Qazaq jerın mekendeitın qūstardyŋ 147 türınıŋ ışınde aqqu – kielı, tektı qūs. Bızge berılgen sanaly adamzattyŋ ömır tırşılıgıne öte ūqsas säikestıkter bar. Aqqulardyŋ boiyna mynadai qasietter tän: jaryna adaldyq, aq niet, sūlulyq pen symbat, tän tazalyǧy
Qazaq elınde qūstardyŋ ışınde aqqularǧa erekşe qūrmetpen qaraǧan. Olar köptegen rämızderde, tas-taŋbalarda beinelengen, toilarda aqqulardyŋ mäŋgılık mahabbatyn adam balasyna tılegen jäne teatr-balet körınısterınde körsetıledı. Būdan bölek, aqqularǧa arnalǧan änder men aqyndardyŋ jyrlary halyq ışınde öte köp taraǧan. Bızdıŋ negızgı atamekenımız – osy salynyp jatqan Astananyŋ Taldyköl degen suly-balşyqty jäne qalyŋ qamysty aimaǧy. Jazdyq qūs qauymyna degen azyq qory mol, jaǧasyna qalyŋ qamys bıtkendıkten, aqqularmen bırge qamysqa ūia salyp, ūrpaq örbıtetın taǧy basqa qūstar qauymy bar, olar: baryldaq üirek, ysyldaq şüregei, italaqaz, kök süŋguır, qasqaldaq, saralaqaz, ūzynsiraq balyqşy, tauqūdıret, moinaq şaǧala, köl şaǧalasy, ögız şaǧalasy. Būdan bölek, Qyzyl kıtapqa engen qūstar bar, olar: süiır tūmsyqty şalşyqşy qūs, taztyrna, aqtyrna, keide ötkınşı qoqiqazdar kelıp-ketıp jüredı. Kemırgışter otriadynan qūndy terısı bar ondatra mekendeidı jäne qara balyq bar. Osy Taldyköl maŋaiynda ösetın biıktıgı 2-3 metrlık qalyŋ qamys qūstarǧa qolaily qorǧan bolyp tūr. Būl kölde mekendeitın qūstarǧa tırşılık qoregıne ainalǧan azyq öte köp. Mūnda su astyndaǧy ösımdıkterdıŋ tür-türı bar jäne baqa, qūrt, qūmyrsqa, taǧy basqa su jändıkterı men ūlular da tırşılık etedı. Köptegen su jäne su maŋy qūstary osynda ūialaidy, odan basqa qūstardyŋ köbı ūşyp kelu-ketu kezeŋınde demalady, qorektenedı, jazǧy tüleu ötedı.
Osy jyl erekşe töldı jyl boldy, basqa aqqular 3-4 balapan şyǧarsa, menıŋ analyq aqquym alty jūmyrtqadan bes balapan ömırge äkeldı. Taldyköldıŋ aidynynda ornyqqan qūstar qauymy beibıt-berekelı tırşılık keşude, mäz-meiram ömır sürıp, öskeleŋ ūrpaǧyn örbıtıp jatqan kez. Memleket tūrǧyn üi satyp aluǧa ūzaq jylǧy nesie baǧdarlamasyn aşqandyqtan, halyqtyŋ päterge degen sūranysy eselenıp köbeigen. Astanany saluǧa qomaqty investisiia salynǧandyqtan, qūrylys industriiasy qarqyndy damyp, köpqabatty üiler köz ılestırmei tez salynyp, bızdıŋ köldıŋ jaǧasyna da jetıp qaldy. Baiqap otyrsam, köpqabatty päterler tez salynady eken, üidıŋ qaŋqasyn «kobra» degen qondyrǧymen tez qūiyp şyǧady eken, odan keiın gazdy blokpen qalap, onyŋ syrtynan «isover» degen maqtany şegelei salady eken, keiın terezenı salyp, üidıŋ syrtyn aliukobondpen qaptaidy. Astanany saluǧa jūmysşylar küşı älı de jetıspeidı, mūnda eŋbek etıp, tabys közın tauyp jürgen syrt memleketten kelgen qauym bar, olar: türık, özbek, täjık, taǧy da basqa ūlttar. Būǧan qosa, auyldardan kelıp qūrylysta jaldanyp jūmys ıstep jürgen özımızdıŋ qazaqtar. Damyǧan, quatty, bai memleket – Bırıkken Arab ämırlıgı teŋız üstıne qala salǧanda, Qazaqstan Türkıstanda ekınşı «Venesiia» saldy. Sonda qazaq elınıŋ Bırıkken Arab ämırlıgınen qai jerı kem?! Bas jospar boiynşa Astanany salu üşın Taldyköldı keptırıp, onyŋ ornyna köpqabatty üi salu söz bolyp pa?!
