Qyruar iırım, san qatpary bar, jariia jailarynyŋ özı qūpiiaǧa bergısız qytai mädenietınıŋ qadym zamanalardan betke ūstap, töbesıne köterer bır taramy – farfor öndırısı ekenı ämbege aian. Saz ilep, balşyq bädızdeu käsıbınıŋ şyǧu tegı men damu legı söz bolǧan sätte ata-tarihtyŋ özı tap basyp naqty datasyn aita almai, azdap şatasady: keibır derekközder qytai farforynyŋ paida boluyn Han äuletı bilegen tūsqa (b.z. 206-221 j.) ūzatsa, endı bıreuler ony Üşpatşalyq däuırıne (b.z. 220-280 j.), al kelesılerı Alty äulet (b.z. 220-589 j.) pen Taŋ boǧdyhandary (b.z. 618-906 j.) basqarǧan kezeŋge aparyp jyǧady.
Äiteuır, būlyŋ-būlyŋ zamanalardan berı qytai imperatory men onyŋ saraiynyŋ sän-saltanat nyşany retınde sazdai ilep, qyştai küidıretın farfor būiymdar men ydystardy orta ǧasyrlyq saiahatşylar Gao-Lin tauynan qazyp alynatyn jalqyn sary saz balşyǧyna bola «kaolin» dep ataǧan. Ony Europaǧa Aziia tösın şarlap qaitqan Marko Polo 1290 jyldar şamasynda alǧaş alyp bardy…
Al, jer jaralyp, su aqqaly berı Aspanasty elımen bırde alysyp, bırde berısıp, ırgelese kün keşulı bızdıŋ ata-balalarymyzǧa «qytaidyŋ qu şynysy» asa taŋsyq bolmaǧanyna el aumaǧy, jer qoinauyndaǧy köne qalalardyŋ tabanynan – Ūly jıbek jolynyŋ sorabynan tabylyp jatatyn arheologiialyq oljalar aiǧaq. Äitse de, tumysynan jyltyraǧanǧa qyzyqpaǧan, jyldyrmaǧa elıkpegen tektı türkı – ılkı qazaq «altyn, kümıs – tas eken, arpa-bidai – as eken» dep, qytailar qūnan ögızge balaǧan atasy qyş farfordy da meldektei qymyz sımırıp, tälımsi sorpa soraptar qaiyŋ köze, kümıs zereŋ qataryna qoidy ma, kım bılsın!?. Bır anyǧy – hanzu şeberınıŋ qolynan şyqqan farforlardyŋ kez kelgenın Europa bekzadalary altynnan artyq baǧalaǧan.
Qytai bädızşılerı Sziansi provinsiiasynan qazyp alynatyn jasyl-sūr saz balşyqty (kaolin), dala şpaty men kvarsty paidalanǧanymen, önımdı daiyndau tehnologiiasyn jetı qat jer astyna jasyrǧandai asa qūpiia jaǧdaida ūstaǧan. Şeberlık syryn syrtqa şaşyp, maşyq kömbesın aşyp qoiǧysy keletınderdı ölım jazasyna kesken. Mıne, sondyqtan, 1710 jyly saksoniialyq alhimik İogann Fridrih Biottger (1682-1719) men Erenfrid Valter fon Chirnhauz (1651-1708) farfor daiyndau qūpiiasynyŋ kıltın tauyp, ataqty Meisen manufakturasyn qūruǧa mūryndyq bolǧandarymen, bärıbır, «chainanyŋ» (china – aǧylşynşa «farfor» degen maǧynany bıldıredı) şeberlık şyŋyna şyǧa almady. İä, älı künge deiın koloritı men bädızdeu erekşelıgı jaǧynan aluan türge bölınıp, tarihi (taŋ, han, min, sin jäne t.b.) kezeŋderı men jasalǧan (iues, iaochjou jäne t.b.) jerıne qarai saralanatyn qytai farfory qade tūtyp, paidaǧa jaratar tūrmystyq būiym ǧana emes, bolattai berıktık pen güldei näzıktıktı boiyna jinaqtaǧan, aluan boiau, aşyq reŋkımen köz tartyp, köŋıl bauraityn jauhar öner tuyndysy esebınde öz öresın tömendetpei keledı.
Baǧzy zamanalardan berı ūlttyq naqyşyn joǧaltpai, jyldar ötken saiyn käsıbi-tehnologiialyq, stildık -rämızdık tūrǧydan jetıldırılıp, hanzu halqynyŋ maqtanyşyna ainalǧan osynau jädıgerlerdı qūlqy ūŋǧyt qytai basşylary qaşan da kölkeştep, köldeneŋ kök attynyŋ sūǧynan aulaq ūstauǧa tyrysady. Tıptı, Qytai halyq respublikasynyŋ Qazaqstandaǧy mädeniet künderı aiasynda Ūlttyq muzeide 25 qyrküiek künı Farfor, keramika būiymdar men aspanasty el tabiǧatyn beineleitın fotosuretter körmesın aşu barysynda da QHR mädeniet ministrınıŋ orynbasary Sian Chjauolun:
– Farfor – qytai mädenietınıŋ ainymas bölıgı. Qazaqstandyqtardyŋ nazaryna elımızdegı eŋ tanymal avtorlardyŋ 70-ten asa eŋbegı ūsynyldy. Körmenı arnaiy Qazaqstan üşın ǧana ūiymdastyryp otyrmyz. Basqa elderdıŋ mūrajailaryna aparu oiymyzda joq,- dep aşyǧyn aitty.
Ärıptesınıŋ sözın quattaǧan QR mädeniet jäne sport ministrı Arystanbek Mūhamediūly da:
– Bız eger aldyŋǧy jyldary ekı eldıŋ önerımen tek jalpylama tanysyp jatsaq, qazır basqa deŋgeige köştık. Qytaidyŋ Qazaqstandaǧy mädeniet künderın ūiymdastyrar aldynda kelıssözder jürgızdık. Bız Qytaidyŋ farfor önerın Qazaqstanǧa äkelu jönınde ūsynys aityp edık. Onyŋ qoldau tapqanyna alǧysymyzdy bıldıremız, – dep, elordalyqtardyŋ közaiymyna ainalyp otyrǧan körmenıŋ oŋǧaqtan oraiy kele salar kezektı bır ıs-şaranyŋ soiy emes ekenın aŋǧartty.
İä, «myŋ estıgennen bır körgen artyq» demei me?!. Ūlttyq muzei zalyna qazannyŋ 14-ıne deiın jaiǧasatyn osynau körmege kelıp, baǧzy zamanalar qoinauynan şym-şymdap syr aulaǧan, qyldai näzık qalybymen, aidai äsem ädıbımen jan bauraǧan bädız būiymdar türın tamaşalap, talǧam bezbenıne tartqanǧa ne jetsın, şırkın…
Zina ŞADAEVA,
QR Ūlttyq muzeiı aqparattyq-imidjdık jūmystar ortalyǧynyŋ redaktory
