Basty aqparatRuhaniiat

– Armysyz?! – Barmysyŋ, bauyrym?!

nemese qazaq qalai amandasyp jür?

Ūlttyq etnomädenietımız jaiynda pıkır kötersem ata-babamyzdan qalǧan «salt-sana» degen tırkes esıl-dertımdı erekşe audardy. Sebebı tırkeste saltymyz – sanamyz, qazaqtyŋ salt-sanasy, ata-dästürı – qazaqtyŋ ūlttyq sanasy degen ūǧymdy ūlaǧattaidy. Būl tüiın turaly ǧalym A.Seidımbek «Qazaq halqynyŋ ūlttyq töl tumalyǧyna bodandyq kezınde tolassyz repressiia jasalumen boldy. Söz joq, qazaq ūltyn mūndai zūlmattan aman alyp şyqqan eŋ basty qūdıret te sol ädet-ǧūryptary, sol salt-dästürlerı, sol jol-joralǧylary, sol jön-joralǧylary, sol jön-jobalary edı. Demek, qazaq ūltynyŋ jany da osy qasietterge ūialaǧan» deidı.

Atamyz qazaq älem halyqtaryna el üşın, jer üşın elı men erı eşteŋeden taiynbaityn erlıgı, otanşyldyq ruhymen bırge qaraiǧan qazaqtyŋ ūlttyq bıtısındegı bır-bırıne degen ızet qūrmetı, süiıspenşılıgı, bereke-bırlıgı, imanjüzdı kısılıgı, qylyşjüzdı sertke selkeusız senetın opadarlyqqa enşıles erlıkke telı estılıgındei sa­lauatty da sauatty ömır salty keşe de, bügın de eldı emırentedı. Osyndaǧy saliqaly salttyŋ bırı – sänımen berıler sälem, özara esen-saulyq sūrasu.

«Sälem – sözdıŋ anasy» dep tüigen ata-babamyzdan qalǧan bügıngı sälemdesu joly keşe bız körgende kışısı ülkenge sälem beredı.

Ūltymyzdy qūraǧan ejelgı ru-ūlystardan Orhon-Enisei dalasynda qalǧan qūlpytasyna, qytai tarihyna taŋbalanǧan osy öŋırde jasaǧan etnostardan alynǧan tarihi estelıkterge, ata-babalarymyzdan qalǧan tarihi mūralardy zerdelesek, ūltymyzdyŋ aman-sälemdei dästürlı mädenietınıŋ anau älımsaqtan jalǧasyn tapqanyn aŋǧaramyz. Qytaidyŋ «Tarihi jazbalar» 110-buma ǧūn baianynda: «Ǧūnnyŋ zaŋynda (tūrmystyq ädet zaŋy, salt-dästürı aitylyp otyr) han (Qytai) elşısı (Ǧūn Täŋırqūt ordasyna) elşılık taiaǧyn qolynan tastap «qara bet» (betın küielep) bolyp kelmeiınşe, Täŋırqūt ordasyna kırgızılmeitın. Uaŋ u Ǧūnnyŋ ǧūryp-ädetın jaqsy bıletın ­Beidilık kısı bolatyn. Ol elşılık taiaǧyn tastap, betın qaramen boiaǧandyqtan ordaǧa kırgızıldı». Būdan Ǧūn imperiiasy däuırınıŋ özınde bızdıŋ ata-babalarymyzdyŋ aman-sälem, syi-qūrmettı sanatty deŋgeide aparǧanyn aŋǧaramyz.

