BASTY TETIK – TEŊ MÜMKINDIK
Elbasy «Qazaqstan-2050» strategiiasy – qalyptasqan memlekettıŋ jaŋa saiasi baǧyty» atty Qazaqstan halqyna Joldauynda «Boijetken, äiel zaty – ärdaiym bızdıŋ qoǧamnyŋ teŋqūqyly müşesı, al ana – onyŋ eŋ ardaqty tūlǧasy boldy» dep atap körsetken.
Elımızdıŋ genderlık teŋdık strategiiasynda barlyq şeşımder qabyldau deŋgeiınde äielderdıŋ 30 paiyzdyq ökıldıgıne qol jetkızu mındetı qoiylǧan. Qazırgı taŋda Prezidenttıŋ Qazaqstan äielderınıŋ sezınde bergen tapsyrmasy boiynşa äielderdı şeşım qabyldau deŋgeiıne ılgerıletu jönındegı 2016 jylǧa deiıngı kezeŋge arnalǧan ıs-qimyl jospary äzırlendı. Elımızde jürgızılıp jatqan genderlık teŋdık strategiiasynyŋ bır maqsaty – äielderge qatysty zorlyq-zombylyqpen küres jürgızu. Öz Joldauynda Memleket basşysy «Bırden aitaiyn, ondai zorlyq-zombylyqtyŋ joly qataŋ türde kesıluı tiıs. Memleket äbden asqynǧan jynystyq qūldyqqa, äielge tauar retınde qaraityn közqarasqa airyqşa qataŋ türde tyiym saluǧa tiıs» dep şegelei aitady. Osy maqsatta Işkı ıster ministrlıgınıŋ audandyq bölımderge deiıngı qūrylymynda äielderdı zorlyq-zombylyqtan qorǧau jönındegı arnaiy bölımşeler jūmys ısteidı. Olardyŋ mındetıne äielderge qatysty zorlyq-zombylyq faktılerın anyqtau, jeke jäne zaŋdy tūlǧalardyŋ äielderdıŋ konstitusiialyq qūqyqtary men bostandyqtarynyŋ būzyluy turaly şaǧymdary men ötınışterın qarau kıredı.
Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋnamasynda äielderge qatysty zorlyq-zombylyqtyŋ barlyq türlerın jasaǧany üşın jazalau – Qylmystyq kodekstıŋ 99, 101, 102, 104-110, 117, 120-131 baptarynda közdelgen. Seksualdyq sipattaǧy qylmystar jasaǧany üşın jauapkerşılık Qazaqstan Respublikasy Qylmystyq kodeksınıŋ 120-122 jäne 124-baptarynda közdelgen. Mysaly, 121-bap boiynşa (seksualdyq sipattaǧy zorlyq-zombylyq äreketterı) 10-nan 15 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyru jazasy qarastyrylǧan. Zorlau turaly qylmystyq ıster boiynşa jäbırlenuşıler Qylmystyq-prosestık kodekstegı 96-baptyŋ «Jäbirlenuşilerdiŋ, kuälardyŋ, seziktilerdiŋ, aiyptaluşylardyŋ jäne qylmystyq proseske qatysuşy basqa da adamdardyŋ qauipsizdigi şaralaryn qoldanu» normalaryna säikes qorǧaluǧa qūqyly.
Qazaqstan BŪŪ-nyŋ Äielderge qatysty kemsıtuşılıktıŋ barlyq nysandaryn joiu turaly konvensiiaǧa 1998 jyly qosyldy. Sodan berı zaŋgerlık praktikada osy Konvensiianyŋ 1-babynda anyqtalǧan «kemsıtu» ūǧymy qoldanylady. «Kemsıtu» sözınıŋ özı Konstitusiianyŋ, qabyldanǧan zaŋdar men normativtık aktılerdıŋ mätınderınde keŋınen qoldanylady.
2009 jyly Qazaqstanda «Erler men äielderdıŋ teŋ qūqyqtarynyŋ jäne teŋ mümkındıkterınıŋ memlekettık kepıldıkterı turaly» Zaŋ qabyldandy. Onda «jynystyq belgısı boiynşa kemsıtuşılık» ūǧymy «jynystyq belgısı boiynşa adamnyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryn şekteu nemese olarǧa qysym jasau, sondai-aq onyŋ qadır-qasietın tüsıru» dep anyqtalǧan.
