BAǦZYDAN BASTAU ALǦAN «MÄŊGILIK EL»

Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev «Nūrly jol – bolaşaqqa bastar jol» atty 2015 jylǧa arnalǧan Qazaqstan halqyna Joldauynda: «Mäŋgılık el» ideiasynyŋ bastauy tym tereŋde jatyr. Osydan 13 ǧasyr būryn Tonykök abyz «Türkı jūrtynyŋ mūraty – Mäŋgılık el» dep ösiet qaldyrǧan. Būl bızdıŋ jalpyūlttyq ideiamyz memlekettıgımızdıŋ tamyry siiaqty köne tarihtan bastau alatynyn körsetedı» dep qadap aitty.

Ūlttyq ideia mäselesı bügın­de bar­lyq postkeŋestık memle­ket­ter üşın maŋyzdy bolyp otyr. Bügınde qoǧamymyzda «mem­le­ke­tı­mızdıŋ bolaşaq damu ba­ǧy­ty­na qatysty ūlttyq ideia men mem­lekettık ideologiia qan­dai boluy tiıs?» degen pıkırtalas jürıp jatqandyǧyn aŋǧaruǧa bolady. Būl turaly Qazaqs­tan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı, ūlt liderı N.Ä.Nazarbaev «Qazaqstan joly – 2050: bır maqsat, bır müdde, bır bolaşaq» atty Joldauynda: «Men qoǧamda «Qazaq elınıŋ ūlttyq ideia­sy qandai boluy kerek?» degen saual jiı talqyǧa tüsetının körıp jür­mın. Bız üşın bolaşaǧymyzǧa baǧdar etetın, ūltty ūiystyryp, ūly maqsattarǧa jeteleitın ideia bar. Ol – «Mäŋgılık el» ideiasy» degen edi.

Jalpy, «Mäŋgılık el» ideiasy­nyŋ üş negızden nemese üş tūǧyr­dan tūrǧany anyq. Bırınşısı – Tür­kı qaǧanaty bileuşılerınıŋ (Kültegın, Bılge qaǧan, Tonykök eskertkışte­rın­de) saiasi akt – «ma­ni­fest» re­tınde äzırlep, tarih sahnasyna şyǧaruy; ekınşısı – äl-Farabidıŋ filosofiialyq şyǧarmasynda ideia­nyŋ teoriia­lyq-filosofiialyq tūr­ǧy­dan ne­gız­deluı jäne üşınşı – Jü­sıp Bala­saǧūnnyŋ «Qūtty bılık» didak­tikalyq dastanynda qūqyqtyq memlekettıŋ negızgı qa­ǧi­dalarynyŋ, iaǧni, Ata zaŋ ırgetasynyŋ qalanuy.

Elbasy N.Ä.Nazarbaevtyŋ türkı memleketterınıŋ yntymaqtastyǧy men integrasiialyq üderısterın ny­ǧai­tu jolynda köptegen ideialyq jäne praktikalyq ıs-şaralardyŋ ūiyt­qysy bolyp, bırtalai maŋyzdy ısterdı jüzege asyrǧany mälım. Al, «Mäŋgılık el» mūraty – bar­lyq türkılerdıŋ bır tarihi kezeŋ – VII ǧasyrda, bır şaŋyraq as­tynda tūrǧanda qabyldanǧan jäne jariialanǧan ideia edı. Ende­şe, ta­rih synynan ötken būl ideia bükıl Türkı düniesı üşın ortaq jäne osy ideia töŋıregıne bırıgu qazırgı jahandanu zamanyndaǧy türkı tektes halyqtardyŋ mūraty bolary anyq.

Köne türkı jazba eskertkış­terındegı saiasi tūjyrymdar, Əbu Nasyr əl-Farabidıŋ «Qaiy­rym­dy qala tūrǧyndarynyŋ köz­qa­rastary» men taǧy bas­qa əigılı tuyn­dylarynyŋ oi-ideialary, «Qūt­ty bılık» das­ta­nyn­daǧy  filosofiialyq tüiınder, saia­si-äleu­mettık boljamdar bır məde­niet­tıŋ, bır örkeniettıŋ, za­man men əleumettık jaǧdaidyŋ ǧana emes, bırtektes el-jūrt tırşılıgı tū­tastyrǧan bır dünietanymnyŋ je­mısterı. Tarihi kezeŋ men mem­leketşıldık sipattaryn bıldıretın ūǧymdar Kültegın jyrlarynda da, äl-Farabidıŋ filosofiialyq şyǧar­malarynda da jäne Jüsıp Balasaǧūn dastanynda da bırdei kezdesıp oty­rady.