Tarihi derekter, arheologiialyq aiǧaqtar saqtardyŋ, ǧūndardyŋ, üisınderdıŋ, türıkterdıŋ täŋırqūttarǧa, künbilerge, qaǧandarǧa, handarǧa, törelerge qolastyndaǧylardyŋ qūldyq ūryp, taǧzym etıp, aiaǧyn qūşyp, bas ūryp, mürit bolyp aman-sälem, qūrmet-syi körsetpegenın, adamdyq, azamattyq salauatpen basyn iıp, keudesın qolmen basyp, tızesın bügıp, sälem bergenın aiqyn köremız. Mūnyŋ bügınge jalǧasqan körınısı qazaq kelınderı ata-enesıne, qara şaŋyraqqa oŋ tızesın bügıp sälem beredı. 1982 jyly Qytaidyŋ Könes audanynan tabylǧan Qytai arheologtary beldesken bektıkter däuırıne tän (b.z.d. 221-403 jyldar) saq jauyngerınıŋ oŋ tızesın bügıp, sol tızesın iıp otyrǧan tūlǧasy bızdıŋ köz aldymyzǧa saq sarbazynyŋ täŋırqūtqa ızetpen sälem berıp, jeŋıstıŋ ükılı habarynan dıtteme berıp tūrǧandai.

«Orhon eskertkışterı» – bızdıŋ ata-babamyzdyŋ tarihi köşırmelerın, elı üşın eŋırep tuǧan erlerdıŋ taǧdyryn, olardyŋ kım bolǧanyn, salt-sanamyzdy qalpyn qūrtpastan sary maidai saqtap, bügınge jetkızgen älem halyqtarynda sirek kezdesetın tarihi qūndylyq. Elterıs Qūtylyq qaǧan keşenınıŋ 9-müsıntasy. Aşyna Chjun eskertkış keşenındegı qyş müsınderde tızesın bükken, oŋ qolymen keudesın basqan müsınderdıŋ barlyǧyn türkologtar türkılerdıŋ aman-sälem, ızet-qūrmetınıŋ arheologiialyq dälelı dep qaraidy. Tes(I) jazuyndaǧy «ӓ š ӓ n» ieroglifın türkolog Qarjaubai Sartqojaūly būryn aǧat audaryluyn dūrystai kelıp: ­«ӓ š ӓ n – esen – esendesu, aman-esendıgın bılu – baiyrǧy jäne bügıngı türkı halyqtary dästürınde äbden qalyptasqan salt. Būl ekınşı bır adamdy qūrmet tūtu, alqau, ūlyqtaudy da bıldıredı» dep kelıstı kelısım jasaidy.

Bız osy tarihi materialdarǧa, tarihi şyǧarmalarǧa, oqymystylardan alǧan tūşymdy jauaptarymyzǧa süiene otyryp, qazaqtyŋ saq-türkıden jalǧasqan arab, orys, qytai impe­rialisterınıŋ ideologiialyq qyl tūzaǧyna qylǧynbaǧan aman-sälemnıŋ käduılgı tūlǧasyn tügendegen edık. Köp jyldyq ızdenıs barysynda at bailaǧan altyn qazyǧymyz – bızdıŋ ata-babalarymyz kışı ülkenge: – Armysyz, ata (apa, aǧa, jamaǧat)! – dep sälem bergen. Qarsy jaq: – Barmysyŋ, bauyrym! – dep sälem alǧan. Qūrmettep sälem bergenı üşın, aman-sälemnen soŋ: – Bar bol, balam! – dep atasy bata bergen

X ǧasyrda qaǧaz betıne tüsken äigılı filolog Mahmūt Qaşqaridyŋ osydan berı degende XV ǧasyr būrynǧy ata-babamyzdyŋ tılınen, tarihynan, salt-dästürınen, medisina, astronomiia, geosaiasi bolmysynan, t. b. jaqtardaǧy ömır tırşılıgınen mol mälımet beretın kesek ensiklopediialyq eŋbek «Türık sözdıgınde»: «boi: qauym; zauzat, tūqym-jūraǧat: ru (oǧyzşa). Bırın-bırı tanymaityn ekı adam körıskennen keiın aldymen sälemdesedı, sodan keiın «qaisy rudansyŋ?» dep sūraidy. Jauap beruşı «salǧūr» (ruynan) deidı. Iаǧni kıtaptyŋ basynda aitylǧan rulardyŋ bıreuınıŋ atyn aitady. Olar – qauym, zauzattarynyŋ attary. Sodan keiın baryp söilese bastaidy, olar bır-bırınıŋ elın, jönın bılısedı» deidı. Mıne, būl – bız keşegı köşpelı qazaq ömırınen körgen, kökeige tüigen ärı basy bütın qoldanyp kele jatqan qazaqy aman-sälem jasaudyŋ qazırge deiın qalpy būzylmaǧan dästürlı joly.

