Jaŋalyqtar

ÄŞEKEI BŪIYMDAR ÄLEMI

Halqymyzdyŋ dästürlı qolönerı – qainar būlaq, sarqylmas qazyna, bai mūra.

Būl – ūlttyq sanadaǧy sūlulyqqa degen ıŋkärlıkten paida bolǧan estetikalyq talǧam. Zerdelı zergerler­ äsem būiymdardy düniege äkelıp, sūlulyqtyŋ sanadaǧy beinesın jasaǧan. Sol arqyly ūrpaqty tärbielep, körkem dünie meŋgerıp, odan ärı jetıldıre bergen. Būl būiymdar adam qajettılıkterın ötep qana qoimai, olardyŋ öner älemı jaiyndaǧy közqarasynan da habar beredı. Şynaiy şeberlerdıŋ tuyndylary ǧasyrlar elegınen ötıp, bızge jettı.

Syrǧanyŋ syŋǧyry

Qazaq qolönerınıŋ basqa türlerıne qaraǧanda, zergerlık önımderdıŋ jasaluy onyŋ käsıptık sūranymyna bailanys­ty.­­ Är zergerdıŋ öz erekşelıgı bolǧan. Ol qūpiialar jan­ūia­­­da­­ǧy­ osy käsıpke beiımdelgen adamǧa miras bolyp qala ber­gen.­ Dästürlı zergerlık önerde şeberler är türlı qū­­ral­­dar­dy­ özderı jasap paidalanǧan. Zergerlerdıŋ asa köp­ ja­sai­tyny – äielderdıŋ äşekei būiymdary. Qazaq qyz­-kelınşekterı keudelerıne alqa, qūlaqtaryna syrǧa, şaş­ta­ry­na şolpy, bılekterıne bılezık, sausaqtaryna jü­zık­ taqqan.

Bır-bırıne üzbelep bekıtılgen ülkendı-kışılı örnektı al­qa­lar­dan­ qūralatyn salmaqty da saltanatty öŋırjiekter asa köztartarlyq äsem bolady. Qatar-qatar tızbektelgen tas­tar qondyrylyp jasalǧan tamaq alqa asyl matamen ädıp­­te­­le­­dı. Al ınju-marjan qadalǧan tamaqşalardy qyzdar jiı­ taǧady.

Keudege taǧylatyn äşekeiler qataryna türlı-tüstı, sän­­dı­­ tüi­­reu­­ış­ter­dı, asyl tasty tūmarlardy, nebır qymbat tastarmen bezendırılgen tanalar men kümısten soǧylǧan tüi­­melerdı, ılgışterdı jatqyzuǧa bolady.

Qyz-kelınşekter asa ūnatatyn äsemdık būiymynyŋ bırı – syrǧa. Qazaq zergerlerı syrǧa jasaudyŋ tym köne syrlaryn meŋgergen. Mäselen, Qarǧaly arheologiialyq qazbasynan bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı kezeŋge jatatyn altyn şekelıkpen bırge tas qondyrylǧan syrǧa tabylǧan. Qazaq zergerlerı jasaityn ai syrǧa, tas közdı syrǧa, küm­bez­ syrǧa, qozaly syrǧa, salpynşaq syrǧa, şūjyq syrǧa, sa­baqty syrǧa, şaşaqty syrǧa degen siiaqty är öŋırde aluan atalatyn syrǧa türlerı öte köp.