Alǧaş ret «Mäŋgı el» ideiasy Şyǧys Türık qaǧanaty äskerınıŋ bas qolbasşysy Kültegınge  baǧyştalǧan bıtıktasta türkı elıne jariia etıl­gen. Kültegın eskertkışındegı jazu­dyŋ sol jaq betınde: «Ötıken jynysyn­da otyrsaŋ mäŋgı el tūtyp otyrar eŋ» dep aitylǧan. Tura osy sözder Bılge qaǧan eskertkışınıŋ oŋ jaq betınde qaitalanǧan.

Eskertkışte «mäŋgı el» Ötıken­de, iaǧni, türkı memleketınıŋ bas ordasymen bırge aitylǧan. «Qa­ǧan», «qan», «han» ataularynyŋ bır-bırımen tyǧyz bailanysty ekenıne käsıbi mamandar erekşe köŋıl böledı. V.Bangtyŋ pıkırınşe: «ietıkan» (jūl­dyz atauy) sözındegı «kan» jäne «mäŋgılık eldıŋ» saq­taluyn Türkı qaǧanatynyŋ asta­nasy – «Ötıkenmen baila­nystyrǧan Kültegın men Bılge qaǧan eskertkışterındegı («Ötıken qoinauynda otyrsaŋ mäŋgı el tūtyp otyrar eŋ») sözdıŋ soŋǧy buyny  «ken» ~ «kan» da osy. «Qan» sözı batys ǧūndarda da bolǧanyn taza, päk patşaiym esımdı äielı bolǧanynan baiqauǧa bolady. Atillany Aryqan (Aryǧ qan) dep te ataǧan. Ataqty aq ǧūn ämırşılerınıŋ bırı Vizantiia derekterınde Kün han (V ǧ. ekınşı jar­tysy) dep körsetıledı jäne «han» sözınıŋ ǧūndar däuırınıŋ özın­­de «el» terminımen qatar qolda­nylǧany mälım bolyp otyr. Asyly, türıkşe ekenı bel­gılı jäne kei jer ataularynda kez­desetın (mysaly, Han­balyq, Hazar astanasy) būl ter­min türıkter islamdy qabyldaǧan soŋ da qoldanystan tüsken joq. Sözdıŋ auqymdy geografiialyq aimaqta är­türlı maǧynada qoldanylǧany mälım.

Belgılı bır därejede «mäŋgı» sözı men «el» atauynyŋ män-maǧy­nasynda da säikestık bar. Mysaly, qazaqta eskıden qalǧan, qazırde aitylyp jürgen «El bolaiyn de­seŋ…» degen ataly söz bar. Būl sözdı tereŋınen oi­lap qarasa: «tūraqty» nemese «mäŋ­gıge» el-jūrt bolaiyn deseŋ… degen tüsınıktı aŋǧaruǧa bo­lady. Mysaly, Kültegınmen zaman­das üş qaǧannyŋ aqylşysy, kei joryqtarda qolbasşy da bolǧan Tonykök bıtıktasynda «el de el bol­dy» degen tırkesınde «el» sözınıŋ qaitalanuy eldıŋ mäŋgılık boluyn megzeidı. Şyŋǧys han qūrǧan im­periia da «mäŋgı el» atauyn aldy degen şyndyqqa ja­qyn közqarastar bar. Şynynda da, Şyŋǧys han qūrǧan imperiianyŋ negızın tübı bır türkı jäne moŋǧol ru-taipalary qūrǧany mälım. Şyŋ­ǧys han memleketınıŋ astanasy etıp VIII ǧasyrdyŋ basynda Şyǧys Türık qaǧanatyn «Mäŋgı el» dep jariialaǧan Kültegın kesenesınıŋ maŋaiyndaǧy Qaraqorymdy (1220-1264)  taŋdauy da kezdeisoq emes. Būl öŋırdı ertede ǧūndar, keiınnen türkıler mekendegen. 1206 jyly osy Qaraqorymda ötken qū­ryl­­tai­da Şyŋǧys han ejelgı tür­kı­ler­dıŋ «Mäŋgı el» memleketın qal­­pyna keltıru maqsatyn közdeuı  qi­syn­ǧa keledı. Kei ǧalymdardyŋ «moŋǧol» etnos atauy emes, ol «mäŋ­gı el» sözınen paida boldy de­gen tūjyrymynyŋ jany bar. Osy sözder qazırgı moŋǧol (oirat) tılınde de saqtalǧan. «Mönh – mäŋgı bolu»  delıngen onda.