Bız osy tarihi materialdarǧa, tarihi şyǧarmalarǧa, oqymystylardan alǧan tūşymdy jauaptarymyzǧa süiene otyryp, qazaqtyŋ saq-türkıden jalǧasqan arab, orys, qytai imperialisterınıŋ ideologiia­lyq qyl tūzaǧyna qylǧynbaǧan aman-sälemnıŋ käduılgı tūlǧasyn tügendegen edık. Köp jyldyq ızdenıs barysynda at bailaǧan altyn qazyǧymyz – bızdıŋ ata-babalarymyz kışı ülkenge: – Armysyz, ata (apa, aǧa, jamaǧat)! – dep sälem bergen. Qarsy jaq: – Barmysyŋ, bauyrym! – dep sälem alǧan. Qūrmettep sälem bergenı üşın, aman-sälemnen soŋ: – Bar bol, balam! – dep atasy bata bergen. Būl turasynda köp däleldı köldeneŋ tartpai-aq etnograf, ǧalym Aqseleu Seidımbekten bır yspat köreiık: «Qūmalaqşy» degen Qydyr ata jaiyndaǧy aŋyzda qūmalaqşynyŋ äielı «Eldı jarylqap boldyŋ. Endı Qydyr ataǧa qūmalaq sal, bızge de baq qonyp, Qydyr darysyn» deidı.

Sonymen qūmalaqşynyŋ qūmalaǧy tıl bergen eldıŋ tört közben Qydyrdy küzetetın Ūlys­tyŋ ūly künı Qydyr tünı de kelıp jetedı. Qūmalaqşy äielmen Qydyrdy küzetıp otyrǧanda qūlaniektenıp taŋ atady. Būlar qaraŋdap körıngen ekı qartty köredı. Bırınıŋ qasy közın japqan, jelmaianyŋ üstınde mülgıp keledı. Endı bırı odan jastau, jelmaiany jetektep keledı eken. Qūmalaqşy qarttarǧa jaqyndap kelıp:

– Armysyz, Qydyr ata! – dep sälem beredı. Qydyr ata:

– Bar bol, balam! – dep sälemın alady (derek beruşı Başar Ärınūly (1899-1972) daŋǧaiyr şejıreşı, Qaraǧandy oblysy Jaŋarqa audany). Aŋyz mazmūny, ondaǧy tarihi bolmystyŋ tym ärıde jatqany kım-kımge de tüsınıktı. Sol sebepten de filolog-ǧalym ädeiı mysalǧa alyp otyr dep qaraimyz. Bız üşın būdan da maŋyzdysy – ata-babamyzdyŋ ejelgı aman-sälem josyǧyn bızge alyp kelgenı. Maqalanyŋ endıgı kezegınde osy aman-sälemnıŋ mazmūnyna toqtalaiyq.

– Armysyz, ata (apa, aǧa)!

– Armysyzdar, jamaǧat ­(aǧaiyn, köpşılık)!

Būl – ülkenderge, el-jūrtqa qūrmettep berıletın sälem. Sälem osy lebızben oŋ qolmen keudenı basyp, basty säl eŋkeitıp iıp berıledı. «Armysyzdyŋ» män-maǧynasy qadırmendı abyz aqsaqaldarǧa, el aǧalary, el arqasüierlerı, el ielerı taza, aq, päk, imani piǧyldasyzdar ma, arlaryŋyz taza ma degen mände. Türık-qazaq ar tazalyǧyn, dıl tazalyǧyn, jürek tazalyǧyn adamdyq ardaqty attyŋ altyn qazyǧy sanaǧan. Qazaqtyŋ «malym – janymnyŋ sadaǧasy, janym – arymnyŋ sadaǧasy» deitını – osy. Qazaq qyzyn eŋ ardaqty, eŋ qymbatty sanap, eldıŋ seterı esepteitındıkten aru dep ataidy. Ol taza, kırşıksız degen söz ǧoi. Baqilyq bolyp aramyzdan taza juylyp attanǧan, jalǧan dünienıŋ kır-qojalaǧynan, las älemnen qūtylǧan pendelerdı endı aruaq dep ataidy. Būl tap-taza, öte taza degen maǧyna beredı de.

