Baqytjan ÖTKELBAEV, «Äzıret Sūltan» meşıtınıŋ naib-imamy: MEDRESELER MEMLEKET QAMQORLYǦYNA ALYNSA EKEN

– Baqytjan aǧa, Qazaqstan mūsylmandary dıni basqar­ma­sy dın mamandarynyŋ mındetterın aiqyndap, bırneşe baǧytty bekıtken bolatyn. Būl rette imamdardyŋ bılım därejesı basty talaptyŋ bırı ekenı belgılı. Bügıngınıŋ imamdary osy üdeden şyǧa alyp jür me?

– Bas müftiımız imamdarǧa tört ba­ǧyt boiynşa jūmysty qarqyndatu kerektıgın mındettegen edı. Bırınşısı – uaǧyz-nasihat, ekınşısı – sauat aşu kurstary, üşınşısı – qaiyrymdylyq şaralary, törtınşısı – terıs piǧyldy jat aǧymdarmen küresu. Allaǧa şükır, qazırgı taŋda imamdarda, dın qyzmetınde ülken serpılıs bar. Bas müfti Erjan qajy Malǧajyūly qyzmetıne kırıse sala alys-jaqyn şetelderde, elımızdıŋ ırı dıni oqu oryndarynda bılım alǧan bıraz bılıktı mamandardy Dıni basqarma aina­lasyna toptastyrdy. Bügınde elımızde bas müfti bekıtken baǧyttar boiynşa käsıbi jūmys ısteitın myqty mamandar barşylyq. Būǧan qosa, Dıni basqarma Türkiia, Mysyr syndy elderdıŋ dıni basqarmalarymen kelısımşart ja­sasyp, imamdardyŋ bılımı men bılık­tılıgın odan ärı jetıldıru, täjıribe almasu jūmystaryn da qolǧa aldy.

– Sız bırşama jyldar boiy oqu-aǧartu salasynda qyzmet ettıŋız. Osy oraida elımızdegı dıni oqu oryndarynyŋ jūmystaryna qandai baǧa beresız?

– Allaǧa täube deu kerek, oqu oryn­darynda sauatty oqytuşylar, ūstazdar, bılıktı mamandar bılım berude. Üş jyldyq medresenıŋ özın bıtırgen tülek bıraz närsenı bılıp şyǧady. Elımızdegı oqu oryndaryn tämamdaǧan bılımgerler arasynda öŋırlerde jauapty qyzmetter atqaryp jürgen mamandar da barşylyq. Degenmen, älı de bolsa, oqu baǧdarlamalary, pänder men ädebietter kürdelendırudı, jaŋa deŋgeige köterudı qajet etedı.

– Dıni bılım beru ısı köbıne būqara arasynan şyqqan jeke käsıpkerler men baquatty kısılerdıŋ qarajaty esebınen jürgızılıp kel­genı mälım. Medreselerdıŋ ahualy men ondaǧy ūstazdardyŋ jaǧ­daiy köŋıl könşıte me?

– İä, şyny kerek, medreseler dın janaşyrlary men käsıpkerlerdıŋ qarajatynyŋ arqasynda jabylyp qalmai, jūmys ıstep keledı. Medreseler zaman talabyna sai boluy üşın ärqaşan zamanaui tehnologiialarmen jaŋaryp, jabdyqtaudy qajet etedı. Onyŋ barlyǧyna, ärine, qarjy kerek. Būny bır dep qoiyŋyz. Ekınşıden, medre­selerdı bıtırgen tülekterdı şal­ǧai audandarǧa, auyldarǧa jıberu üşın tūrmystyq jaǧdaiyn tüzep bergen jön. Auyl-aimaqqa barǧan jas maman tūraqty jalaqysy bolmaǧannan keiın kün körısı qiyndaidy, naryqtyq zaman ǧoi, onyŋ üstıne ol üilenıp, üi bolsam deidı. Äleumettık jaǧdaiy taǧy qysa tüsedı. Aqyry, tabysy mol käsıpke ketedı. Mıne, dın mamandary joq emes, bıraq, olardy ūstap qala almai jatyrmyz.

Qūzyrly oryndardyŋ resmi mälı­metterıne süiensek, elımızde dıni terrorizm men ekstremizmge şet elderden qyruar qarjy audarylady eken. Endı būǧan qarjysyz qarsy tūru mümkın emes. Qarjylandyrudyŋ tiımdı mehanizmderın qarastyru kerek. Mysaly, bauyrlas türık elınde būl mäsele memlekettık deŋgeide şeşımın tapqan. Barlyq dıni oqu oryndary men jüz myŋǧa juyq dın qyzmetkerıne memleket qarjy böledı.

– Dıni bılım demekşı, meşıtterdegı sauat aşu kurstary jaiynda aitsa­ŋyz. Elordamyzdyŋ aişyqty qūl­şylyq oryndarynda dıni kurstar jüielı türde jürgızılude me?

– Allaǧa şükır, «Äzıret Sūltan» meşıtınde qazırgı taŋda aptanyŋ jetı künı Qūran, täjuid (Qūrandy dūrys oqyp üirenu ǧylymy), aqida (senım), fiqh (şariǧat, qūqyq), İslam tarihy, hadis pänderı bo­iynşa därıster jäne kündelıktı aqşam namazynan keiıngı uaǧyzdar jüielı türde jürgızıledı. Qazırgı uaqytta meşıtte 400-den asa erkek pen äiel därıs aluda. Jazǧy demalystyŋ bastaluyna bailanysty 2 mausymnan mektep jasyndaǧy balalarǧa kün­dızgı sauat aşu kursy bastalady. Osy rette Astana qalasynyŋ tūr­ǧyn­daryn qūlaǧdar eteiın, bala­lar­dyŋ boiyna imandylyqty, dästürlı dınımızdı sıŋırıp, qaqta-soqta soqyr senımderge qarsy immunitetın qalyptastyru üşın osy bastan meşıtterge jıberıp, iman­dylyq sabaqtaryna qatystyrǧan jön.

