Baqytbek Smaǧūl, QR Parlamentı Mäjılısınıŋ deputaty: Äkenıŋ qas-qabaǧy – balanyŋ bas sabaǧy

Auǧan soǧysynyŋ ardagerı Baqytbek Smaǧūl – «Auǧannyŋ ot-jalyny», «Men körgen soǧys», «Qan keşken künder», «Namystyŋ qūly – Alaştyŋ ūly», «Qaharman» atty jastarymyzdy otansüigiştikke tärbielep, erlikke baulityn bırqatar patriottyq kitaptardyŋ avtory. Osy «Men körgen soǧys» kıtaby boiynşa rejisser Tılegen Ahmetov derektı film de tüsırgen. Jas­tardy patriottyqqa, Otandy süiuge tärbieleuge ülken üles qosyp jürgen Baqytbek Smaǧūlmen sūhbattasudyŋ sätı tüskende, osy bır jany «näzık» mäsele töŋıregınde äŋgıme örbıtken edık.

– Baqytbek aǧa, qazırgı jasös­pırımderdıŋ qylmysqa erte boi ūratyny, kämeletke tolmai jatyp auyr qylmysqa baratyny būqaralyq aqparat qūraldarynda jiı körınıs tabady. Būdan bızdegı patriottyq, ūlttyq tärbie kemşın tartyp bara jatyr dep qorytyndy jasauǧa bola ma?
– Būl mäselenıŋ öte kürdelenıp bara jatqanyn bärınen būryn tärtıp saqşylary sezınıp jatqany ras. Öitkenı, olar bärımızdıŋ, sonyŋ ışınde jasöspırımderdıŋ de konstitusiialyq qūqyǧyn qorǧaidy. Qoǧam tynyştyǧyn būzatyn qylmyskerlermen olar künde betpe-bet keledı. Jasöspırımderdı tüzu jolǧa saluda da olar köp jūmys tyndyryp jatyr. Bylai qaraǧanda közge körınbeitın, baiqala bermeitın, bıraq sezıngen, tüsıngen adamǧa öte auyr jūmys. Tärtıp saqşylarynyŋ qoǧamdyq tūraqtylyqty qamtamasyz etu jolyndaǧy tabandy eŋbekterın aitpai ketpeske bolmaidy. Osy tūraqtylyq bızdıŋ memleketımızdı damytyp jatyr. Astynda mūnai, auzynan Qūdaiy ketpegen memleketterdıŋ de qūrdymǧa ketıp jatqanyn körıp jürmız. Qūdaiǧa şükır delık, Täuelsızdık alǧanymyzǧa 25 jyl boldy. Elımızde tūraqtylyq pen baiandylyq saltanat qūryp tūr. Endı osy Täuelsızdıktı baiandy etu – öz qolymyzda. Älemde bır ūlttan tūratyn memleket joq. Myŋ san ūlttyŋ basy qosylǧan memleket üşın tatulyq pen dostyqtan qymbat eş närse bolmauy kerek. Memleketımız damu barysynda osyndai qūndylyqtardy qalyptastyru jolynda talai kedergılerdı bastan ötkerdı. Bızdıŋ damu jolymyzda qandai kedergıler boldy, solardyŋ bärınen sabaq alyp, alǧa jylji beruge tiıspız. Zaiyrly memleket qandai boluy kerek? «Adamdyqtyŋ qaryzy üşın eŋbek qylsaŋ, Allanyŋ süigen qūlynyŋ bırı bolasyŋ», – deidı Abai atamyz. Mıne, būl osyndai memlekettıŋ basty qaǧidasyna ainaluy tiıs. Bärımızdı, jasymyz ben kärımızdı bırlıkte, yntymaqta, dostyq pen tatulyqta ūstaityn – tek qana eŋbek! Bız, ärqaisymyz öz salamyzda aianbai Abai atamyz aitqandai adamdyqtyŋ qaryzy üşın eŋbek ete bılsek, kürmeuı qiyn körıngen köp mäselenıŋ şeşımı öz-özınen tabylady. Elımız ülken soǧysty kördı, talai qiyndyqty bastan ötkerdı, bıraq eşqaşan jetımı men jesırın dalaǧa tastaǧan joq. Būl