Sonymen, joǧaryda aitylǧan­dardy qoryta kelgende, «qaǧan», «han», «el», «mäŋgı» sözderı ba­ba­lar tarihynda bır-bırımen tyǧyz bailanysty, tıptı, keide sinonim re­tınde qoldanylǧanyn köruge bolady.

L.N.Gumilev özınıŋ Orhon-Enisei eskertkışterıne taldau ja­­saǧanda runikalyq jazular epi­tafiialyq emes, elge ündeu, iaǧni, manifestık si­patta eke­nın aityp: «Ūly Dala būl es­kertkışterde Qytaimen bırge emes, özımen-özı boludy manifest tü­rınde jariialady» dep, tyŋ pıkırdı bıldırgen bolatyn. «Üş jazudyŋ mä­tınderı de türkılerdıŋ barlyq qo­ǧam müşelerıne ündeu tūrǧysynda aitylǧan, onyŋ özın­de eşteŋemen bürkemelemei, ha­lyqty sendırgısı ke­ledı. Endeşe, jazu – ündeu, ondaǧy berılgen material taŋdap alynǧan. Mūndai janrdyŋ boluynyŋ özı söz­dıŋ türkı qoǧamynda naqty küş ekendıgın körsetedı. Olai bolsa, da­myǧan qoǧam jäne qoǧamdyq pı­kır de bar». O.Süleimenov te pub­li­sistikany älemdık tarihqa es­kert­kıştıŋ kırı­guınıŋ kezeŋı retınde, sony­men qatar, būqaralyq sanaǧa ke­ŋınen tartyluy tūrǧysynan qa­rastyrady. Endeşe, būdan şy­ǧatyn qorytyndy: «Mäŋgı el» köne türkı jazba eskertkışterınde Ūly Türkı qaǧanaty memleketınıŋ manifesı re­tınde jariia etılgen.

Ejelgı türkılerdıŋ «Mäŋgılık el» ideiasyn teoriialyq-filo­sofiialyq tūrǧydan negızın salyp bergen tür­kılerdıŋ körnektı oişyly, fi­losofy Äbu Nasyr äl-Farabi (870-950) boldy.

Äl-Farabi ejelgı grek filo­so­fiiasy men Şyǧystyŋ mūsylman ılımderın bailanystyra otyryp, tür­kı düniesınıŋ realiilerıne säi­kes «Mäŋgı el» ideiasynyŋ saiasi-fi­losofiiasynyŋ teoriialyq ne­gızde­mesın «Qaiyrymdy qala tūr­­­ǧyn­da­rynyŋ közqarastary tu­ra­ly», «Azamattyq saiasat», «Mem­le­ket bileuşınıŋ naqyl söz­derı» şyǧar­malarynda baian­daidy… Son­dyqtan, būl­ardyŋ bärı qazırgı taŋda türkı tıldes memleketterdıŋ ūlttyq qūn­dylyqtary retınde sanaluy tiıs.

Äl-Farabi zamanynda türkı jūr­tynyŋ qala-memleketterı basym boldy.

Sondyqtan Äl-Farabidıŋ «qala»  tüsınıgın  «memleket» tü­sı­­nı­gı­men säi­kes qarastyru oryn­dy. Özınıŋ «qaiyrymdy» jäne «qaiy­rymsyz» qalalardyŋ är­türlı sipatyn sa­ralai kele, Äl-Farabi qo­ǧam­nyŋ jetıldırılgen äleumettık qū­r­ylymyn qaita jasady. Ol qala-memlekettıŋ qoǧamdyq tūrmysynyŋ tolyq mınezdemesın beredı.

Orta ǧasyrda  ūlan-ǧaiyr öl­kenı alyp jatqan Qarahan äule­tı­nıŋ basqaru tärtıbın bel­gılei­tın erejeler, sondai-aq, qo­ǧam müşelerınıŋ qūqylary men mındet­terın aiqyndaityn tiıstı zaŋdar joq edı. Mıne, eldegı osy olqylyqtyŋ ornyn toltyru maq­satymen Jüsıp Balasaǧūn özınıŋ «Qūtty bılık» dastanyn  jazdy. Demek,  dastan belgılı bır maǧynada eldegı Konstitusiia qyz­metın at­qarǧan. Şyǧarmada el bas­qaru­dyŋ, ekonomikalyq-əleu­met­­­tık, tūr­mysty, əs­keri ıstı, t.b. ūiym­dastyrudyŋ,  memlekettıŋ əl-au­­qa­tyn jaq­sar­tudyŋ erekşelıkterı su­ret­kerlık-filosofiialyq ädıppen baiandalady.