Jazdyŋ ortasyna kelıp qalǧan kez, tal tüste Qytaidyŋ «Şaisman» degen 50 tonnalyq jük maşinasy tiegen qūrylys qaldyqtaryn köldıŋ jaǧasyna gürs etkızıp töktı, odan keiın osy maşinalar ülken Taldyköl men Kışı Taldyköl ortasyn bölıp jol sala bastady, joǧarydaǧy kışkene kölşıkterdıŋ suyn motormen soryp, ülken Taldykölge aǧyza bastady. Kışı Taldyköldıŋ jaǧasyndaǧy qalyŋ jap-jasyl qamystyŋ üstıne auyr jük maşinalary topyraqty äkelıp, ösıp tūrǧan qamystyŋ üstıne töge bastady. Bır künı tünde bır jauyz adam kelıp, qalyŋ qamysqa ört tastap kettı. Üş- tört söndıruşı maşina tünnıŋ bır uaǧyna deiın äreŋ söndırdı. Köldıŋ ainalasy alai-dülei, u-şu bolyp kettı. Jaǧalai ört pen tütınnen köldı mekendeitın qūstar qauymynyŋ tynyştyǧy būzyldy. Adam faktorynyŋ qatysuymen antropogendık kysym künnen-künge küşeie tüstı. Kündelıktı dürıldegen tehnikanyŋ şuynan qūstardyŋ mazasy kettı, künnen-künge ürei köbeiıp, tırşılık mümkındıgı azaia berdı. 2005 jyly Qazaqstan suly batpaqty aimaqty saqtau turaly düniejüzılık Ramsar konvensiiasyna qol qoiǧan, bıraq ol oryndalmai qaldy. Qūstardyŋ basyna kün tuyp tūrǧan kezde qala adamdary jaǧdaiymyzdy tüsınıp, bızge jany aşyp, künde keşke kelıp balapandarǧa nan tastaidy. Balapandar adamǧa tez üirenıp, sudyŋ jaǧasyna tastaǧan jemdı jei bastaidy, «sender salmaq alyp, küzde ūşa almai qalasyŋdar» degen eskertuımdı «tyŋdamai» jaman üirenıp aldy. Qūstardyŋ bärınıŋ basynda bır oi, ol – tönıp tūrǧan qauıp-qaterden aman-esen şyǧyp, osy küzge deiın jetılgen balapandaryn jyly jaqqa alyp ketu.
Qūs pen adamǧa tırşılık közı bolǧan Taldyköl atamekenın qūrylysqa ainaldyru kımnıŋ şeşımı bolsa da, būl halyqtyŋ talqylauyna tüspei qabyldanǧan. Ūlybritaniia memleketınde sol eldıŋ kez kelgen qarapaiym azamaty Parlamentke kırıp, özınıŋ talap-aryzyn, zaŋǧa özgerıster engızu turaly ūsynysyn erkın aita alady jäne Parlament onyŋ ötınışın qarap, şeşımın şyǧarady. Ondai ürdıs būryn qazaq elınde de bolǧan, batyrlar halqyn, jerın qorǧasa, qoǧamda qandai mäsele tusa da, qazaq bilerı şeşımdı köpşılık qauymnyŋ qorytyndysyn eskere otyryp, ädıl şeşım qabyldap, oryndaǧan. Qyzyl imperiia tūsyndaǧy qiyn-qystau jyldary qazaqtyŋ basyna quǧyn-sürgın, näubet, aşarşylyq tuǧanda, atamekenın tastap jan-jaqqa tarydai şaşylyp kettı. Basqa jat elderge bosyp barǧan qazaqtar aştyqtyŋ zardabyna şydai almai, balasyn satyp, zorlyq-zombylyqty, älımjettıktı körıp, basar tauy, barar jerı qalmady. Atyrau-Aqtau qazaqtary Türıkmenstanǧa qaşty, odan älımjettık qysym körgendıkten, İranǧa baryp panalady. Qytaiǧa auǧan qazaqtar odan qaiyrym köre almai, 18 myŋ qazaq Tibet, Ündıstan, Päkıstan, Auǧanstan asyp, tek 1500 qazaq Türkiiaǧa jetıp panalaǧan, qalǧany körmegendı körıp, jolda ölgen. Jalpy sanaly türde qoldan jasalǧan būl genosidten tört millionnan astam qazaq qūrban boldy. Būl düniede ataqonys, atamekenınen aiyrylu – adamzat pen januarlar älemıne bırdei qasıret. Osy köldı mekendeitın qūstardyŋ da baratyn jerı, qonatyn kölı qalmady-au. Suly, köldı mekender jyldan-jylǧa tartylyp, azaiyp barady. Qūstardyŋ jyldaǧy kelıp-ketıp jürgen ataqonysy endı adamnyŋ qonysyna ainaldy. Jaŋa salynyp jatqan qūrylystyŋ bannerınde mynadai ūran jazylǧan: «Būl – baqyt mekenı». Al Taldykölden aiyrylǧandyqtan, qūstar qauymy üşın ol endı «eles mekenı» bolyp qaldy. Köp ūzamai küz de keldı, jyly jaqqa qaityp bara jatqan aqqular keruenı bızdıŋ kölge tynystauǧa qondy. Älemdegı ekologiialyq tepe teŋdıktı saqtamaǧandyqtan, tabiǧi apattar jyldan-jylǧa köbeiude. Atmosferanyŋ lastanuyna bailanysty qanattylar «būrynǧy qūs jolymen» ūşpai, amalsyz ainalyp, baǧytyn özgertıp ūşady. Erteŋgı künı bız de aqqu keruenıne «qosyldyq», közden nöserlep aqqan jas. Qoş bol, Taldyköl, bızdıŋ süiıktı atamekenımız, altyn besıgımız! Biıktıktı alyp, artymyzǧa qimai qarai berdık, qarai berdık… Taldyköl de: «Qoş bolyŋdar! Joldaryŋ bolsyn!» degendei kışıreie berdı, kışıreie berdı…
İgılık ÄMIRǦALİN, Astana
