Adjariia astanasynda, jalpy Gürjıstannyŋ aua raiy adamǧa öte jaily ekenıne köz jetkızu üşın qatarynan tört kün jauǧan jaŋbyrdan keiın būltsyz bır täulık te jetkılıktı. Rasynda da, tabiǧaty sūlu mekende jaisyz jauyn-şaşyn bolmaidy. Äsırese, Gürjıstandai özınıŋ ǧasyrdan ǧasyrǧa toǧysqan salt-dästürlerın, ūlttyq ruhani qūndylyqtaryn saqtaityn eŋsesı biık elde. Gruzin halqyna tän parasattylyq onyŋ ana tılın qūrmetteuınen, mädeni, tarihi köne eskertkışterıne degen közqarasynan baiqalady. Qalai deseŋız de, jahandanu däuırınde halyqaralyq ozyq tehnologiialardy ūlttyŋ bolaşaǧyna ziiansyz qabyldau, sonymen bırge öz halqynyŋ qūndylyqtaryn därıpteu, damytu – būl qoǧamnyŋ kemeldılıgınıŋ belgısı.
Osy oiymyzdyŋ dälelı retınde ispan säuletşısı Alberto Domingo Kabonyŋ jobasymen salynǧan Batumi qalasyndaǧy Gruzin alfavitınıŋ mūnarasyn aitsaq ta jetkılıktı. Eŋ soŋǧy zamanaui materialdarmen äşekeilengen 130 metrlık metaldan tūrǧyzylǧan «mäuelı bäiterek» üş jyl būryn «Taŋǧajaiyptar parkınde» boi kötergen. «Bäiterektıŋ» basynda ülken şarǧa ūqsas kümbez, onyŋ ışınde gruzin ärıpterınıŋ beldıgıne ainalyp, observatoriia, telestudiia jäne restoran jūrtşylyqqa qyzmet körsetedı.
Batumi teŋız portynyŋ körınısıne qosymşa sän berıp tūrǧan osyndai sūlu ǧimarattardy körgende, Gürjıstan ejelden talantty, ısker tūlǧalarǧa ärqaşanda aşyq bolǧany esıŋe tüsedı. Taǧy bır taŋǧalarlyq jäit, Sakvarteloǧa (gruzinder otanyn osylai ataidy) kelgen şeteldıkterdıŋ tuyndylarynda bärıbır gruzindık aişyq aiqyn sezılıp tūrady. Şeteldıkterdıŋ qatysuymen boi kötergen kez kelgen nysandar, äsırese, osy Qara teŋız jaǧasyndaǧy şaharda közge jiı ılıgedı. Şeteldık investorlardyŋ küşımen salynǧan qaharly Qap tauymen jarysqan zäulım ǧimarattardyŋ sany jyl saiyn arta tüsude.
Teŋızdı jaǧalai salynǧan meimanhanalar, oiyn-sauyq ortalyqtary, taǧy basqa säulettık keşender – batumilyqtardyŋ zaŋdy maqtanyşy. Ǧajaiyp Batumi saiabaǧynyŋ negızın 1881 jyly fransuzdyq baǧban Mişel Dalfons qalaǧan. Bügıngı taŋda onyŋ ūzyndyǧy jetı şaqyrymǧa sozylady – şekaraǧa deiın. Qala basşylarynda bulvardy ärı qarai türık territoriiasynda jalǧastyru oiy joq emes. Ärine, olai bolsa, ekı körşı elge de paidaly bolar edı.
Teŋız jaǧalauynda köptegen bungalo, kafe-launjdar, meiramhanalar, attraksiondar, fontandar, şaǧyn zoopark, sport alandary bar. Mūnda demalyspen qosa sporttyq oiyndarmen ainalysuǧa da mümkındık mol. Öte sapaly velosiped joly jäne velotūraqtar közdıŋ jauyn alady. Belsendı demalysqa teŋız auasy men myŋdaǧan tau ösımdıkterınıŋ jūparynan artyq ne kerek?