Şyǧarmada eldegı, qoǧamdaǧy  ışkı tärtıptı halyq müddesıne, zaŋdylyqqa negızdep qūru ideiasy aiqyn körınıs beredı. Osy ideialar negızınde bügıngı Qazaqstan özınıŋ al­dyna qoiǧan stra­tegiialyq, kons­titusiialyq mın­­det­terın, iaǧni, «Qazaqstan Res­pub­­­likasy özın demokratiialyq, zaiyr­­­ly, qūqyqtyq jäne äleumettık mem­­­­leket retınde ornyqtyrady, onyŋ eŋ qymbat qazynasy – adam jäne adamnyŋ ömırı, qūqyqtary men bostandyqtary» degen qaǧidany oidaǧydai jüzege asyra alady. Öitkenı, ärbır etnostyŋ özındık töl saiasi oi-sanasy, saiasi mındetı men müddesı bolady. Memlekettık saiasi qūrylysta osy ruhani faktor ıske qosylsa, bilık pen halyq arasynda ja­rasymdy qarym-qatynas qa­lyp­­tasady. Bilık pen halyq el taǧ­dy­ry şeşıler sätterde özderıne or­taq saiasi qūndylyqtardy paida­lana bılse, basqaru jüiesınıŋ jū­mysy tiım­dı bola tüsedı, halyqtyŋ memleketşıldıgı küşeiedı. Sebebı, Konstitusiiada körsetılgendei: «Mem­le­kettık bilıktıŋ bırden-bır bas­tauy – halyq».

J.Balasaǧūn halyqty üş äleu­mettık topqa böle otyra bai­lar­dyŋ, ortaşalardyŋ, kedei­lerdıŋ erekşelıkterın atap kör­setedı. Ha­lyqtyŋ küştısı, beldısı – bailar, odan keiıngı top – ortaşalar. Mem­leket tıregı, mıne, osy orta top. Sondyqtan orta toptyŋ köbeiuıne, baiuyna memleket ünemı qamqorlyq etuı qajet. Al, kedeilerge süieu kerek, qamqorlyq kerek. Sonda bi­lık kömegımen kedeiler ortaşaǧa ötedı. Orta top baiysa – elıŋnıŋ baiyǧany degen oidy aişyqtaidy. «Qūtty bılık» memlekettık bilıktı zaŋmen retteudıŋ naqty qoldanbaly joldaryn körsetıp beredı. Onyŋ osy tūrǧydaǧy pıkırlerı men ūsy­nystarynyŋ maŋyzy men qūndylyǧy qazırde tömendegen joq. Äsırese, J.Balasaǧūn eŋbegındegı eldegı zaŋ­dardyŋ bükıl halyqqa qyzmet etuı jäne orta toptyŋ memlekettıŋ äleu­mettık tıregıne ainaluy turaly ideialary bügıngı Qazaqstan qoǧamy üşın öte maŋyzdy. Būl baǧyt – qazırgı taŋda «Mäŋgılık el» ideiasyn ūlttyq ideia retınde jariialap otyrǧan Elbasymyz N.Nazarbaevtyŋ da   ūsta­nyp otyrǧan strategiialyq saiasaty.

1. S.

Sonymen, baǧzy zamanalardan bastau alǧan ūlttyq ideiamyz qazırde tarihi sabaqtastyqty bastan keşırıp, täuelsız mem­le­ketımızdıŋ ruhani tūr­ǧydan tūraqty damu resursyna ainalyp otyr. Ony Elbasy  keşe ǧana jariia etken  2015 jylǧa arnalǧan Joldauynda aiqyn körsetıp berdı: «Bız Jalpyūlttyq ideiamyz – Mäŋgılık eldı basty baǧdar etıp, täuelsızdıgımızdıŋ damu daŋǧylyn Nūrly Jolǧa ainaldyrdyq. Mäŋgılık El – eldıŋ bırıktıruşı küşı, eşqaşan tausylmas quat közı. Ol «Qazaqstan 2050» strategiiasynyŋ ǧana emes, XXI ǧasyrdaǧy Qazaqstan memleketınıŋ myzǧymas ideialyq tūǧyry» dedı ol.

Satai SYZDYQOV,

 professor, L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU janyndaǧy Etnosaralyq qatynastar jäne QHA toleranttyǧy ortalyǧynyŋ direktory