Nauryz merekesı qarsaŋynda Q.Quanyşbaev atyndaǧy Memlekettık akademiialyq qazaq muzykalyq drama teatrynda Halyqaralyq jyrşy-termeşıler festivalı ötedı. Astanada bolatyn būl auqymdy mädeni şaraǧa arnaiy şaqyrylǧan tuystas türkı elderı ökılderınıŋ qatarynda Özbekstan Respublikasynyŋ halyq bahşysy Bahşyqūl Kärımūly Toǧaev ta bar. Taiauda ǧana körşıles respublikanyŋ Sūrhandariia uälaiatynyŋ ortalyǧy – Termez qalasyna sapar şegıp, osynda tūryp jatqan tanymal öner maitalmanymen sūhbattasuymyzdyŋ sätı tüsken edı. Qazaq jäne qaraqalpaq jyraularynyŋ, qyrǧyz jomoqşylarynyŋ (manasşylarynyŋ), başqūrt säsänderınıŋ, türık ozandarynyŋ, äzerbaijan aşyktarynyŋ, laqai saqylarynyŋ, noǧai kedailarynyŋ, saha olonhosuttarynyŋ, altai kaichylarynyŋ, hakas haidjilarynyŋ, tyva tooluchularynyŋ bır-bırımen tamyrlas ekendıgın aita otyryp, osy tūrǧydan özbek bahşylyǧynyŋ bügıngı jai-japsary haqynda bırsypyra pıkır almastyq.
– Bahşyqūl ūstaz, sızdıŋ esımıŋızdıŋ özı önerıŋızden habar berıp tūrǧandai eken…
– Onyŋyz ras. Bahşylyq – Täŋırdıŋ syiy. Ol ärkımnıŋ peşenesıne jazyla bermeidı. Anamnyŋ qūrsaǧynda jatqanymda äkem tüs körıp, aq säldelı bır babasy: «Ūldy bolasyŋ, onyŋ boiyna bahşylyq qonady, qolyna dombyra ūstaidy» dep aian bergen. Sodan atymdy osylai qoimasqa amaly qalmapty. Şynynda da, alty jasymnan bastap qoşyq (öleŋ) aituǧa yntyzarym auyp, on bır-on ekı jasymda top aldynda dombyra şaluǧa jaradym. Şyn mänınde bahşylyqty ūstazdyŋ batasyn almai meŋgeru – ekıtalai närse. Onyŋ qasynda ailap emes, jyldap jürıp, san aluan synaqtan ötuge tura keledı. Menıŋ baǧymdy aşqan tälımgerım – Şoberdı bahşy Boltaev. Onyŋ şeberlıgıne nemıs türkology Karl Raihl, fransuz zertteuşısı Jan Diuring taŋdai qaǧyp, kıtap jazǧan, film tüsırgen. Prezidenttıŋ Jarlyǧymen «Özbekstan Respublikasynyŋ halyq bahşysy» ataǧyn bırınşı bolyp iemdengen de – sol kısı. Ūstazymnyŋ jolyn quyp, özımnıŋ de sondai märtebege jetkenıme şeksız baqyttymyn. Al Şoberdı bahşynyŋ ūstazy Qūşbaq başy Mardonaqūlūly qazır seksennıŋ üstıne şyǧyp, bärımızge töreşı bolyp otyr. Ony jūrt «ūstazdardyŋ ūstazy» deidı.
– Hoş, joǧaryda aitqanyŋyzdai, sızderdıŋ Baisyndy qazaqtar özderı qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaityn qiial meken – Jidelı Baisynmen sabaqtastyryp jatady. Türımız de, tılımız de ūqsas. Qolyŋyzdaǧy aspaptyŋ aty da sol – dombyra…
– Älbette, bızdıŋ arǧy tarihymyzdyŋ tüiısetın tūstary köp. Qoŋyrat ūrūǧy (ruy) qazaqta da, qaraqalpaqta da, özbekte de bar. Bahşylardyŋ basym köpşılıgı solardan şyqqan. «Arpa ışınde bır bidai sekıldı» bolyp, men qataǧan ūrūǧynanmyn. Baisyn – kındık qanym tamǧan jer. Sonyŋ taŋǧajaiyp sūlu tabiǧaty men qaimaǧy būzylmaǧan dästürınıŋ aiasynda tärbielendım. Bala künımde tünge qarai maişamnyŋ jaryǧymen kıtapty köp oqitynmyn, bıraq orta mekteppen şekteldım. Menıŋ joǧary bılımım joq. Jastaiymnan şopannyŋ taiaǧy men bahşynyŋ dombyrasyn qatar ūstaǧan adammyn. Bızdıŋ dombyranyŋ közge ūryp tūratyn aiyrmasy – şanaǧynda üş tesık bar, moinynda pernesı joq. Sodan şyǧar, «bahşylyqta nota bolmaidy» degen sözder ärı qaljyŋ, ärı qaǧida retınde qūlaqqa şalynyp jatady. Qobyzǧa da perne taǧylmaidy ǧoi. Mūnyŋ äldebır syry men sebebı bolsa kerek. Sosyn qoi baǧyp jürgen uaqytymda dombyraǧa sol tülıktıŋ ışegın taǧatynmyn, bıraq ol ūzaq şabysqa şydamai üzılıp qala beretın…
– Repertuaryŋyzda qandai tuyndylar bar? Olardy taratu joldary qandai? Qai dastanşylyq mekteptıŋ ökılı sanalasyz?
