Marqūm Qimaş Syzdyqov Astananyŋ abyroily aqsaqaldarynyŋ bırı edı. Kezınde Oral, Aqmola oblystarynda basşylyq qyzmetterde bolǧan. El aldyndaǧy eŋbegı eskerılıp, Lenin, ekı märte Eŋbek Qyzyl Tu, ekınşı därejelı Otan soǧysy ordenderımen jäne bırneşe medaldarmen marapattalǧan. Közı aşyq, kökıregı oiau köşelı jan artynda «Ömır jolyna saiahat» atty memuar jazyp qaldyrdy. Bız bügın sol kıtaptyŋ osy öŋırde bolǧan aşarşylyq aqiqattaryn baiandaityn bır bölımın oqyrman nazaryna ūsynyp otyrmyz.
Redaksiiadan
Älı esımde, 1931 jylǧy mamyr aiynyŋ 4 künı bolatyn. Uchilişede oqityn balalar arasynda gu-gu qaueset tarai bastady. Aitatyndary: jūrt aşyǧyp jatqan körınedı, aştan ölıp jatqandar da bar eken, qazır de bazarda üş adam qūlap jatyr deidı. Bızdıŋ oqityn jerımız būrynǧy kazak-orystar salǧyzǧan orys mektebınde-tın. Al bazar osy mekteptıŋ tap qasynda ırgeles. Ol jerde qazır tūrǧyn üiler bar. Jaŋaǧynyŋ bärın estıgen bızder lap qoiyp, bazarǧa jügırdık. Mūnda satylmaityn närse joq. Tıptı, ışıne mūz salynyp, salqyndatylǧan su da satylady.
Entelei jügırıp kelsek, rasynda da, bazardyŋ qaq ortasynda türı sūp-sūr bolyp ketken bır şal jatyr. Jüzınde qan-söl joq, közı jūmuly, ekı ezuınen eptep aqqan aq köbık bılınedı, demın äreŋ alyp jatqany baiqalady. Qasyndaǧy börkıne ötken-ketkender tiyn-teben tastauda. Mynany körıp, zärem kettı. Mektep jaqtan qaǧylǧan qoŋyraudyŋ şyldyryn estıp, qaitadan kerı jügırdık.
Erteŋınde Äbıjık osy qalaǧa köşıp kelıptı degendı estıdım (būlaişa Qūdaibergen qajynyŋ eŋ kışı ūly Ǧabdollany ataidy). Sūrastyra-sūrastyra taptym-au, Qaibemdı (ol kısını balalar osylai ataiyn, ol sırä, Ǧabdolladan şyǧaryp alǧandary bolsa kerek.)
Ornalasqan jerlerı stansiianyŋ syrtynda, temır joldyŋ arǧy jaq betındegı jazyq dalada eken. Jäne ornalasqandary da qyzyq: jerdı tereŋdıgın bır metrdei etıp qazyp, onyŋ üstıne syrǧauyldardy kürkeşedei tırestırıp ornatypty. Olary endı kiız üidıŋ uyqtary tärızdı. Tek töbesındegı şaŋyraqtyŋ ornyna tesık qaldyryp, oǧan tereze ornatypty. Qalǧan jerlerın, syrǧauyldardyŋ arasyn eşqandai sylaqsyz, kädımgı topyraqpen jauypty.
Myna baspanalarynyŋ ışı de şaǧyn bır bölmedei ǧana eken. Üilerınde tamaqtary da joq bolyp şyqty. Dorbaǧa salǧan orta şelektei ǧana bidaiy bar eken, ony eŋ qymbattylary retınde ärırek tyǧyp qoiypty. Mämilä jeŋgemız sony alyp şyǧyp, bır şyny tabaqtaiyn qūrǧaqtai quyrdy da, sonymen şai ıştık.
Ol kezde men on tört jasta bolatynmyn. Myna düniede bolyp jatqan jaǧdaidy tügel saralap, baiyptai almasam da, äiteuır, aǧamnyŋ osynda köşıp kelgenıne quanyşty edım.
Bıraz otyrǧan soŋ, men endı özımnıŋ jataǧyma qaitpaq boldym. Baratyn jerım būl aradan segız şaqyrymdai. Keterımde aǧam «Endı Baqai da osynda köşıp keledı» dedı.