– Biyl jaryq körgen «İslam jäne ǧylym» atty eŋbegıŋızde islam tarihyndaǧy tūlǧalar, olardyŋ ǧylymi mūralary, dıni oqu oryndary turaly qūndy derektermen bölıstıŋız. Mäselen, araldyq babamyz Äbu Abdulla Mūhammed ibn Mūsa äl-Horezmidıŋ «Äl-jäbr uäl-Mūqobälä» dep atalatyn algebra ǧylymyna arnalǧan ülken eŋbegı bar ekenın osy kıtabyŋyzdan bıldık. Eŋbegıŋızge arqau bolǧan qazaq topyraǧynan şyqqan ǧalymdar jaiynda qysqaşa aita ötseŋız.

– Orta ǧasyrlyq meŋıreulıktı oiatqan, antikalyq filosofiiany, t.b. ejelgı ǧylymdardy igerıp, ony damytyp, bükıl dünie jüzıne paş etken mūsylman ǧūlamalary ekenın ūmytpauymyz kerek. Onyŋ ışınde qazaq dalasynan şyqqan oişyl ǧūlama babalarymyz qanşama deseŋşı?!

Otyrar jerınen şyqqan bır ǧana Farabiden bölek 30 şaqty Farabi (türlı ǧylymda özındık ız qaldyrǧan otyrarlyq ǧūlamalar keiın mūsylman arab elderıne tarap, sol jaqtarda dünie salǧandyqtan ūmyt boldy) şyqqanyn şyǧystanuşy ǧalymdar endı zerttep bılude. Osymen qatar qanşama äl-Taraziler, Syǧ­naqiler, ät-Türkıstaniler şyq­qan. Sonyŋ bıreuıne ǧana toqtal­saq: kielı Türkıstan jerınen şyqqan Jamaliddin Said ibn Mūhammed ibn Musoddyq äs-Soǧdi ät-Türkıstani (XIV ǧasyrdyŋ 1-jartysynda ömır sürgen) ǧūlama matematik bolǧan. Ol Türkıstan qalasynda bılım alyp, Būhara men Samarqandqa sapar şekken. Bılımın odan ärı Baǧdad pen Damaskıde jetıldırgen. 1312 j. «Kitab äl-Alaiiia» («Joǧary matematika kıtaby») traktatyn jazǧan. Būl eŋbek arifmetika men geometriia mäselelerıne arnalǧan ekı kıtaptan tūrady jäne ol sol kezdegı medreselerde keŋınen paidalanylǧan. «Kitab äl-Alaiiia» eŋbegın ortaǧasyrlyq ǧalym Äbu äl-Hasan «Şarh kitab äl-Alaiiia» («Joǧary matematika kıtabyna tüsınıkteme») atty tü­sınıkteme jazyp öŋdegen. Tü­sı­nık­temenıŋ arabşa qoljazbasy Re­sei­degı Şyǧystanu instituty Sankt-Peterburg bölımşesınıŋ kıtap­hanasynda älıkünge deiın saqtauly tūr.

Köpşılıgımız islamdy belgılı bır qūlşylyqtarmen şekteimız. Būl – dındı dūrys, öz deŋgeiınde tüsıne almaǧanymyzdan. «İslam jäne ǧylym» kıtabyn jazudaǧy maqsatym – islamnyŋ ülken mädeniet, ǧylym ekenın jetkızu edı.

Qazırgı taŋdaǧy keibır derekterge qarasaq, sol batys ǧylymy ökılderınıŋ, iaǧni, ǧalymdardyŋ 60 paiyzy – Allany tanyǧandar, Mūhammedtı (s.ǧ.s.) moiyndaityndar, qūlşylyq etetınder. Mysaly, äigılı «NASA» Ūlttyq ǧaryş agenttıgınıŋ bas ǧalymy 2010 jyly mūsylman jūrtynan Uälid Abdullati sailandy. Osy ūiymnyŋ taǧy bır müşesı – saud arabiialyq äiel Majda Äburas.

Būl aitylǧandar mūsylman jūrty men qazaq halqynyŋ oi-örısı joǧarylyǧyn körsetedı. Qazırgı taŋda şet memleketterde bızdıŋ 232 jas ǧalymymyz jūmys ısteude. Ärine, olardy qazır tiıstı ministrlıkter Qazaqstanǧa qai­taruǧa äreketın jasap jatyr eken.

Osyndai mälımetterden nenı tüie­mız? Ǧylym salasynda Europa el­derı mūsylman memleketterınen basyp ozǧanymen, jekelegen mūsylman ǧa­lym­dar arasynda taitalasuǧa där­men bar. Endı jas ǧalymdardy Otandy süiu­ge, patriotizmge, iman­dylyqqa tär­­bielei alsaq, olar özge eldıŋ bılımı men ǧylymyn alar, bıraq öz elderıne qyz­­met etetın bolar edı. Mäsele osynda.

– Äŋgımeŋızge rahmet!

Sūhbattasqan
Jaiyq NAǦYMAŞ