Ūlt retınde qaşan paida boldyq? Tamyrymyz qai jerden şyqqan? Qai däuırde derbes memleket bolyp qalyptasyp bıttık? Būl jönınde keşegı zamandardan berı türlı negızdı, negızsız boljamdar aitylyp keledı. Osy sūraqtarǧa kelgende qazırdıŋ özınde tarihşy ǧalymdardyŋ ortasynda qaişy pıkırler kezdesedı. Mūnyŋ däl jauaptaryn tauyp, naqty bailam jasau biylǧy Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧy tūsynda, tıptı, özektı bolyp otyr. Redaksiiamyzǧa qonaq bolǧan tarih ǧylymynyŋ doktory, akademik Bolat Kömekovpen äŋgıme osy taqyrypta örbıdı.
Tarihtyŋ san qatparyn aqtarǧan ǧalymmen bırge bastaularǧa qarai sapar şegıp, köptegen paidaly maǧlūmattardy alyp qaldyq.
MEMLEKETTILIGIMIZDIŊ
TAMYRY TEREŊDE
Qazaq halqynyŋ tarihy keibıreuler oilaǧandai 550 jylmen şektelmeidı. Memlekettılıgımızdıŋ basy ärıde – saq, ǧūn taipalary ömır sürgen däuırlerde jatyr.
«Qazaq handyǧy – 2,5 myŋ jyldyq tarihy bar, tübı saqtar qauymyna baryp tıreletın qazaq memlekettılıgınıŋ ajyramas bölşegı. Osy jerde köp jerde eskerıle bermeitın memleket pen memlekettılık ūǧymdary bır- bırınen nesımen erekşelenetının atap ötsem deimın. Memlekettılık degenımız – köne däuırlerden bastauyn alyp, osy zamanda da jalǧasyp kele jatqan tarihi üderıs. Būl üderıs qazır de öz damu jolyna tüsıp, bır jüieden ekınşı jüiege auysuda. Al, memleket degenımız – belgılı bır äleumettık-saiasi jüie. Onyŋ basy men aiaǧy bolady. Keibır memleketterdıŋ jer betınen joiylyp ketuın osymen tüsındıruge bolady» deidı Bolat Kömekov.
KÖŞPENDI JÄNE OTYRYQŞY QAUYMDARDYŊ
EREKŞELIGI QANDAI?
Qazaq ejelden köşpendı halyq bolǧan. Resei imperiiasynyŋ qol astyna kırgennen keiın ǧana otyryqşylyqqa üirengen. Keŋes däuırınde bızdıŋ sanamyzǧa osyndai pıkırlerdı synalap kırgızdı. Būl jaŋsaq pıkırge keibırımız älı senıp kelemız. Al, aqiqatyna kelgende, halqymyz köşpendı mädenietpen qosa otyryqşylyq şaruaşylyqty da bodandyǧymyzdan būryn meŋgergen. Būl mädenietterdıŋ arajıgın de ǧalym ajyratyp berdı.
«Otyryqşy qauymda bır jerden ekınşı jerge köşu mümkındıgı bolmaǧannan keiın atalmyş qauym aumaqtyq prinsiptı ūstanǧan. Sondyqtan, «jer bolsa, halyq ta bolady» degen qaǧidamen ömır sürgen. Al, rulyq-taipalyq jüiege süiengen köşpendı qauymnyŋ būǧan kerısınşe «halyq bolsa, jer de bolady» degen zaŋdylyǧy bolǧan. Ökınışke qarai, qazırgı taŋda köşpendı qauymǧa tän būl erekşelık öz deŋgeiınde zerttelmei keledı. Sol sebepten Europa elderınıŋ ǧalymdary köşpendı qauymda memlekettılık bolmaǧan degen pıkırdı aitady. Olar būl qauymdy Soltüstık Afrikadaǧy bäduilermen salystyryp, «Köşpendı qauymda kösemdık ūǧymy ǧana bar, iaǧni, qauymdy kösem basqaruy mümkın, bıraq naqty basqaruşylyq pen salyq instituty bolmaǧannan keiın memlekettılıktıŋ özı joq» degen pıkırge baryp ūrynǧan. Alaida, Afrikada jäne Ūly dalada ömır sürgen qauymdardy mülde salystyruǧa bolmaidy. Būl ekeuınıŋ arasy jer men köktei» deidı akademik.
Sözımızdıŋ basynda memlekettılıgımızdıŋ bastauy saqtar däuırınde jatqanyn aittyq. Bolat Kömekov onyŋ negızgı atributtaryn atap körsettı. Bırınşıden, saqtarda taipa basşysy, iaǧni, öz patşasy bolǧan. Basşylyq tızgı aǧadan-ınıge, äkeden-balaǧa, iaǧni, ūrpaqtan ūrpaqqa auysyp, belgılı bır dinastiiaǧa tiesılı bolǧan. Būǧan qosa, saqtarda öz jazu mädenietı, mülıktık teŋsızdık te oryn alǧan. Būl qauym ırı üş äleumettık toptan jasaqtalǧan.