Olardyŋ bärınıŋ mūnda auyldardy jailaǧan aştyqtan qaşyp, köşıp kele jatqanyn men de jaqsy bılemın. Bıraq, ne ısteu keregın, qaladaǧy jaǧdaidyŋ qalai bolatynyn sanama salyp, qoryta almaimyn. «Auylda bolsam, dalaǧa ketıp, qūstyŋ jūmyrtqasyn jinap, jua terıp, qymyzdyq äkelıp berer edım de, al mūnda şe…» dep oilaimyn özımşe.
* * *
Osydan bır-ekı kün ötkennen keiın tüskı astyŋ kezegınde tūrǧanymda, menıŋ ydysyma siyrdyŋ bır bölek şabyndysy tüstı. Etı mol, kädımgı moiyn omyrtqa. Ony men tez qaǧazǧa orap, qoinyma tyǧa qoidym. Tarelkamdaǧy sūiyq sorpany nanymnyŋ jartysyn qosyp ıştım de, qalǧanyn jaŋaǧy «oljama» qosyp aldym. Söittım de, stansiianyŋ syrtyndaǧy Qaibemnıŋ laşyǧyna qarai tartyp kettım.
Qanşa jürgenımdı bılmeimın, stansiia syrtyndaǧy laşyqtarǧa kün eŋkeie jettım. Aǧamdardyŋ laşyǧyna kırsem, Qaibem üiıne jaŋa ǧana kelıp, şarşaǧan syŋaida otyr eken. Men jaŋaǧy «sarqytymdy» qolyna ūstattym. Oraudy aşyp qaraǧan ol:
– Qimaş, mynany qaidan aldyŋ? – dedı taŋdana.
– Tüskı tamaqtyŋ kezegınde tūrǧanymda aspazşy äieldıŋ ojauynan menıŋ tarelkama tüsıp kettı, ol kısı qaityp alǧan joq, – dedım täptıştei tüsındırıp.
– O, qūdaia, rizyq qoi būl, köp jasa, Qimaş. «Ölmegenge – ölı balyq» degen osy da, – dep, äielı ekeuı jaŋaǧyny teŋ bölıp lezde jep aldy, tıptı, süiegın de balta siiaqty bırdeŋemen uaqtap şauyp, kemırıp jatyr.
Bırde men taǧy da stansiia basyndaǧy jataqtarǧa keldım. Qaibem men Baqai syrtta bırdeŋelerdı kübırlei söilesıp otyr eken, ne aitqandaryn alǧaşynda tüsınbedım. Söitsem, anada men laşyq jasap jatqandaryn syrtynan körgen Jüsıp degen körşılerı keşe taŋerteŋgısın äielı ekeuı üilerınen şyqpaǧan küiı qaitys bolypty. Körşı-qolaŋdary jinalyp baryp, olardyŋ aştan ölgenderın anyqtapty.
Qoldaryna kürek alǧan Qaibem men Baqai maǧan «Qimaş, sen de jür», – dedı. Erdım. Jüsıptıŋ üiınıŋ aldyna kelıp toqtadyq. Üidı olai-bylai ainalşyqtap jürdı de, Qaibem: «Osy aradan bastaiyq» dedı. Kürekterın laşyqtyŋ ırgesıne tırep, maǧan da «kel» dedı. Üşeulep iterıp qalǧanymyzda laşyqtyŋ jaŋaǧy tūsty ışıne opyrylyp tüstı. Odan keiın ekeuı kürekterımen qalǧan jerlerın ışke qarai qūlata berdı. Iştegı mäiıtter topyraqpen basylyp jabyldy, joǧaryda samsaǧan kıleŋ uyq aǧaştar ǧana qaldy. Qaibem olardy da būzyp-būzyp, ışke qūlatyp jıberdı. Odan keiın ainala şaşylyp jatqan ony-mūnylardy äkelıp üiıp, topyraqpen jaŋaǧy jerdı tömpeşıktedık. Būl jūmys bıtken soŋ ekeuı qabırdıŋ aiaq jaǧynan maldas qūryp otyryp, qūran oquǧa kırıstı, sol kezde üiden şyqqan Mämilä da Qaibemnıŋ art jaǧynan kelıp, tıze büktı. Olarmen qatarlasyp men de otyrdym. Bekniiaz qūranyn ūzaq oqyp, bata qyldy. Onyŋ auzynan söz arasynda «şahit bolǧan» degen sözdı qūlaǧym şaldy. Osylaişa on tört jasymda alǧaş ret aştan ölgen adamdy jerleuge qatysqanym künı bügınge deiın köz aldymda…
* * *
Anar stansiiasynda jūmys ıstep jürgen menı öndırıs ozattarynyŋ Aqmolada ötetın sletıne jıberdı. Qasymdaǧy tört serıgımmen mıngen kölıgımız drezina öte yŋǧaily dünie eken, kädımgı jeŋıl arba tärızdı. Poezd joq, jol bos kezınde relske qondyryp alyp, zyryldatyp otyramyz. Özınıŋ kışkentai motory bar. Poezd kele jatsa, jabyla köterıp, jerge tüsıre qoiamyz. Osylai qalaǧa jettık. Drezinadan tüsısımen, Qaibeŋderdıŋ auylyna qarai tarttym. Būl aradan olar jaqyn jerde, ärı temır jol relsterı de ekı-aq qatar, bır-aq yrǧyp öte şyǧasyŋ. Barsam, auyl ornynda joq, typ-tipyl. Adasyp kettım be, dep jan-jaǧyma qaraimyn, joq, dūrys, osy arada bolatyn. Üilerdıŋ orny ǧana qalypty.