aituǧa oŋai söz bolǧanymen, onyŋ astary ülken. Jetımı men jesırın kım dalaǧa tastamaidy? Ärine, ruhy joǧary, sana-sezımı biık el. Bız – osyndai eldıŋ ūrpaǧymyz. Mäŋgılık elge barar jolda bız osyndai ruhymyzdy joǧaltpai, qaita küşeitıp, namysymyzdy da biıktete tüskenımız abzal. Ärbır komandirdıŋ tıleitını – jeŋıs. Būl jolda qan tögıledı. Al, ūly eŋbek jolynda, jasampazdyqqa jetu jolynda ter tögıledı. Är halyqtyŋ baqyt şekarasyn anyqtaityn san türlı ölşemderı bar. Ol, bırınşı, qara tünekten alyp şyǧar tılı, dını, aşysy men tūşysy aralasqan tarihy. Halqymyzdyŋ 42 paiyzy aşarşylyq jyldarynda qyrǧynǧa ūşyrady. San türlı, san tarau­ly soqpaqtardan ötıp, bügınge jetken qazaq ūlysy 70 paiyzǧa köbeidı. Alla tynyştyǧyn bergen elde bılım men örleu bar. Degenmen, qiyndyqtar da bar. Ony joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Qazaq atamyz «tärbie – tal besıkten» dep, otbasy tärbiesıne basa män berdı ǧoi. Otbasynda äkenıŋ rölı joǧary boldy.
– Būrynǧy otbasy institutyn­daǧydai äkelerdıŋ bedelın biıktetu kerek deisız ǧoi. Ol üşın ne ıstegen jön?
– Älbette, balanyŋ bas sabaǧy – äkenıŋ qas-qabaǧy. Ata dästürden aiyrylmasaq, alar asuymyz köp bolady. Ūl bala äkege qarap ösuı kerek. Äkenıŋ aibaryn sezınıp ösken būrynǧy ūrpaqtyŋ ökılı qandai, tek äiel adamdardyŋ tärbiesın körıp ösken bügıngı ūrpaq qandai? Būǧan eşqandai ülken zertteu jürgızudıŋ qajetı joq, bärı közge aiqyn körınıp tūr. Bügınde mektepte sabaq beretın mūǧalımderdıŋ basym köpşılıgı äielder bolǧandyqtan, mūnyŋ da kerı äserı joq emes. Äsırese, täuelsızdıkten keiıngı jyldary mekteptegı er-azamattardyŋ denı käsıbın tastap, jan-jaqqa näpaqa ızdep kettı. Sonyŋ äserı me, qazırgı jıgıtterdıŋ denı qyzdarǧa qatty ūqsaityn bolyp barady. Äskerge baratyn jastardyŋ köbı jaramai qalyp jür. Nege? Oǧan, eŋ bırınşı, mekteptegı tärbie sebep bolyp otyr. Sebebı, alǧaşqy äskeri daiyndyq pänıne bız asa män bermeitın boldyq. Äskerge barǧanda oŋ-solyn tanymaityn jıgıtke bır jyldyŋ ışınde ne üirete alamyz? Qazır «käsıbi äsker» dep jaǧymyz talǧanşa aitamyz. Al, käsıbi äsker retınde onyŋ densaulyǧy, küş-quaty, bılımı joǧary boluy kerek. Sonyŋ barlyǧyn mektep qabyrǧasynan qalyptastyrǧanymyz jön. Jıgıtterdıŋ basym köpşılıgı – jasyq. Qalaǧanynyŋ barlyǧy aldynda äzır tūratyndyqtan, eŋbektenudı mülde bılmeidı. Mysaly, äskerde tamaq daiyndap, qastarynda daiaşy jüredı. Aitqan jerden aulaq, erteŋ soǧys bolǧan jaǧdaida kımder tamaq daiyndap berer edı? Äskerde barlyq jaǧdai jasalǧanymen, soŋynan sömkesın süiretıp äke-şeşesı jiı baryp otyrady. Kezınde bızdı äskerge şaqyrǧanda, bırden Auǧanstanǧa alyp ketken edı. Jastar äljuaz bolmas üşın tysqary, aulaqqa jıberu kerek. Mysaly, Almatyda