Astana qalasynda «Magnum» men «Small» supermarketter jelısınde azyq-tülık baǧasy ärtürlı. Al Qanyş Sätbaev köşesı boiyndaǧy «Ayan» sauda ortalyǧyndaǧy baǧada da aitarlyqtai aiyrmaşylyq bar. Sonda bır qalanyŋ bırneşe dükenınde kündelıktı halyq jiı tūtynatyn nan, süt, qant, rojki, kartop, piiaz, taǧy basqa da azyq-tülık tauarynyŋ baǧasy ala-qūla. Būǧan köpşılıktıŋ etı ölıp ketken tärızdı, onşa män bere bermeidı. Bır baiqaǧanymyz, osy äleumettık maŋyzy zor azyq-tülık tauarlarynyŋ özı apta saiyn, ai saiyn köterılıp barady. Ony aitasyz, jaŋa jyldan bastap azyq-tülık tauarlaryna Ükımet baǧany retteuden bas tartyp otyr.
Otandyq öndırıstıŋ şaşbauyn köteru degen jeleumen joǧarydaǧylar 2023 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap äleumettık maŋyzdy dep sanalyp kelgen azyq-tülık tauarlaryna endı baǧa rettemeidı. Mūny Qazaqstan Respublikasynyŋ Sauda jäne integrasiia ministrlıgı bylai tüsındıredı:
«Negızgı azyq-tülık önımderıne zärulıktı boldyrmau, otandyq biznes pen tūtynuşylardyŋ müddesın qoldau negızınde memleket äleumettık maŋyzy zor azyq-tülık tauarlary baǧasyn qataŋ retteu tetıgın bırte-bırte joiatyn bolady. Öitkenı būl ıs-şaralar jyldar boiy öz tiımdılıgın körsete almady. Ärı biznes ökılderı de mūndai qadamdy onşa qoldai qoiǧan joq».
Qazaqstan Ükımetı baǧany retteu turaly bırneşe ret talpynys jasady. Atap aitqanda, osy jyldyŋ qyrküiek aiynda qoldanystaǧy zaŋdarǧa özgertuler engızıp, Sauda jäne integrasiia ministrlıgıne jauapty memlekettık organdardyŋ baǧany tūraqtandyruda jauapkerşılıgın arttyru tūrǧysynda qataŋ şara qoldanudy tapsyrdy. Artynşa Premer-ministr Älihan Smaiylov Sauda jäne integrasiia ministrıne osy baǧytta basşylyq jasaityn lauazymdy adamdardy tärtıptık jauapkerşılıkke tartudy tapsyrdy. Sol sol-aq eken, kelesı künı ministrlıktıŋ Sauda komitetı töraǧasy Erjan Qazanbaev qyzmetınen bosatyldy.
Azyq-tülık infliasiiasy 2022 jyldyŋ 10 aiynda 20 paiyzǧa deiın köterılıptı. Al jemıs-jidek pen kökönıstıŋ baǧasy ötken jyldyŋ osy kezeŋımen salystyrǧanda 40-45 paiyzǧa qymbattap otyr. Jyldyŋ aiaǧynda jyldyq infliasiia 25 paiyzdan kem bolmaityn siiaqty. Alaida el Ükımetı qanşa tyryssa da, qoldaǧy bar mümkındıktı paidalansa da, äzırge baǧany tūraqtandyru mümkın bolmai otyr
Şynynda da, azyq-tülık infliasiiasy 2022 jyldyŋ 10 aiynda 20 paiyzǧa deiın köterılıptı. Al jemıs-jidek pen kökönıstıŋ baǧasy ötken jyldyŋ osy kezeŋımen salystyrǧanda 40-45 paiyzǧa qymbattap otyr. Jyldyŋ aiaǧynda jyldyq infliasiia 25 paiyzdan kem bolmaityn siiaqty. Alaida el Ükımetı qanşa tyryssa da, qoldaǧy bar mümkındıktı paidalansa da, äzırge baǧany tūraqtandyru mümkın bolmai otyr. Tek biyldyŋ özınde tūraqtandyru qoryn qūru üşın 300 mlrd teŋge jūmsalǧan. Degenmen būl qarjynyŋ halyqtyŋ tūrmys-jaǧdaiyn jaqsatuǧa äzırge aitarlyqtai septıgı tiıp otyrǧan joq.
