Keşe ǧana aq köilek kiıp, aimalap süiıp, «sensız ömır joq» dep serttesken, «päniden baqiǧa köşkenge deiın bırge bolamyz» dep nekesın qiǧyzyp, Allanyŋ aldynda ant bergen jastar uaqyt öte kele bırge tūra almaitynyna közderı jetıp, ajyrasyp jatady. Ajyrasudyŋ sebepterı – san türlı. Jantanuşylar solardyŋ basty sebepterınıŋ bırı retınde adamnyŋ özımşıldıgın körsetedı. Jūptasqan ekeu bırın-bırı tüsınuge, ketken kemşılıgı üşın keşırım sūrap, aqylǧa jügınıp, ömırdı ärı qarai jalǧauǧa daiyn bolmaǧandyqtan, ärqaisysy özınıŋ sözın rastap, aqyrynda, şaŋyraq ortasyna tüsıp tynady.
Ömırdıŋ aty – ömır. Kino men kıtapta ǧana bolmasa, ömır boiy bır-bırın alaqanǧa salyp, öbektep tırşılık keşu myŋnan bırde kezdespese, şynaiy ömırde neken-saiaq. Alyp-ūşqan albyrt mahabbat üilengen soŋ, uaqyt öte kele syilastyqqa ūlasady. Al oǧan qol jetkıze almaǧandardyŋ joly ekı aiyrylady. Jalpy, ajyrasudyŋ mynadai türlerın atap ötuge bolady:
- Mınezderınıŋ jaraspauy. Ekı jas bırın-bırı tolyq zerttep bılmei jatyp, jylt etken mahabbat sezımıne aldanyp, bas qosady. Uaqyt öte kele keşegı qyrmyzydai syzylǧan qyz qyrsyq mınezderın körsete bastaidy. Al, keşe jüzınen nūr tögılıp, būl üşın tau qoparuǧa daiyn tūratyn jıgıt endı ainyp, baqytyn syrttan ızdeidı.
- Ata-enenıŋ qazymyrlyǧy. Bızdıŋ jastar äleumettık jaǧynan naşar qorǧalǧan. Köbınıŋ baspanasy bolmaǧandyqtan, üilengen soŋ ata-enesımen bırge tūruyna tura keledı. Al, būrynnan balalaryna būiryq berıp, aidap örgızıp, iırıp jusatyp üirenıp qalǧan enesı nemese atasy jaŋa tüsken kelınge talapty qataŋ qoiuy da mümkın. Keide jai ǧana qataŋ qoimai, kelınge kün körsetpei, ızıne tüsıp, ıstegen ısın jaqtyrmai, ömırın öksıkke toltyryp, közınen jas aryltpaityn da ata-analar bar. Qazaq qoǧamynda ajyrasuǧa keide qūdalar arasyndaǧy kelıspeuşılık te äser etetını būrynnan belgılı.
- Jūbailardyŋ bırınıŋ jeŋıl jolǧa salynuy nemese basqa adammen şatasuy. Ökınışke qarai, jantanuşylardyŋ zertteuınde belgılı bolǧandai, otbasyn qūrǧandardyŋ üşten ekısınıŋ köŋılı syrtqa auyp tūrady eken. Osydan kelıp otbasynda ūrys-kerıs, tüsınıspeuşılık beleŋ alyp, jastar ekı jaqqa ketedı. Er-azamat äielınıŋ, äielı erınıŋ közıne şöp saluy otbasynda auyr psihologiialyq ahual tuǧyzady. Alaida, köptegen otbasylar, äsırese, äielder erlerınıŋ «serılıgın» keşırıp, balalaryn äkesınen aiyrmai, ömırdı ary qarai jalǧap jatady. Mūny ülken erlık dep baǧalauǧa bolar. Qalai desek te näpsıqūmarlyq – keşırılmeitın künä.
- Araq, naşa, oiynqūmarlyqtyŋ kesırı. Tentek suǧa salynǧan otbasynyŋ müşesı bala-şaǧasynyŋ qamyn ūmytyp, qūlqynynyŋ qūlyna ainalady. Üiındegı baryn tasyp, satady. Äielıne qol köteredı. Naşaqordyŋ da jaǧdaiy osyndai. Al, oiynqūmarlyq – būdan da ötken dert. Ol qolyna tüsken dünienıŋ bärın oiynǧa salyp, ūtqyzyp jıberedı.
- Perzenttıŋ bolmauy. Köp jaǧdaida jastardyŋ bırınıŋ densaulyǧy kelmegendıkten, ūzaq uaqyt perzenttı bola almaulary yqtimal. Qazırgı zamanda būl mäselenı medisinalyq jolmen şeşuge bolady. Tıptı, bır-bırın şyn süigen adamdar bala asyrap aluy da mümkın.
- Erıksız üilenu nemese alyp qaşudyŋ kesırı. Köp jaǧdaida jastar albyrttyqpen neke tösegıne jetpei, jynystyq qatynasqa tüsedı de, qyzdyŋ aiaǧy auyrlap qalady. Üilenedı. Mūndai erıksız qūrylǧan otbasy ekı jaqqa da ūnamauy mümkın. Uaqyt öte kele olar qateleskenın tüsınıp, bır-bırınen suynyp ketedı. Sol siiaqty auyldy jerlerde qyzdy syrtynan aŋdyp, zorlyqpen alyp ketetın ädet te tyiylmai keledı. Köp jaǧdaida qazaqşylyqpen qyzdar «tas tüsken jerıne auyr» dep qalyp qoiady. Jaqsy otbasy bolyp ketetınderı de bar. Alaida, eşbır sezımsız qūrylǧan otbasy tübınde ajyrasuǧa äkelıp soǧuy jiı kezdesedı.
