Astana äkımdıgınıŋ Äielder ısterı jäne otbasylyq-demografiialyq saiasat jönindegi komissiiasy müşesı, joǧary sanatty psiholog Natalia Semenenko – qazırgı zamanǧy otbasy mäselelerı, erlı-zaiyptylardyŋ arasyndaǧy qarym-qatynastar siiaqty äleumettık maŋyzdy sūraqtardyŋ jauabyn jaqsy bıletın käsıbi maman. «Bız aqyldasa kelgenderdıŋ tüiındı mäselesın qolma-qol şeşıp bermeimız, ony şeşudıŋ jolyn körsetıp, dūrys taŋdaudy özıne jasatamyz. Sonda ǧana ärkım öz taǧdyry aldynda jauapty bolady» deidı psiholog. Adam janynyŋ mamanymen bolǧan äŋgımede bala tärbiesın qamtyp, köŋılge qonǧanyn kökeiımızge tüiıp alǧan edık.
Oiyn men ottyŋ arasy
Bügınde mektep jasyndaǧy balalardyŋ mekteptegı oquynan bölek türlı üiırmeler, odan qaldy repetitor jaldap taǧy oqytyp, künı boiyna damyl taptyrmaimyz. Al keide, kerısınşe, balanyŋ bos uaqytyna män bermei, erkıne jıberemız. Dūrysy, «altyn ortasyn» bılgen jön.
Bırde bır jas ana jasöspırım ūlyn jetelep keldı. Balany köşede ötıp bara jatqan kölık qaǧyp ketıptı. Bır emes, ekı emes, osy jait bırneşe märte qaitalanǧan. Söilese kele, jürıp bara jatqan maşinaǧa qarsy jügıretın özı ekenın bıldık. Balanyŋ mınez-qūlqynan qalyptan tys auytquşylyq baiqamadym. Aqyrynda jasöspırımnıŋ qaterlı oiynmen oinap jürgenın ūqtym. Özı qatarly qūrbylary jinalyp, maşinanyŋ aldynan jügırıp ötuge bästesedı eken. Sol sätte qorqynyştan jüregı alqynyp, qany basyna şauyp, qyzyqqa batady eken. Zerıgıp, ışı pysqandaǧy ermegı – osy. Özın-özı saqtau, sazdy jerdı baspau sekıldı jaittardy eskermei, ömırıne qater töndıretın şekaradan asqanyn sezbei de jürıptı. Būl az ba, «ittıŋ qinalysy» degen taǧy bır täsılderı bar eken. Taǧy da jügermekter jinalyp alyp, bıreuın ortaǧa alyp, moiyndaryna qylbūrau salyp qylǧyndyrady eken. Şekten şyǧyp ketse, bala arqannan ajal qūşady. Artynşa jetken poliseiler «suisid» dep toqtam jasaudan basqa amaly qalmaidy. Bıraq būl özıne-özı qol jūmsau emes. Osyndai aqymaqşylyqqa ne jeteleidı? Sol sebeptı de oiyn balasy bır mezgıl jügırıp ne sportpen ainalysqany jön. Ol bolmasa, boiynda tasyǧan küşın şyǧaratyn jol ızdeidı.
Kino men popkorn emes, äke kerek
Jūmys babymen erlı-zaiyptylardyŋ nekesı būzylyp, zaŋmen ajyrasyp jatqan sot otyrystaryna jiı qatysamyn. Ädette, bala anasymen qalyp, äkesıne aptasyna üş saǧat köpşılık jerde kezdesuge ükım şyǧaryp jatady. Menıŋ tüsınbeitınım – osy şeşım. Astananyŋ jaǧdaiynda «Keruende» ne «Aziia Parkte» balasy men äkesınıŋ bırge ötkızgen üş saǧaty ne beredı? Äkelı-balalynyŋ arasy suyp ketpei me? Äkesı balasyna qalai şege qaǧudy üiretpese, şaŋǧy teuıp, bırge mūz aidynynda syrǧanamasa ne bolady?! Äitpese, balasyn bır kafege aparyp toidyryp alyp, popkorn jep, kino körumen bar paryzy ötelgendei hal keşuı bala tärbiesıne zor yqpalyn tigızedı. Sodan keiın «balam jıgersız bolyp barady» dep analar janūşyryp maǧan keledı. Jıgersızdık, qauqarsyzdyq – otbasynda bırjaqty, tym qatal tärbienıŋ saldary. Bügınde bala tärbiesımen äielder ainalysady. Otbasynda äiel basymdyq körsetıp, «menıŋ aitqanym ǧana bolady», «men bılemınge» salatyndar köp. Būl qaidan şyqqan senımdılık? Öitkenı özı de anasynyŋ qamqorynda ösıp, äke tärbiesın körmegen jandardyŋ qasıretınıŋ kelesı buynnyŋ aldynan şyǧuynyŋ belgısı. Sol sebeptı ūldarymyz infantildı, jıgersız, qyz mınezdı bolyp keledı.
Qazırgı künde jūmysbastylyqty jeleu etıp, köp närsege män bermeimız. Bala tärbiesındegı olqylyqtar bolsa, jūmysbastylyqty alǧa tartyp aqtalǧymyz keledı. Mūndaida ömırdegı basymdyqty alǧa qoiyp üirenu kerek. Tırlıktıŋ mänın tüsınıp, alǧa qoiǧan maqsatymyzdy aiqyndauymyz kerek. Eger bala tärbiesıne mūrşa bolmasa, künıne ekı saǧat balaǧa köŋıl bölıp syrlaspasa, barşa tırlıktı ysyryp qoiyp, tek jūmyspen kün ötkızudı oilasa, onda otbasy qūryp, bala ösırıp keregı ne?