Qaibeŋderdıŋ üiınıŋ jeroşaǧy qasynda synǧan baltanyŋ ūŋǧysy jatatyn, közım soǧan tüstı. Bärın qaitadan esıme tüsırıp tūrmyn. Dūrys, men Qaibeŋnıŋ üiınıŋ aldynda tūrmyn. Al, mūnyŋ töbesı nege ortasyna tüsıp qalǧan? Basyma kelgen suyq oidan denem mūzdai bolyp kettı. «Qalaişa solai boldy?» Bekniiazdyŋ üiınıŋ ornyn kördım. Bärı de sonau köktemde Jüsıptıŋ üiın qūlatyp, jerlegenımız tärızdı.
Denem mūzdap, aiaǧymdy zorǧa basyp, stansiiaǧa qaityp keldım. Bırge kelgen balalar qalanyŋ ortasyndaǧy özımızdıŋ ashanaǧa ketıptı. Sonda baraiyn dep tūrǧanymda özımızge qazaq tılınen sabaq beretın Aldoŋǧarov degen mūǧalımımızdı kördım de, qasyna kelıp, sälem berdım.
– Aǧa, ana arada jazǧytūrym auyl bar edı, olardyŋ qaida ketkenderın bılmeisız be? – dep sūradym. Ol jauap berudıŋ ornyna: – Sen qaidan kelıp tūrsyŋ? – dep özıme qarsy sūraq qoidy.
– Anardan keldım. Bız sonda üi salyp jatyrmyz ǧoi.
– E, älgı jaqsy monşa salǧan sender me?
– İä, bız saldyq.
– Olaryŋ jaqsy bolǧan eken. Tezırek jataqhanaǧa bar, keşıgıp qalasyŋ. Al būl jerdegı auyldyŋ qaida ketkenın bılmeimın. Qazır jūrt bır orynda otyrmai, köşe beredı ǧoi, – dep kümıljıgen ol maǧan basqa eşteŋe aitpai, köşede jürse ylǧi üstınen tüspeitın velosipedıne mınıp ketıp qaldy.
* * *
Jinalys boldy. Direktorymyz Pışenbaev baiandama jasady. Soŋynan eŋbek ekpındılerıne syilyqtar taratty. Maǧan bır par appaq köilek-dambal berdı. Jaqsysy jaqsy, bıraq ülkendeu eken. Sonysyn ony aǧam Aiypqa berıp jıbereiın dep, auyldan kelgen adamdardy ızdestırıp edım, eşkımdı kezdestıre almadym. Al, bızdıŋ erteŋ jūmys ornymyzǧa qaituymyz kerek.
Bızdıŋ auyldyŋ qasynda, Sıletı özenınıŋ tura jaǧasynda utas (izvest) şahtasy bar-tyn. Ony basqaratyn bızdıŋ auyldyŋ tamyr orysy Pavel degen kısı. Sol kölık jaldap, Aqmolaǧa utas tasityn. Bır aparǧanyn 2-3 somǧa satady. Al, ol aqşasy bır jyldyŋ kerosinın aluyna jetetın. Endı sol utas äkelgender joq pa eken dep ony tüsıretın temır jol boiyna keldım.
