şaqyrady. Būl kezeŋde qazaqtyŋ bükil dalalyq öŋirinde aǧa sūltandardyŋ bastama-symen meşit qūrylystarynyŋ jüre bastaǧany belgili. Eŋ aldymen Bökei handyǧynda Jäŋgir han öziniŋ Jasqūstaǧy ordasynda meşit aşyp, bala oqytyp, din jüiesin jasasa, keiin osy bastama qazaq dalasynyŋ özge de ortalyqtarynan jalǧasyn tapty. Sonyŋ alǧaşqylarynyŋ biri 1744 jyly Aqmola qorǧanynyŋ syrtynan köterilgen meşit bolatyn.
Aqmolanyŋ alǧaşqy meşitiniŋ özge öŋirlerdegi meşitterden bir aiyrma-şylyǧy, qalaǧa sauda kerueni kelgende solardyŋ qūrmetine, amandyǧyna arnap dūǧa oqylatyn. Būl şamasy Qaraötkeldiŋ saudasy qainap tūrǧan tym erte zamandardan qalǧan dästür bolsa kerek. Qazaq dalasyndaǧy dästürli sauda joldarynyŋ boiyndaǧy qalaşyqtarda meşit qūrylysynyŋ aldymen jüretini de osy sözimizge dälel bolady. Keiin kele meşitti ainaldyra mūsylmandar qonys sala bastady. Olardyŋ arasynda ūsaq saudagerler de, qolönerşiler de, din adamdary da, kezdeisoq kelip qalǧan adamdar da bar edi. Derekter būlardyŋ basym köpşiligi Orta Aziiadan köşip kelgen sarttar edi deidi. Reseilikter Europanyŋ bükil türik tildes eldi tatar dep ataityn daǧdysymen būl qonysty «Tatarskaia slobodka» atap jiberdi. Qoŋyrqūlja sūltannyŋ 1844 jyly salǧyzǧan eki qabatty aǧaş meşiti 1920 jylǧa deiin mūsylman balasyna qyzmet istedi. Belgisiz sebeptermen meşit 1920 jyly janyp ketti, bir jazbalarda būl jyly qalada ört bolyp edi delinedi.
1855 jyly Qaraötkelde aǧaştan qiyp pravoslaviialyq şirkeu salynyp, 1856 jyldan bastap tūraqty türde jūmys istedi. 1900 jyly būl «äulie Konstantin men Elena» atyndaǧy şirkeudi «Kazachia stanisaǧa» köşirdi.
Qazaqstandy äskeri otarlau kezeŋiniŋ aiaqtaluyna bailanysty 1860-şy jyldary būrynǧy bekinisterge qala statusyn beru jürgizilgeni belgili. Qaraötkeldiŋ qala atanuy Türkistan-Taşkent aimaǧynyŋ Reseige baǧy-nuynan būrynyraq boldy. 1861 jyly Batys Sibir general-gubernatory Sankt-Peterburgke «Batys Sibir aimaǧy boiynşa tamaşa sauda orny boluǧa mümkindigi mol» Aqmola qonysyna qala ataǧyn beru turaly ötinişpen şyqty. 1862 jyldyŋ 7 mamyrynda Işki ister ministrligi Sibir komitetine Aqmolany qala atauǧa bolatyny turaly ūsynys jasap, Senat osy jyldyŋ 23 qazanynda jarlyǧyn şyǧardy. Resmi türde Aqmolanyŋ okrugtik qala märtebesin alǧany turaly jūrtşylyqty tanystyru 1863 jyldyŋ 16 mausymynda boldy. Osy mäselege bailanysty Ombydan Sibir qazaqtary oblysynyŋ basşysy G.S.Frideriks bastaǧan delegasiia Qaraötkelge kelip bekinistiŋ işinde zeŋbirek atylyp, dūǧa baǧyştalyp, merekelik şaralar ötti.
Qaraötkeldiŋ qala märtebesin aluy sauda-sattyq isine qolaily jaǧdai tuǧyzdy. Alǧaşqy kezeŋde bekinisti qaita qūru, keŋeitu turaly äŋgimeler bolǧanymen, qalanyŋ azamattyq funksiialary jeŋip kete berdi. Osy kezeŋde qala halqynyŋ mūsylman böligi qonystanǧan Tatar slobodkasy men bekinis qorǧanynyŋ arasynda sauda oryndary qaulap köterildi. Qazirgi Kenesary köşesi atalatyn köşe osy kezeŋde Ülken Bazar köşesi atala bastaǧany joǧaryda aitylǧan äŋgimege dälel. Ülken Bazar, Kişi Bazar köşelerin jaǧalai salǧan sauda lapkeleriniŋ sany seksennen asyp ketti. Osy jerde Qaraötkel bekinisin qazir qai köşelerdiŋ arasynan izdeu kerek degen sūraq tuyndaidy. Ülken Bazar köşesi qazir Kenesary atalatynyn joǧaryda aittyq, būl bekinistiŋ qas beti. Bekinistiŋ eki qaptalyn qazirgi Jeltoqsan jäne Saryarqa köşelerinen izdeu kerek.
1864 jylǧy sanaq boiynşa Qaraötkelde 4777 adam ömir sürse, sonyŋ basym köpşiligi «Kazachia stanisa» men «Tatarskaia slobodkada» mekendeitin. Bekinistiŋ öz işinde 36 mekeme üii, 39 jeke menşik üi boldy. Stanisada – 119 üi, 4 qazynalyq mekeme üii boldy. Tatar slobodasynda – 105 üi. Qalanyŋ özi osy kezeŋde 25 şarşy şaqyrym aimaqty alyp jatqanymen, onyŋ şaruaşylyq müddeleri qala aimaǧynan ondaǧan şaqyrym syrtqa şyǧyp ketti. Aqmola orys-kazaktary Esildiŋ sol jaǧyn pişenge, bau-baqşaǧa paidalandy, Jaman-Şūbar siiaqty nuly, aǧaşty jerler de solardyŋ menşigine köşti.
1876 jyly Aqmola bekinisi resmi türde jabyldy, būdan äri Aqmolanyŋ azamattyq qala esebinde tirşiligi tolyqqandy jürdi. 40 jyldan astam Esil boiynan bastap qazaqtyŋ Syr boiyndaǧy qonystaryna deiingi aimaqty Resei qaramaǧyna alu saiasatyn jürgizudiŋ ortalyqtarynyŋ biri, juan jūdyryq qyzmetin atqaryp kelgen bekinis beibit qalaǧa ainaldy. Reseidiŋ endigi Orta Aziialyq saiasatyn ekonomikalyq küş-quaty, sauda qarym-qatynastary şeşetini de HIH ǧasyrdyŋ ekinşi jartysynda belgili bola bastady.
Jambyl ARTYQBAEV,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetiniŋ professory