- Tūrmys tauqymetı. O basta küidım-süidımmen üilengenımen, kele-kele tūrmystaǧy auyrtpalyqtar jan-jaqtan qysqan kezde oǧan şydamai, ärkım öz jönımen ketetın jaǧdai keiıngı jyldarda jiı kezdesetın boldy. Jastardyŋ köbı jūmyssyz, baspanasyz, päter jaldap tūruǧa mäjbür. Al, qalaly jerde mūndai auyrtpalyqty köteru jas otbasy tügılı kekse adamdarǧa da oŋai timeidı.
- Közqarastarynyŋ säikespeuı. Būryn mūndai mäselelermen ajyrasatyndar qatary az bolatyn. Bügıngı taŋda qazaq balasynyŋ krişna, iegova, satanizm, taǧy basqa osy siiaqty azǧyndatqyş aǧymdarǧa ılesuı, tıptı, islamnyŋ öz ışınde san türlı aǧymdarǧa erıp, adasuy sebep bolyp jür.
Ajyrasudy islam da qoldamaidy. Degenımen, nekenı būzuǧa rūqsat etılgen. Ajyrasatyn adamdarǧa qoiylatyn şarttar da bar. Mäselen:
– Äielmen onyŋ qaiys uaqytysynda ajyrasuǧa bolmaidy. Ony kelesı qaiys uaqytyna deiın qaldyryp, ekınşı qaiys uaqyty aiaqtalǧanda ǧana erı ne äielın qaldyrady, ne ajyrasady.
Eger qaiys uaqytynan keiın erlı-zaiyptylar jynystyq qatynasqa tüsken bolsa, kelesı qaiys uaqyty kelıp, äielınıŋ aiaǧy auyr emes ekenıne közı jetkenge deiın ajyrasuǧa tyiym salynady.
Ärine, eşkım de erteŋ ajyrasam dep üilenbeidı. Bıraq kımdı qandai taǧdyr kütıp tūrǧany bır Allaǧa ǧana aian. Desek te, otbasyn qūrǧan jastardyŋ ajyrasuǧa jetkızbei jarasyp ömır süruıne özderınıŋ aqyl-oi, sabyrynyŋ jetpei jatuy da köp sebep bolady. Eŋ bastysy, olar mahabbattyŋ mäŋgı tūrmaitynyn, onyŋ erteŋ syilastyqqa ūlasatynyn jaqsy bıluı qajet. Otbasy – kışkentai memleket. Ol memlekettıŋ beibıt ärı berekelı ömır süruı ekı adamǧa teŋdei jauapkerşılık jükteidı. Sondyqtan, ata-ana otbasynda basty qajetı: jauapkerşılık pen aqyl, sabyr, senım, iman, syilastyq ekenın balasynyŋ qūlaǧyna jas künınen qūia bergenı jön.
Baiqap qarasaŋyz, negızınen, mınezı şaipau äielden – erı, şataqşyl erkekten – äielı bezıp jatady. Otbasynda yntymaq, tüsınıstık, jylu bolmaǧan kezde otbasy müşelerınıŋ ekeuınıŋ bırı sol jyludy syrttan ızdeidı. Söitıp, ol jeŋıl jürıske salynyp, mūnyŋ aqyr aiaǧy süttei ūiyǧan otbasynyŋ ırkıttei ıruıne äkelıp soǧady, aryna daq tüsedı. Ekı adam bır-bırıne keşırımdı bolyp, otbasynyŋ är müşesı özınıŋ menmenşıldıgın jeŋıp, «men» dep emes, «bız» dep ömır sürgende – ortaq ündestık paida bolady.
Ajyrasu – ekı taǧdyrdyŋ būzyluy. Qyz keşegıdei güldei jainap ömır süre almaidy. Beikünä balalyǧyn, päktıgın, jastyq jalynyn qaitara almaidy. Jürekte bolaşaqqa degen senımsızdık, küdık ornaidy. Osydan kelıp, äiel adamdardyŋ bırazy özıne qol jūmsap nemese jeŋıl jolǧa salynyp ketıp jatady. Būl oraida bızdıŋ qoǧamǧa psihologtardyŋ kömegınıŋ orasan paidasy baryn basa aituymyz kerek. Sondyqtan otbasylyq ömırge qol ūstasyp attanǧan ärbır jas otbasylyq ömır tek ūlan-asyr üilenu toiy ǧana emes, onyŋ artynda qiynşylyǧy men auyrtpalyǧy köp ömır jatqanyn ūǧynuǧa, ūrpaǧyn da sondai adal, taza ömırge daiyndauy qajet.
… Būryn auylda bır otbasy ajyrassa nemese bıreudıŋ qyzy erden qaityp kelse, betke şırkeu, süiekke taŋba edı. Qazır būl ekınıŋ bırınıŋ basynda bar. Eŋ qorqynyştysy, būl süiekke taŋba tügılı, ūiat sanaludan qalyp barady…
Bozym Erenşı