Qazaqstan Respublikasynyŋ Qylmystyq-prosestık kodeksınde qylmystyq sot isin jürgizu barysynda eşkimdi de şyqqan tegi, äleumettik, lauazymdyq jäne müliktik jaǧdaiy, jynysy, näsili, ūlty, tili, dinge qatysy, senimderi, tūrǧylyqty jeri boiynşa nemese özge de kez kelgen män-jailar boiynşa qandai da bolsyn kemsituşilikke ūşyratuǧa bolmaityny bekıtılgen. Qazaqstan Respublikasy Qylmystyq kodeksınıŋ 145-baby joǧaryda atalǧan sebeptermen, sonyŋ ışınde özınıŋ qyzmettık jaǧdaiyn paidalana otyryp ne bolmasa qoǧamdyq birlestiktıŋ basşysy tarapynan, tikelei nemese janama şektegenı üşın qylmystyq jauapkerşılıktı közdeidı.
Erler men äielder teŋdıgı qaǧidaty Konstitusiiaǧa jäne Qazaqstan Respublikasynyŋ barlyq qoldanystaǧy zaŋnamasyna engızılgen. Äielder azamattyq, otbasylyq, eŋbek jäne basqa da qūqyqtaryn qorǧau üşın sotqa jügınude özderınıŋ ıs jürgızu qūqyqtaryn jüzege asyruda qysym körmeidı.
Sot ädıldıgıne, Joǧarǧy sotqa nemese oblystyq sottarǧa äielder, sondai-aq erler tarapynan jynysy boiynşa kemsıtuge negızdelgen qandai da bır şaǧymdar tüsken joq. Sonymen qatar, jynysy äiel boluyna bailanysty qūqyqtardyŋ būzyluyna sebep bolǧan talap-aryz ötınışterı tüsken joq. Zaŋnamalyq deŋgeide Qazaqstan Respublikasy Konstitusiiasy men «Erler men äielderdıŋ teŋ qūqyqtarynyŋ jäne teŋ mümkındıkterınıŋ memlekettık kepıldıkterı turaly» Zaŋǧa qaişy keletın äielderge qatysty kemsıtuler joq.
Sot ısterın qarauda genderlık teŋdık sottardyŋ erler men äielderge qatysty zaŋ talaptaryn naqty oryndauy; proseske qatysuşylardyŋ, adamdardyŋ adamgerşılıgın kemsıtetın nemese ar-namysyn taptaityn şeşımder men ıs-äreketterge jol bermeu; zaŋ men sot aldynda barlyǧynyŋ teŋdıgı; taraptardyŋ daulasuy men teŋdıgı; ıstı talqylaudaǧy aşyqtyq, jariialyq jäne anyqtyq; proseske qatysuşylardyŋ jeke qauıpsızdıgın qamtamasyz etu sekıldı sotty jürgızudıŋ negızgı prinsipterın ıske asyru arqyly qamtamasyz etıledı.
Äkımşılık jäne qylmystyq sot jürgızude äielderdıŋ jaǧdaiyn jaqsartatyn normalar qarastyrylǧan. Mysaly, äkımşılık qūqyq būzuşylyq turaly kodekstıŋ 50-babyna säikes, äkımşılık jaza jüktı äielderge jäne on tört jasqa deiıngı balalary bar äielderge qoldanyla almaidy. Kodekstıŋ 56-babyna säikes jüktı äieldıŋ nemese üş jasqa deiıngı balasy bar äieldıŋ äkımşılık qūqyq būzuşylyǧy jauapkerşılıktı jeŋıldetetın jaǧdai bolyp tabylady. Qylmystyq kodekstıŋ 46 jäne 47-baptaryna säikes, ömırlık bas bostandyǧynan aiyru nemese ölım jazasy siiaqty qylmystyq jazanyŋ eŋ auyr türlerı äielderge taǧaiyndalmaidy. Äielderge qatysty kemsıtuşılıktıŋ barlyq nysandaryn joiu memleketımızde naqty jolǧa qoiylǧan.
Asqar JARMENKENOV,
Aqmola garnizony äskeri sotynyŋ keŋse meŋgeruşısı mındetın atqaruşy