tūryp, äskeri boryşyn Almatyda öteu, ol äsker bola ma? «Oibai, öitpesın, büitpesın» dep öbektep jatamyz. Qazır tärbiemen äielder ainalysyp, erkektıŋ baǧasyn da, märtebesın de tömendetıp jıberdık. Ne närsenıŋ jauaby men tüiının äielden sūraityn boldyq. Sonyŋ barlyǧynyŋ bala tärbiesıne kerı äserı bar. Sonda erteŋ eldı kımder qorǧaidy? «Balany – jastan» demekşı, bar ıske mektepten baulyǧanymyz jön. Mektepterde er-azamattardyŋ köbırek jūmys jasauyna yŋǧaily orta qalyptastyrǧanymyz jön. Būdan tek ūtar edık.
– Bälkım, jasöspırımder men jas­tarymyzdyŋ böten aǧymdardyŋ je­tegınde ketıp jatqan sebebı de osy ata dästürmen tärbieleudıŋ kem­şındıgınde jatqan şyǧar?
– Bügıngı kemşılıkterdıŋ tamyryn tereŋnen ızdegen dūrys. Terıs yqpaldyŋ tez äser etuı, bırınşıden, tärbiege bailanysty bolsa, ekınşıden, jastarmen jūmys dūrys jolǧa qoiylmaǧan. Olardyŋ qyzyǧuşylyǧyn qanaǧattandyratyn dūrys orta qalyptaspaǧan. Olar bar qyzyǧyn ǧalamtordan tauyp jatyr. Al, būl – öte qauıptı. Onyŋ «jemısın» jaqynda kördık. Bır top jastarymyz Siriiadan bır-aq şyqty. Qazaq eşqaşan basqynşylyqpen ainalyspaǧan, eşqaşan Qūdaisyz bolmaǧan. Qazaq basyn izese de, tızesın bükpegen, qandai qiynşylyqtardy basynan keşse de, osy ekı qūndylyǧyn joǧaltpaǧan. Kerek deseŋ, jerımızge basa-köktep kırgen talai basqynşylar da köp ötpei bızdıŋ dınımızdı qabyldap, tılımızde söilep, ışımızge sıŋısıp ketıp otyrǧan. Turasyn aitu kerek, jat aǧymdardyŋ jaiylyp ketu sebebı ärıde jatyr. Täuelsızdıkke qol jetıp, dın ūstanuǧa erkındık berılgende, dästürlı dınnıŋ terısın jamylǧan talai jat piǧyldy, terıs uaǧyz jürgızetın sektalar men aǧymdar keŋınen beleŋ alyp, qanşama qaraközderımızdı öz qatarlaryna qosyp alady degen qauıp oilamaǧanymyz ras. Ötken künnıŋ qatesı endı şyǧyp jatqanyn keş te bolsa ūqqanymyz dūrys. Endıgı jerde osy qatelıktıŋ, olqylyqtyŋ ornyn toltyru baǧytynda jūmystar jasaǧanymyz jön. Şyndyǧyna kelgende, dästürlı islamnyŋ 99 paiyzy bızdıŋ ūlttyq tärbiemızben säikes keledı. «Qandai da eldıŋ erteŋın bılgıŋ kelse, onyŋ jastaryna qara» degen ūlaǧatty söz bar. Är zaman öz erekşelıkterımen, daryndy örenderımen, örelı ısterımen tarihta taŋba qaldyrady desek, bügıngı ūrpaq tärbiesındegı boiküiezdık kım-kımdı de alaŋdatary anyq. Ūrpaq tärbiesı – ūlttylyqtyŋ ajyramas bölıgı. Uaqyt söresınen eşqaşan tüsırmeuge tiıs osynau adamdyq mındetımızge bolaşaqtyŋ talabymen qaraǧan abzal.
– Parlament mınberınde balalardy ziiandy aqparattar aǧynynan qorǧau mä­selesı söz boldy. Telearnalar boiynşa būl mäselenı retke keltıru qoldan ke­letın siiaqty. Al endı naǧyz qauıptıŋ közı – ǧalamtordaǧy aqparattardy süz­gıden ötkızu jaiy qalai bolmaq?