Al qarsy jaq sälem alǧanda:

– Barmysyŋ, bauyrym (azamat, ınışek, dosym, qyzym)! – dep sälem alady. Būl aman-esen jürmısıŋ, özıŋdı dünieqoŋyz tırlıkte joǧaltyp alǧan joqpysyŋ, taza, adamdyq-azamattyq tūnyq tūlǧaŋda jürsıŋ be, dılıŋ berık pe, dıŋıŋ myqty ma degendı bıldıredı. Osydan keiın öte tanys­tar, tuys-tuǧandar, auyldastar ūzaq uaqyt körıspese, ülkender kışılerdıŋ basynan iıskep, maŋdaiynan süiıp, bauyryna qysyp amandasady. Kışıler qūşaqtaidy. Jüz tanys adamdar jai bas izeidı.

Ūlys künı kärı-jas,

Qūşaqtasyp körısken.

Qarttar bata berısken,

Saqtai kör dep terısten, – deu osydan.

Bız söz etıp otyrǧan türık qazaqtyŋ islamnan būrynǧy aman-sälem jasaudyŋ būl joralǧysyn tarihi şejırelık derekterden, tarihi kıtaptardan, romandardan, ūly kärılerden, etnograftardan material jinau, būdan da maŋyzdysy, ūly kärılerdıŋ tuystaryn 20 jyl körmei jylap körısken, jylap sälemdesken bolmysynan derektep otyrmyz.

Al «sälem – sözdıŋ anasy» dep atam qazaq aitqandai, «armysyŋ» men «barmysyŋnyŋ» ädıp-astaryn ädemılep arşuǧa tura keledı. Sebebı är halyqtyŋ aman-sälemınde aitylatyn ana – söz, aparylatyn äuendı ärekettıŋ arǧy jaǧynda sol ūlttyŋ bır-bırıne ūlttyq syi-qūrmetı, süiıspenşılık därejesı, dünie­ge qarasy, ömırden tüigenı. Eldık arman-mūratyn tūrǧy etken män-maǧynasy bolady. Arabtardyŋ assalaumaǧaleiküm – Allanyŋ rahymy tisın, uaǧalaikümassalam – sızge de Allanyŋ rahymy bolsyn degen aman-sälemınde bükıldei syilasymdyq dünietanymy jatyr. Bälkım, arabtardyŋ dünietanymynda Allanyŋ rahymyna bölenu eŋ ülken esendık bolar. Eŋ ülken qūndylyq arab ideologiiasynyŋ üstemdıgı şyǧar.

Endı kädımgı qazaqi aman-­sälemdegı «armysyŋ?» dep sälem beru, «barmysyŋ!» dep sälem alu «bar bol!» dep yqylas bıldırudıŋ män-maǧynasyna kelsek, ana saq, ǧūn, üisın, türık, qazaqtyŋ tübıne jetken, basyna näubet äkelgen, ūlyn ürımge, qyzyn qyrymǧa tozdyrǧan bar pälenıŋ basy – el aǧalarynyŋ aşköz­dıgı, qūlqyn qūmarlyǧy, dünie­qoŋyzdyǧy, toimas aranyna el müddesıne jauapkerşılıkpen qaramauy, qara basynyŋ qamyn halyq müdde­sınen joǧary qoiuy. Dünie-­mülık jolynda adamgerşılıgın, azamattyǧyn joǧaltuy. Endı būl oiymyzdy dälelsız dättei bermei, tarihi şyǧarmalardan dälel keltıreiık.

Altyndy, kümıstı, daqyldy, jıbektı,

Sonşa şeksız berıp jatqan Tabyǧaştyŋ

Sözı tättı, būiymy asyl edı.