Jügıre basyp sol jerge jetsem, bızdıŋ auyldyŋ adamdary tolyp jür. Aralarynda bızdıŋ Aiyp, Berdıǧūl, Käkıbai, Orynbek, Moldabek bar. Menımen şüiırkelese amandasyp jatyr. Auyldastarymnyŋ bärınıŋ de öŋderı jūqa, terı men süiekterı ǧana qalǧan jüdeu, qimyldary da baiau. Özderı şai ışuge yŋǧailanyp jatyr eken. Ögızderı qastarynda jaiylyp jür. Qatarlastyra qoiǧan arbalary da eskı eken, synyqtary körınıp tūr. Osy arbalardyŋ ortasyndaǧy üş aiaqty mosyǧa qap-qara şäinek ılıp, astyna ot jaǧyp qoiypty.
Aiyp ortaǧa şekpenın jaiyp, üstıne bır uys syqpa tastady. Berdıǧūl men Käkıbai quyrǧan bidai, Orynbek men Moldabek ırımşık qoidy. Bır ǧajaby, mynadai qiyn jaǧdaida da köŋılderı jasymapty, bärı de tūstas qūrdastyqtaryn ūmytpai, äŋgıme arasynda bırın-bırı sözben qaǧytyp otyr. Auyl osy aradan 50 şaqyrym, ögızben künıne 30-35 şaqyrymdai ǧana jol jüre alady. Demek, auylǧa ara qonyp jetedı.
Menı de şaiǧa şaqyrdy. Nansaŋyz, sol sütsız qara şai maǧan sonda düniedegı eŋ tättı tamaqtai bolyp körındı. Dämı älı künge auzymda tūrǧandai.
Aparǧan bazarlyǧymdy Aiypqa kigızıp qoiǧanmyn. Oǧan bärı razy bolysyp jatyr. Ony körıp Berdıǧūl:
– Aiypty endı Şeker de (jeŋgemızdı aitady) tanymai qalatyn şyǧar, – dedı quaqylanyp.
Bıraz jailanyp otyrǧan soŋ, «Auyl aman ba?» – dep sūradym.
– Joq, Qimaş, auyl aman emes, – dedı Orynbek. Men ündemei qaldym. Sonan soŋ ol äŋgımesın jalǧap:
– Auylda Bektuǧan şal aştan öldı. Onyŋ kışı balasy osy qalada jol üstınde qaza tapty. Bekmaǧambet şal, Sūltan, Bäşira, taǧy basqa bıraz adamdar qaitys boldy. Qazır auyldyŋ üşten bırı joq, – dedı.
– Qaibem auylda ma? – dep sūradym.
– İä, auylda. Onyŋ Mämilesı osy qalada qaitys bolǧan. Özı auylǧa zorǧa jettı.
– Al, Baqai aǧatai qaida? – deimın.
– Ol kısı osy stansiiadan auylǧa qaita almady. Şiap, Yrysjan, Qojan, Küläş, bärı de sol özderı otyrǧan jer qazba üilerınıŋ astynda qalypty. Qūdai aldarynan jarylqasyn, – degende Aiyptyŋ közınen jas tamşylary yrşyp-yrşyp kettı. – Olardan aman qalǧan jalǧyz Ziaiden ǧana. Ony Ǧabdolla (Äbıjım) auylǧa ertıp äkeldı äiteuır.
Auylda Bekış degen juan qaryn bai kısı bolatyn. Malyn bärın tartyp alǧan soŋ, eşqandai eŋbek ete almai, ol da aştan ölıptı. Bekmyrza balasy Balken men äielı Sara da solai dünie salypty. Jūrttyŋ köbı tamaq ızdep, basqa jaqtarǧa köşıp ketıptı. Oryndarynan qozǧalmai qalǧan tek Şaqabai, Äbılǧazy tūqymdary men Ydyrys balalary ǧana eken. Eldı jailai bastaǧan aştyq bızdıŋ auyldy da osylai tūralatypty.
Men auyldastarymdy jolǧa şyǧaryp saldym da, namazdyger kezınde jataqhanama qaittym. Olar arbalary syqyrlap, bırınıŋ soŋynan bırı tızıle Qoiandy saiyn betke ala ketıp bara jatty. Men bırazǧa deiın soŋdarynan qarap tūrdym.
Mıne, aǧaiyn, keşegı 1929-32 jyldary qazaq halqyn ülken qyrǧynǧa ūşyratqan alapat aştyq bızdıŋ auylda da osylai tūralap ketken edı.