– İä, būl mäsele öte kürdelı. Ötken jyl ışınde 14 jasöspırım qyz agentpen tanysqan jıgıtterınıŋ qūrbany bolǧan. Agentte tanysqan aramzalar olardy aldap, kezdesuge şaqyrǧan. Odan soŋ olardy zorlap, sosyn aiuandyqpen öltırgen. Būl aqparattan ǧalamtordyŋ tek dıni mäselede ǧana emes, jalpy alǧanda älı sanasy qatyp, būǧanasy bekımegen jasöspırımderge qai jaǧynan alǧanda da qauıptı ekenın körsetedı. Balalardy ziiandy aqparattardan qorǧau mäselesın bızde Aldan Smaiyl aǧamyz köterdı. Endı osyǧan bailanysty tiıstı şeşım qabyldanyp, naqty ıs-şaralar atqarylǧanyn jüregı qazaq dep soǧatyn ärbır azamat qoldaityndyǧyna men kepıl.
– Sız Mäjılıs deputaty ǧana emes­sız. Sonymen bırge, Auǧan soǧysy ardagerlerı ūiymdarynyŋ «Qazaq­stan ardagerlerı» qauymdasty­ǧy­nyŋ töraǧasy qyzmetın qosa atqaryp kelesız. Jastardy patriottyq ruhta tärbieleu ısınde sız basqaratyn ūiym qandai üles qosyp keledı?
– Auǧan soǧysy ardagerlerı mūndai özektı mäseleden eş uaqytta tys qalǧan emes. Ardagerlerımız bar, 14 oblystaǧy filialdyŋ basşylary bar, Ükımet müşelerımen alǧaş ret Parlament qabyrǧasynda ötken jyldyŋ 2-şı şıldesınde «Bız Otanymyzdyŋ bolaşaǧyna jauaptymyz» atty döŋgelek üstel ötkızdık. Mūndai basqosuǧa Parlament deputattarymen bırge, Dın ısterı komitetınıŋ töraǧasy jäne ökılderı de qatysty. Jiynnyŋ qorytyndysy bo­iyn­şa naqty ıs-josparlamyzdy aiqyn­dap, köptegen jūmystar atqarudamyz. Mäselen, bırer jyl būryn Aqtöbe qalasynda «Bız öz Otanymyzdyŋ bolaşaǧyna jauaptymyz» atty ardagerlerımızdıŋ bırınşı respublikalyq forumyn ötkızdık. Oǧan Auǧan soǧysy ardagerlerı ūiymynyŋ 14 oblystaǧy basşylary, Aqtöbe oblystyq äkımdıgı, «Nūr Otan» partiiasynyŋ oblystyq filialy, Dın ısterı agenttıgınıŋ basşylary, jergılıktı jerdegı imamdar qatysty. Osy arada auǧan soǧysy jaily säl qysqaşa tüsınık bere ketkendı jön körıp otyrmyn. Karl Markstyŋ «Europany kezgen kommunizm elesın» töŋkerıspen jüzege asyrǧan Vladimir Lenin ötken ǧasyrdyŋ basynda KSRO-ny qūrdy. Osydan keiın-aq älemdık saiasat, düniejüzı memleketterı (dūrysy – basşylyqtary) ekıge qaq aiyrylyp, onyŋ aqyry «qyrǧi-qabaq» soǧysqa ainaldy. Kommunizm jäne kapitalizm bolyp bölıngen ekı lagerdıŋ arasyndaǧy «ünsız maidannyŋ» auyr zardabyn tartqandardyŋ bırı – Auǧan jerı, auǧan halqy. Auǧan elınde töŋkerıs bolyp jatqan kezde, 1979 jyly 27 jeltoqsanda Keŋes armiiasy internasionaldyq kömek körsetemız dep Auǧanstan şekarasyna armiia kırgızdı. Bügıngı künı būl soǧysqa basqaşa baǧa berılıp jatyr. «KSRO basqa memlekettıŋ ışkı qūrylysyna qol sūqty, basqynşylyq jasady» dep aituşylar bar. Bıraq qalai bolǧanda da, sol soǧysta myŋdaǧan jazyqsyz jas qyrşyn boldy, elge mügedek bolyp oraldy, auru tapty, psihikalyq dertke kezıktı. Aŋyrap ana, eŋırep äke qaldy. Elge