Deldaldar tızgındelse…
Äleumettık maŋyzdy azyq-tülık tauarlarynyŋ (ÄMAT) tızımı Kärım Mäsımov Premer-ministr bolyp tūrǧan kezde «Agroönerkäsıp keşenı men auyldyq aumaqtardy damytudy memlekettık retteu turaly» zaŋ negızınde 2010 jyly bekıtıldı. Tızımge bidai ūny, qalyptaǧy nan, rojki, kartop, säbız, qyryqqabat, qant, künbaǧys maiy, siyr etı, tauyq etı, süt, airan, sary mai, tauyq jūmyrtqasy, tūz, ırımşık tärızdı 19 azyq-tülık engızıldı. Būl tauarlar äleumettık käsıpkerlık korporasiiasynyŋ tūraqtandyru qorynda saqtalady. Alaida keiıngı kezde, täjıribe körsetıp otyrǧandai, osy taǧamdarǧa baǧa tez ösıp barady. Osyǧan bailanysty taiauda QR Premer-ministrınıŋ orynbasary, Sauda jäne integrasiia ministrı Serık Jūmanǧarin alqaly jiyn ötkızdı.
Būl jerdegı eŋ basty mäsele – baǧanyŋ qymbattauyna bırden-bır äser etıp jürgen ortadaǧy deldaldardy anyqtap, olarǧa tosqauyl qoiu. Bıraq ol da oŋai şarua bolmai şyqty. Öitkenı jyldar boiy qalyptasyp qalǧan seŋdei sıresken jüienı būzyp, önımdı özındık qūnymen sörege jetkızu äzırge tolyq mümkın bolmai keledı. Atalǧan ministrlıktegı Sauda komitetı töraǧasynyŋ mındetın atqaruşy Aidar Äbıldabekovtıŋ aituynşa, qaraşa aiynda Almaty jäne Astana qalasynda baǧa äleumettık maŋyzdy kürış, ırımşık, tūz, tauyq etı, mailylyǧy 2,5 paiyz airan men I sūrypty jūmyrtqaǧa – 0,7 paiyz, al I sūrypty ūn, säbız, piiaz, qant, I sūrypty ūn nanyna 0,5 paiyz köterılgen.
Sondai-aq osy negızde Oral qūs fabrikasynan satyp alynǧan jūmyrtqaǧa da aitarlyqtai sauda üstemesı qosylǧany anyqtalyp, mūndai jaǧdaidyŋ basqa aimaqtarda da qaitalanǧany baiqaldy. Endı oǧan aldaǧy uaqytta jol berılmeuı qajet. Ol üşın QR Auyl şaruaşylyǧy vise-ministrı Jeŋıs Öserbai «endı eşqandai deldaldarsyz jäne üstemesız senbı, jeksenbı künderı järmeŋke ötkızıp, halyqtyŋ qajettı azyq-tülık tauarlaryn tiımdı baǧada satyp aluǧa jaǧdai jasau kerek» degen tūjyrym jasady.
Degenmen qarjyger-sarapşy Dulat Nūrmūhambetūly būǧan kümänmen qaraitynyn jasyrmady. «Naryqtyq ekonomika saltanat qūrǧan memlekette baǧaǧa qataŋ baqylau ornatu – öte qiyn mäsele. Nege deseŋız, bızde köbıne önımdı öndıretın – kışı jäne orta käsıpkerlık subektılerı. Ärine, Ükımet halyq aldynda olarǧa «baǧany belgılı bır şekte ūstap tūryŋdar» dep tärtıp beredı. Käsıpkerler de sol tärtıpke moiynūsynǧan keiıp tanytady.
Bıraq… Saudaǧa salyq salynyp otyr. Biudjet zärulıgı bar, ony toltyru qajet. Sondyqtan Qarjy ministrlıgı olarǧa salyq saluǧa müddelı. Al önımın arzan satsa, käsıpkerler onyŋ ornyn nemen toltyrady? Mıne, mäsele…
Ekınşı bır jai bar. Memleket qazır bizneske qoldau körsetu jaiyn naqty köterıp otyr. Osy negızde ainalymǧa qomaqty qarjy berıp, «jūmyrtqanyŋ on danasyn 350 teŋgeden asyrmaisyŋ» deidı. Eger sodan keiın de baǧany köteretın bolsa, onda sözsız jazalau kerek» dedı ol.
«Baǧaǧa qatysty mäselede, öndıruşıler men ortadaǧy deldaldardan bölek, sauda oryndary da bar. Olar da kelıp tüsken tauarǧa özınıŋ üsteme baǧasyn qoiyp jatady. «Sauda qyzmetın retteu turaly» zaŋǧa säikes, sauda oryndary är tauarǧa 1-2 paiyz ǧana üsteme qosa alady. Ärı qazaqstandyq tauarlarǧa basymdyq berıluı qajet. Äsırese otandyq et, süt, nan önımderıne eşqandai üsteme qosylmaǧany jön» degen sarapşy pıkırınıŋ de jany bar siiaqty.
Qoryta aitqanda, bügıngı taŋda elımızde baǧany tūraqtandyru naqty mümkın bolmai keledı. Degenmen Ükımet käsıpkerlerge qoldau körsete otyryp, äleumettıŋ de jaǧdaiyn oilastyrudyŋ tiımdı mümkındıkterın qarastyruy kerek-aq.