Mūnyŋ bır ūşyǧy qoǧamdaǧy bala tärbiesıne degen közqarastyŋ dūrys emestıgınen dep aituǧa bolady. Jauapkerşılık ekpınderı dūrys qoiylmaǧan. Ärqaisymyz jaqsy jūmysşy, bılıktı qyzmetker ǧana emespız. Eŋ aldymen anamyz, äkemız, bolaşaq ūrpaq tärbiesıne jauap beremız. Qandai jūmysbastylyq bolsa da, otbasynyŋ ūiytqysy ekenıŋızdı esıŋızden şyǧarmaŋyz. Janūiaŋyzben jalǧastyryp tūratyn jıptı üzıp alu bır demde.
Sızdıŋ balaŋyz eŋ aqyldy, eŋ talantty
Bastauyş synyptyŋ oquşysy mektepte tek qana 4 saǧattai ǧana uaqytyn ötkızuı tiıs, ärı ketse 5 saǧat. Synyp jūmysynyŋ 25 paiyzyn ǧana üiınde oryndaidy. Ol degenımız, eger mektepte däpterıne on jol jazu jazsa, üiınde üş jol ǧana jazuy kerek. Taǧy sol siiaqty tapsyrmanyŋ şiregı ǧana üide oryndalady. Bızde bärı basqaşa. Nege osy standarttardy oryndamaitynyn tüsınbedım. Sol bala künıne 2 saǧat taza auada tynyǧyp, seiıldep keluı kerek. Al bızde qalai? Erteden keşke deiın bır orynda tapjylmai otyryp üi tapsyrmasy, odan qaldy kompiuter oiyndary… Mūndaida barlyq salmaq basyna tüsıp, bala tez şarşaidy. Onyŋ arty nege soǧatyny belgılı. Bala qūrdastarymen oinamasa, özgelermen tıl tabysa almaityn, tomaǧa-tūiyq bolyp ösedı. Balany jiı maqtaǧan jön. Bız öz balamyzdy özgemen salystyryp üirengenbız. Ony tūqyrtyp, özgenı artyq körudıŋ saldary özın qor sezınuıne jetkızedı. Balaŋyzdy jiı maqtap, dostarynyŋ közınşe jaqsy ısterınıŋ laiyqty baǧasyn berseŋız, onda dostarynyŋ aldynda da märtebesı ösıp, özın jaqsy sezınetın bolady. Sonda balanyŋ özıne degen senımı artady.
Ana mahabbaty men meiırımınıŋ şegı men şekarasy bar. Eger bes jasar balasyn eluge kelgende de sol meiırımımen öbektep, aldyna tüsıp otyrsa, bala eşqaşan eseiıp, özdıgınen ömır süruge talaptanbaidy. Anasyna jaltaqtaǧan bala özdıgınşe jauapkerşılık alyp, qadamy nyq bolmaitynyn ömır körsetıp otyr.
Ǧalymdar adam ömırın bırneşe satydan tūratynyn däleldedı. Onyŋ daǧdarys kezeŋderın de anyqtady. Iаǧni, 1 jas, 3 jas, 7 jas pen 11 jasy qaterlı kezeŋder dep esepteledı. Būl jerde adamnyŋ 17 jasqa deiıngı şaǧyn qarastyryp otyrmyz. Osy sätterde ata-ana laiyqty därejede qorǧan bola bılgenı dūrys. Tuǧannan 1 jasqa deiın «aiala menı» dep atalady. Būl kezeŋde balanyŋ tamaǧy toq, asty qūrǧaq bolsa boldy. Bıraq bala tek äieldıŋ ǧana emes, äkesınıŋ de dauysyn qatar estuı maŋyzdy. Üş jasar bala üşın jaqyndarynyŋ janynda bolǧany jaqsy. Talpynyp jüre bastaǧannan «bylai ısteme», «bylai jür» dep balany qaǧa beruge bolmaidy. Üşınşı satyda bala «men özım» degen qylyq şyǧarady. Qarsylyq körsetu, aitqanmen jürmeu, «özımdıkı dūrys» deitın şataq mınezın körsetetın kezeŋnen de ötedı. Balanyŋ taŋdauyna män berıp, sözıne qūlaq salu kerek. Osydan keiın üi oinauǧa äkesı men şeşesı bolyp, quyrşaqtarmen oinau bastalady. Būl da bala psihikasyndaǧy özgerısterdıŋ bır nyşany. Oiyn arqyly aqparat jetkızıp, tura jolǧa ikemdeu osy kezden bastalady. Jetı jastan onnan asqanǧa deiın de bala boiynda erekşe özgerıster ötedı. Ony mamandar balanyŋ qūlqyna qarap, «jaiyma qoişy» degen bır auyz sözben sipattaidy. Osy jasynda alǧaş ret mektep tabaldyryǧyn attaidy. Araǧa jyldar sala, jetkınşek jasöspırım atanady. Boi pışımı qalyptasyp, bala tabiǧaty da aiqyndala bastaidy. Eger balaŋyzdyŋ boiynda qalyptan tys ädetter paida bolyp, qalai tüsınerıŋızdı bılmeseŋız, onda mamandarmen aqyldasqan jön. Osy kezeŋderde eresekterdıŋ jıberıp alǧan olqylyqtary bala tärbiesınde oryn alyp, orny tolmas ökınışke jetkızuı de äbden mümkın.
Daiyndaǧan:
Aigül UAISOVA