SYLDYRLATSAŊ TİYNDY, JOǦALTARSYŊ SYIYŊDY

Kelesı zergerlık būiymdardyŋ bır türı – qyz-kelın­şek­ter şaştarynyŋ ūşyna taǧatyn şaş teŋge, şolpy, şaşbau dep atalatyn äşekeiler. Şaş teŋgeler men şolpylar köp jaǧdaida äsem şiyrşyqtalǧan kümıs baularǧa bekı­tılgen toǧyz teŋgeden tūrady. Toǧyz – qazaq ūǧymynda kie­lı sandardyŋ bırı. Olar bır-bırımen ūzynnan-ūzaq jal­ǧa­syp, şaştyŋ ūşyna bırge örıledı.  Şaşbau da bır-bırıne sym üzbeler arqyly bekıtıledı. Ortalaryna asyl tastardan köz qondyrylǧan teŋgeler tızbegınen qūralady. Ūşy sändı şaşaqpen nemese kümıs äşekeilermen äsemdeledı. Şaşbau şaştyŋ tübıne bekı­tılıp,­ būrymmen bırge salbyrap tögılıp tūrady. Şaşbau degenımız, örılgen būrymnyŋ ūşyn bekıtu üşın taǧylatyn altyn, kümıs tiyndar, keide marjan taǧylǧan sändık būiym.­ Sol siiaqty kümıs nemese altyn teŋgeler, tiyndar qa­­dal­ǧan şaşbaudy «şolpy» dep ataidy. Boijetken qyz­ balanyŋ jürısın, qimylyn jöndeu üşın qoŋyrauly şol­pyny qoldanǧan. Qoŋyrauly şolpyny taqqan qyz bala üi arasynda jürgende, qatty külgende şolpy dy­bys­ berıp otyrǧan. Būl dybys jastardy eleŋ etkızıp, ji­na­qy otyruǧa tärbielese, ekınşı jaǧynan qyz balaǧa de­gen qūrmettı bıldıredı. Sonda būl dybys ekı jaqty da tär­bie­lep otyrǧan. «Şolpy» degen ūǧym balyqtyŋ su­da­ǧy sekırıp oinaǧanynan şyqqan bolu kerek. Sudyŋ be­tın jel qozǧap, tolqyndar jaǧany ūryp jatsa, ony da­ «şolpu» degen eken. Sol sebeptı ūsaq tiyndar men teŋ­ge­ler­ qyz qozǧalǧanda syŋǧyrlap dybys beredı. ekınşıden, auyr şolpy taq­qan­da­ bas auyrmaidy. Sodan şolpynyŋ emdık qasietı bar­ ekenın baiqaimyz. Jas qyzdar taǧatyn üzbelı şolpy, köz­dı şolpy, şynjyrly şolpy, marjandy şolpy, aqyq şolpy türlerı bar.

ALTYN SAQİNA, KÜMIS BILEZIK

Äiel äşekeilerınıŋ ışınde erteden kele jatqan jäne künı bügınge deiın keŋ qoldanylatyn äsemdık būiym – bılezık.

Bılezık syŋar qolǧa da, qos qolǧa da taǧyla beredı. Bırneşe bölşekten qūralǧan, aşpaly-jappaly, som temırden tūtas qūiylǧan jūmyr türlerı bolady. Soǧan orai olardy som bılezık, jūmyr bılezık, qarta bılezık, qaqpaq bılezık, bes bılezık, saǧat bılezık dep är türlı ataidy. Olardyŋ ışınde altyn, kümıs, näzık şynjyrmen şymdalyp jalǧasyp jatatyn bırneşe jüzıgı bar bılezıkter de kezdesedı. Zergerler bılezıkterge neşe türlı örnekter salyp, tas qondyryp, qarala jürgızıp, sırkelep, būrala şiratyp äsemdegen. Olar köbınese kümısten soǧylady.

Äielderdıŋ sausaqtaryna taǧylatyn zergerlık būiymdardyŋ bır türın jüzık nemese saqina dep ataidy. Saqinalar ǧūryptyq dästürde, negızınen, üilenu salty kezınde qoldanylady. Som altynnan qūiylatyn mūndai saqinalardy jas jūbailar aty joq (törtınşı) sausaǧyna taǧady.

Ūzatylǧan qyzdarǧa näzık jasalǧan qūs mūryn jüzık laiyqty. Al qos közdı, auqymdy etılıp soǧylǧan salmaqty jüzıkterdı qūdaǧi jüzık dep ataǧan. Jasy ūlǧaiǧan äielder, äsırese, jiyn-toilarda är sausaǧyna bırneşe jüzıktı qabattap taǧatyn bolǧan. Zergerler altynnan, kümısten qūiyp, qaqtap, soǧyp, şekımelep, qara ala jürgızıp, şiyrşyq temırden torlap, nebır örnekter salyp, asyl tas qondyryp aluan türlı jüzıkter jasaǧan. Olar jasalu türı men qoldanylu retıne qarai otau jüzık, jimaly jüzık, tasbaqa jüzık dep atalǧan.

Kiımnıŋ ekı öŋırın bır-bırıne qosyp tūru üşın taǧatyn äşekeidıŋ bırı – qapsyrma. Ol bır-bırıne topsa arqyly bekıtıletın ekı bölıkten tūrady. Olar üş būryş, süiır, doǧa tärızdes, törtbūryş, sopaqşa siiaqty ärtürlı pışınde bolady. Köbınese kümısten qūiylyp, taptalyp, şekımelenıp jasalady. Qapsyrmanyŋ betıne aŋ-qūstyŋ, ai men künnıŋ nemese ösımdık tektes örnekter salynyp, tastar qondyrylyp äsemdeledı.

Aigül RAHTAEVA,
Nazarbaev Ortalyǧy ekskursiia bölımınıŋ bastyǧy

Taǧyda

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button