KÖNE TÜRKILER – EURAZİIаLYQ İMPERİIаNYŊ ATASY
Saqtardyŋ mūragerlerı: Jetısuda – üisınder, Syrda – qaŋlylar jäne Qazaqstan aumaǧynda Balqaştan Kaspiige deiın aumaqty tūtastyryp, öz memleketın qūrǧan ǧūndar. Būl memleket bızdıŋ däuırımızdıŋ II ǧasyrynda qūrylyp, V ǧasyrǧa deiın ömır sürgen. Ǧūndardyŋ mūragerlerı – köne türkıler. Qytai derekterı osyny aitady.
VI ǧasyrǧa qarai Moŋǧoliia aumaǧy türık etnogenezınıŋ ortalyǧy boldy. Köne türkılerdıŋ Ortalyq Aziia men Qazaqstan aumaǧynda üstemdık jürgızuınen keiın jerımız köne türkı qaǧanatynyŋ saiasi, ekonomikalyq, mädeni damuynyŋ bırtūtas bölşegıne ainaldy.
«Ǧūndar alǧaşqy köşpendı imperiiany qūrǧan bolsa, köne türkıler tūŋǧyş euraziialyq imperiianyŋ atasy sanalady. Olar Tynyq mūhittan, iaǧni, Ūly dalanyŋ şyǧys tūsynan bastalǧan jerdı jaulady. Şyǧystan batysqa qarai jyljyp otyryp, Dunai özenıne deiın jettı. Köne türkılerde memlekettılıktıŋ barlyq atributtary qalyptasyp jetılgen. Äskeri jäne äkımşılık jüie bırı-bırınen ajyratylmai, bırtūtastyqta damydy. Al, otyryqşy qauymda, kerısınşe, būl jüieler bölek-bölek qaralatyn. Iаǧni, köşpendı qauymda äskeri basqaruşy äkımşı qyzmetın de atqaratyn. Būl jaǧdaida tärtıp öte küştı edı. Otyryqşy qauym būǧan kerı jaǧdaida edı. Qytai derekterınde köşpendı qauymda memlekettı basqaru öte jeŋıl ekendıgı, «adam öz denesın basqarǧandai» bolǧandyǧy aitylady. Köşpendılerde abaqty, köterılıstı basatyn äsker bolǧan joq, öz taipasynan şyqqandar qūldyqqa jegılmeitın. Qūldardyŋ qataryna tek tūtqynǧa tüsken özge jerlerdıŋ adamdary ǧana jatatyn. Būl – ülken erekşelık. Būl erekşelıktı bılmei, köşpendı qauymnyŋ damuyna däl baǧa beru mümkın emes» deidı Bolat Kömekov.
Onyŋ sözıne süiensek, türkı qaǧanaty qūlaǧannan keiın ol jailaǧan aumaqta jetı memleket paida boldy. Atap aitqanda, Edıl özenı boiynda būlǧarlar memleketı, Kaspiidıŋ batys jaǧynda hazar qaǧanaty, Qazaqstan aumaǧynda üş memleket – Syrdariia özenınıŋ boiynda oǧyzdar derjavasy, Jetısuda qarlūqtar memleketı jäne soltüstık, ortalyq, Şyǧys Qazaqstanda qimaqtar qaǧanaty. Qimaqtar qaǧanatynyŋ ordasy Ertıs özenı alabynda jaǧalai ornalasty. Enisei özenınde qyrǧyzdar memleketı qūrylsa, köne türık qaǧanatynyŋ mūragerlerıne köşpendı ūiǧyrlar ainaldy.
QİMAQ MEMLEKETINIŊ
MŪRAGERI KIM?
Oǧyzdardyŋ jäne qarlūqtardyŋ basşysy «djäbu» dep atalatyn. Onyŋ märtebesı qaǧannan säl tömen bolatyn. Qimaqtardyŋ basqaruşysy ǧana qaǧan atalatyn. « Osynyŋ özı qimaqtardyŋ qaǧany tūtas türık älemın basqaru qūqyna ie siiaqty edı. Qimaqtardyŋ özı damender, qypşaqtar jäne qūmandar bolyp üş topqa bölınetın» deidı ǧalym.
Bolat Kömekovtyŋ sözın ärı qarai tarqatsaq, HI ǧasyrdyŋ basynda qypşaq handary Qimaq qaǧanatyndaǧy tızgındı öz qoldaryna aldy. Sol uaqyttan bastap qypşaqtar däuırı bastalady. Olar qimaq memleketınıŋ mūragerlerı edı.
Ǧalymnyŋ pıkırınşe, moŋǧoldardyŋ şapqynşylyǧy qypşaqtardy küiretse de, olardyŋ mädenietın joia alǧan joq. Mūnyŋ dälelı – HIII ǧasyrdyŋ aiaǧynda, HIV ǧasyrdyŋ basynda «Kodeks Kumanikustyŋ» düniege keluı. Būdan basqa da qypşaq tılındegı köptegen sözdıkter jazyldy. «Būl jerde maŋyzdysy – Qazaq memlekettılıgınıŋ negızgı dänı osy qypşaqtar memleketınde jatqandyǧynda. Qypşaqtanu ılımı qazaq halqynyŋ tarihyn, mädenietın jäne etnogenezın zertteude ülken mänge ie» deidı ata tarihymyzdyŋ tamyryn tereŋdetıp, arqauyn ärıden tolǧap jürgen akademik aǧamyz.
Amanǧali QALJANOV