– «Alpamys», «Köroǧly», «Aibarşa», taǧy da basqa dastandardy jatqa aitamyn. Termelerdı oryndaimyn. Öz tarapymnan tolǧaular men küiler şyǧaramyn. Halyqtyŋ asyl qazynasyna ainalǧan folklorlyq mūralardyŋ siujettık jelısın özgertuge haqymyz joq. Al onyŋ ärbırınıŋ körkemdık sipatyn jetıldırıp, önerpazdyq qabılet tanytu är bahşynyŋ öz yqtiiarynda dep oilaimyn. Tyŋdarmanyŋ jaqsy bolsa, ilhamyŋ (şabyt) oianyp, qiiuy kelısken tasqyn söz özdıgınen kömeiıŋnen tögıle beredı. Şyǧarmanyŋ sözın özgertpei oryndaityndardy «jarlap aituşylar» deidı. Bahşylardyŋ dastan aitqan kezde paidalanatyn naǧmalary (äuenderı, maqamdary) da ärqily. Bızde bahşysyz toi-tomalaq ötpeidı. Mūnyŋ tärbielık mänı zor. Merekelık jiyndardyŋ törınen de jiı körınemız. El ışınde, sondai-aq halyqaralyq deŋgeide ūiymdastyrylatyn muzykalyq-poetikalyq festivaldarǧa qatysamyz. Bızdıŋ oryndauymyzdaǧy dastandar men termeler qazır iutub arnalaryna da jaiǧastyrylǧan.
Bahşylyq öner ūstazdan şäkırtke, tıptı köp jaǧdaida atadan balaǧa miras bop keledı. Men – negızın Şerna bahşy qalap bergen, Sūrhandariia men Qaşqadariia aimaǧyndaǧy Şerabad dastanşylyq mektebınıŋ ökılımın. Onyŋ taralǧan jerlerı negızınen Sūrhandariia uälaiatynyŋ Şerabad, Baisyn, Qyzyryq, Qūmqorǧan, Denau, Şurchy, Qaşqadariia uälaiatynyŋ Şahrisäbz, Kitob, Qamaşi, Chirokchy, Ǧuzor, Dehqonobod tümenderın (audandaryn) qamtidy. Özbekstanda mūnan basqa, Būlyŋǧyr (Samarqand), Qorǧan (Būhara) jäne Horezm dastanşylyq mektepterı bar dep esepteledı. Olardyŋ ärqaisysy öz erekşelıkterımen mälım.
– Özbekstandaǧy bahşylyq önerdıŋ damu jaǧdaiyna baǧa bere ketseŋız…
– Ötken ǧasyrdyŋ eluınşı, alpysynşy jyldary solaqai saiasattyŋ salqynynan bahşylyq öner oşaqtary söne jazdaǧan. Mysaly, «Alpamys» dastany teperışke ūşyraǧan kezeŋder boldy. Bahşylardyŋ sanyn sausaqpen sanarlyqtai hälge jettık. Bıraq halyqtyŋ jürek tükpırınde jatqan närse oŋailyqpen joiylyp ketpeidı eken. Täuelsızdık tūsynda bahşylyq qaita jandandy. Memleket basşysy Şavkat Mirzieev osy ūlttyq önerımızdıŋ ärı qarai damuyna tıkelei bastamaşylyq jasap, 2019 jyly Termez qalasynda älemnıŋ 74 elınen 160-tan astam önerpaz qatysqan Halyqaralyq bırınşı bahşylar festivalı öttı. Onda qazaqstandyq Ūljan Baibosynova top jaryp, Bas jüldenı jeŋıp aldy. Mūndai şara är ekı jyl saiyn ötıp tūratyn bop şeşıldı. Ekınşısı 2021 jyly Nökıste ötse, üşınşısı biyl säuırdıŋ aiaǧynda Syrdariia uälaiatynyŋ ortalyǧy – Gülstan qalasynda bolady dep josparlanyp otyr. Qamqorlyqtyŋ naqty bır körınısı sol, qalamyzda bahşylyq önerge mamandandyrylǧan respublikalyq mektep-internat aşyldy. Jataqhana salynyp, ıske qosyldy. Prezidenttıŋ özı arnaiy kelıp, jaǧdaiymyzben tanysty. Men osy bılım ordasynda ūstazbyn. Qazır elımızdıŋ är tükpırınen talap qylyp, şyǧarmaşylyq ırıkteuden ötken otyzǧa juyq ūl-qyzdy bahşylyq önerge baulyp jatyrmyz. Sondai-aq taǧy da osy Termezde Respublikalyq bahşylyq öner ortalyǧy qūryldy. Būl Sūrhandariia öŋırınıŋ bahşylaryna körsetılgen qūrmet ärı olarǧa jüktelgen jauapkerşılık dep tüsınemız.
– Jyl basy – Nauryzdy Qazaqstan astanasynda qarsy alǧaly otyrsyz. Qazaq aǧaiyndaryŋyzǧa bır auyz lebızıŋızdı jetkızseŋız.
– Termez – Özbekstannyŋ oŋtüstık şahary, eŋ ystyq nüktesı. Erte köktem bolǧanyna qaramastan, jeideşeŋ jürgen jaiymyz bar. Astanalyqtarǧa bahşylar ölkesınıŋ şuaqty köŋılın, jyly sezımın sahna törınen dombyramnyŋ äuezı arqyly jetkızsem deimın. Jyl tek jaqsylyqtarǧa toly bolyp, är äuletke baq pen bereke äkelsın. Ekı el arasynda şyǧarmaşylyq barys-kelıs köbeisın.
Äŋgımelesken
Amantai ŞÄRIP, arnaiy «Astana aqşamy» üşın – Termezden