aman kelgenderdıŋ özı älı künge soǧys zardabynan aiyǧa qoiǧan joq. Sondyqtan, sol jyldardaǧy «solaqai saiasattyŋ» saldary beibıt halyqtyŋ otbasyna qaiǧy äkelgenın, janymyzda jürgen bauyrlarymyzdyŋ opat bolǧanyn ūmytpauymyz kerek. «Keŋes Odaǧyna qyzmet etemın!» dep ant bergen jauyngerler özderınıŋ äskeri qyzmetterın atqardy. Qazır ǧana basqaşa aityp jürmız, bıraq ol kezde olar Ükımettıŋ jūmsaǧan jerıne baryp, internasionaldyq boryştaryn şynymen-aq ötegen edı. Şet jerde, tau men tastyŋ arasynda jürıp, oqqa keudelerın tosty, Otan üşın jandaryn pida ettı. Erlıktıŋ, patriottyqtyŋ ülgısın körsettı. Sonau Ūly Otan soǧysynda qan keşken, bügınde qatary künnen-künge sirep bara jatqan aqsaqaldarymyzdyŋ laiyqty ızbasarlary bolyp, solardyŋ erlıkterın auǧan soǧysynda bız ǧana qaitaladyq. Sol bırınşı forum aiasynda «Aqtöbe oblystyq Auǧan soǧysy jauynger-internasionalisterı» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧasy Aslan Balqasynovtyŋ qūrastyruymen şyqqan «Auǧanstan. Jauynger-internasionalist erlıgı» kıtabynyŋ tūsaukeserı öttı. Mūndai kıtaptardyŋ jasöspırımderdı patriotizm ısıne tärbieleude qosar ülesı zor. Sanaly ūrpaq – sapaly eldıŋ erteŋı. Osyny ärqaisymyz jadymyzdan şyǧarmaǧanymyz jön. Bızdıŋ ūiym elımızdıŋ barlyq mektepterımen jaqyn bailanys ornatqan. Türlı şaralar ūdaiy ötkızıledı. Qazaqstan Respublikasy Jazuşylar odaǧymen bırlesıp, qaiyrymdylyq konsertın ötkızgen edık. Odan tüsken qarjyny qaiyrymdylyq retınde balalar üiıne taratyp berdık. «Jıgıt sūltany» baiqauyn da ötkızuge ülesımızdı qostyq.
– Qalyŋ jūrtşylyqqa jalyndy öleŋderıŋızben de jaqyn ekenıŋızdı bılemız. Öleŋderıŋız otty, ruhty keledı. Mūnyŋ qandai syry bar?
– İä, onyŋ özındık syry bar. Menıŋ äkem «Bes ǧasyr jyrlaidy» degen kıtapqa toptastyrylǧan jyraular poeziia­syn jatqa aitatyn. Özıŋız bılesız, jyraular poeziiasy örşıl, ruhty, otty keledı. Osy poeziianyŋ quaty menıŋ tūla boiyma, bükıl alpys ekı tamyryma bala kezımnen sıŋgen. Sondyqtan jasyqtyq, ynjyqtyq, kün jaumai su bolatyn bolbyrlyq siiaqty er jıgıtke jat mınezderden boiymdy aulaq saldym. Jalpy, otbasymen söz önerıne jaqyn boldyq. Anam öleŋ-jyrǧa qūmar bolǧandyqtan, änşılıgımen tanylǧan. Apam öleŋ jazady, aǧamnyŋ da şyǧarmalary bır kıtapqa arqau boldy. Ekınşıden, bügıngı jastardyŋ jaǧdaiy menı osyndai öleŋ jazuǧa erıksız itermeleitındei. Öitkenı, qazırgı jastardyŋ ata-babamyzdyŋ otty, ruhty jyrlarynan alşaq öskenı baiqalady. Sonyŋ kesırın qazır tartyp jatqanymyzdy da körıp jürmız. Jastyqqa jıgerlı, otty, ruhty qasietter tän. Olardyŋ boiyndaǧy boiküiezdık, ynjyqtyq, jasyqtyq siiaqty jaramsyz qylyqtaryn körgende, öz-özıme syimai ketemın. Mynau sondai bır kezeŋde tuǧan öleŋ edı:

Senderge aitam, jas ūrpaq!

Senderge aitam, jas ūrpaq!
Jauqazyn ǧūmyr, jasyl baq.
Täuelsızdıgım bügıngı,
Babalar kütken ǧasyrlap.

Dalamnyŋ mynau keŋdıgı,
Babalarymnyŋ örlıgı.
Tanysa älem qazaqty,
Elbasymyzdyŋ erlıgı.

Sary altyn syndy sabyrym,
Aqylǧa qairat janydym.
Tozaqty bır ret sezbegen,
Jūmaqtyŋ bılmes qadırın.

Täuelsızdıgım tūǧyrly,
Egemendıgım bügıngı,
Syilady, qalqam, senderge
Jūmaqtai mynau ǧūmyrdy.

Qap-qara būlttar tünergen,
Ornyna oqtyŋ gül öngen,
Tynyştyq degen ne ekenın,
Qan keşıp kelgen bılem men.

Tüsıme ener ölgender,
Auǧanda janyn bergender.
Tesılgen jürek orynyn,
Bekıte almas ordender.

Keşegı ötken asyldar,
Jarqyldap janǧan jasyndar.
Bızderge senım jüktedı,
Bauyrjan menen Qasymdar.

Osynau beibıt kün üşın,
Şaşylmau üşın yrysyŋ,
Täuelsızdıgım – tynysym,
Jas ūrpaq – barşa ūlysym,
Mäŋgılık eldıŋ jolynda
Ūlt bolyp qalu – ūly syn!
Ärine, köpke topyraq şaşudan aulaqpyn. Otty, jıgerlı jıgıtterımız de az emes. Jalpylai alǧanda, joǧaryda aityp ötken jaramsyz qylyqtar jastardyŋ boiynan köp körınıs beretının joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Būl – auru, mūny emdep qana jazamyz. Qazaq atamyz aitpai ma, «auruyn jasyrǧan öledı» dep. Sondyqtan mūny jasyryp-jabuǧa tiıs emespız.
– Äŋgımeŋızge rahmet!

Sūhbattasqan
Meŋdolla ŞAMŪRATOV