(Olar) tättı söz, asyl ­qazynasyn berıp,

Jyraqtaǧy halyqty (özıne) sonşa jaqyndatar edı.

Aqyldy kısılerdı, batyl kısılerdı

Tabyǧaştar qozǧai alǧan joq.

(Eger) bır kısı aldansa (onda)

Ruy, halqy, tūqymyna deiın qalmas edı.

Tättı söz, asyl düniesıne köp aldanyp,

Türkı halqy qyryldyŋ,

Türık halqy joiyldyŋ, – dep «Orhon-Enisei jyrynda» türık el aǧalarynyŋ Tabyǧaştyŋ altyn-kümıs, jıbegıne aldanyp, imperiianyŋ külkümıretın şyǧarǧan şyndyǧy şyrqyrap otyryp tasqa qaşalǧan.

Sözım bar da, közım joq,

Közım joq dep jatpadym.

Bi men bektı jaqtadym,

Bai, myrzany maqtadym.

Bäibışenıŋ moinyna,

Jyrdan alqa taqqanym,

Ösek boldy baqqanym,

Momynǧa qūrǧan qaqpanym.

Az närsege ant ışıp,

Aruaqty attadym.

Qylmystyny qyzyqtap,

Maŋdaiynan sipadym.

Qabaǧynan qaqpadym.

Bärıne men kırıptar,

Qaisysy menıŋ tapqanym?

Bıreudıŋ otyn ürledım.

Öz otymdy jaqpadym.

Adal sopy men emes,

Pırdıŋ sözın tūtynǧan

Saudager sarttai qaitty ömır,

Qūmar oinap ūtylǧan.

Läpsı – töbet qabaǧan,

Jemtık körse tūra ma,

Yryldap tanau jiyrmai?!

Jyrau Dulat Babataidyŋ būl jyrynan da qūr läpsınıŋ, aşköz arannyŋ, quaiaq qūlqynnyŋ, boqşylyq dünienıŋ soŋynda jürıp, «men»-nıŋ özın joǧaltyp alǧan bolmysy bükpesız körsetılgen.

Atany bala aŋdidy, aǧany ını,

İtqorlyq nemene eken ­süitken künı.

Aryn satqan mal üşın ant ūrǧannyŋ.

Aitqan sözı qūrysyn, şyqqan ünı, – dep aqyn Abai da aryn mal üşın satqan satymsaqty tüiregen.

Alaş kösemı Ahmet Baitūrsyn ary taza, küikı düniege özın jūttyrmaǧan ardager Alaş azamatynyŋ armanyn bylai somdaidy:

Tän kömıler, kömılmes etken eŋbek,

Men emespın oilaityn bır küngısın.

Jūrt ūqpasa ūqpasyn, bas tartpaimyn,

El bügınşıl, menıkı erteŋ üşın.

Qazaq jönı tüzu aman-sälem jasaudy kısılıktıŋ, adamgerşılıktıŋ belgısı sanaidy. Qazaqtyŋ «qalai sälem berseŋ, solai sälem alasyŋ», «sälemıŋdı almaidy», «sälem beruge jaramady», «alystan alty jasar bala kelse, auyldaǧy alpys jastaǧy ata baryp sälem beredı», «sälemdı kelın sänımen» degen maqal-mätelınen bız auyzyn aşsa jüregı, közınen kökıregı körınetın qazekemnıŋ aǧaiyn men Alaşty körgendegı atköpır aman-sälemınıŋ astarynda bızge tanys ta beitanys ūlttyq dünietanym, ömır jönınde sūlu da sūŋǧyla estetikalyq talǧam, telegei oiyn aŋǧaru, arşu, tūrmanyn tügendep tūlǧalau – bızdegı ūlt mūraty aldyndaǧy öter boryş. El erteŋınıŋ iesı – maŋdaiy kereqarys ūldar men kermiyq qyzdar aldyndaǧy ada eter mındetımız.

Äbdıl TÄUEKELŪLY,

etnograf, mädeniettanuşy

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button