Adjariiada ötkızetın demalystyŋ bılımıŋızdı tolyqtyruǧa da sebep boluy bek mümkın. Äsırese, būl balalarǧa paidaly. Qara teŋız jaǧalauynda olardy qyzyqtyratyn nysandar az emes. Aitaiyq, kezınde bükıl Keŋes Odaǧynyŋ maqtanyşy bolǧan Batumi delfinariiı. Şahardyŋ negızgı jäne eŋ körıktı ǧimarattarynyŋ bırı Neke saraiynyŋ pışını mūhittyŋ erkesı –delfinge ūqsastyǧy bekerden beker emes. Al, Batumidıŋ botanikalyq baǧy turaly talai aiǧa jalǧasatyn köpseriialy film tüsırseŋız de, būndai adamnyŋ qolymen jasalǧan jasyl jūmaqtyŋ jūmbaǧyn aityp tauysa almas edıŋız! «Älemde däl osyndai keremet baqty kezdestıre almaisyz» deidı batumilyqtar. Būl pıkırmen kelıspegen qonaq bıren-saran şyǧar.
Batumi botanikalyq baǧy – älemnıŋ eŋ bai baqtarynyŋ bırı jäne bıregeiı. Üşǧasyrlyq emennıŋ suǧa ūmtylǧan at şalatyn arqandai tamyrlaryn, teŋızdıŋ jaǧalauynan üş qadamdyq jerde güldengen japon sakurasyn öz közıŋmen körgende teŋdesı joq erekşe ortada jürgenıŋdı sezesıŋ. Būl baqta bes myŋnan astam ösımdık ösedı. Onyŋ ışınde jergılıktı ösımdıkter kölemı aitarlyq köp emes. Būl baq aŋyzǧa toly Semiramidanyŋ ülgısımen bölıngen. Onyŋ toǧyz floristikalyq bölımınde tabiǧattyŋ eŋ jūpar iısterı men aiqyn boiaulary ömırge erekşe sän berıp tūrǧandai. Palma, bambuk, kiparis, magnolii, taǧy basqa ǧajaiyp aǧaştar men gülder… Osy saiabaqtyŋ kolonnalary teŋız qaqpasy siiaqty äser qaldyrady. Būl kolonnada – qazırgı Batumidıŋ basty simvoly.
Osyndai tabiǧattyŋ jūmaqtai jazirasyn tamaşalai jürıp kündelıktı tırşılıgımızge, qorşaǧan ortaǧa äser ete bılgen eŋbekqor tūlǧalardyŋ yqpaly turaly aitpai kete almaisyŋ. Mysaly, palmalar, evkalipter Gürjıstanda bızdegı qaraǧaş, terek siiaqty üirenşıktı aǧaştar bolyp ketken. Al şyndyqqa kelsek, olardyŋ jäne taǧy jüzdegen ösımdıkterdıŋ Qap tauyna «sıŋısıp ketuıne» 1880 jyly Batumi botanikalyq baǧynyŋ negızın salǧan botanik jäne geograf Andrei Krasnov siiaqty öz ısıne süiıspenşılıkpen qaraityn naǧyz entuziasttar erekşe eŋbek sıŋırgenı aiqyn.
Teŋız jaǧalauynda kaştan, palma köleŋkelerınde şaǧyn kafe, meiramhanalar, müsınder men instaliasiialar mol. Solardyŋ bırı – «Äli men Nino». Segız metrlık tamaşa tuyndynyŋ avtory – belgılı suretker Tamara Kvesitadze. «Äli men Nino» mahabbattyŋ, Aziia men Evropa halyqtarynyŋ arasyndaǧy yntymaqtyŋ belgısı.
Batumidıŋ körkıne köz toimaityn «Europa alaŋynda» qaşan da adam qarasy qalyŋ. Onyŋ orta tūsynda ornalasqan Medeia eskertkışı (müsını) Gruziia mädenietınıŋ Europanyŋ örkenietıne etene jaqyn ekendıgın eske salady. Ataǧy odan eş kem tüspeitın Piassa alaŋy da jaqyn maŋaida. Adjariianyŋ Turizm jäne kurorttar departamentı men Gruziianyŋ Qazaqstandaǧy elşılıgınıŋ şaqyrtuymen osy bır körıktı elge aiaq basqan qazaqstandyq jurnalister ony «Adjariianyŋ kındıgındegı kışkentai İtaliia» dep atap kettı. Piassanyŋ ırgesın jaǧalai italiialyq säulet önerınıŋ kanondary boiynşa salynǧan ǧimarattar ornalasqan. Piassa turisterdı äsem ärı erekşe naqyştaǧy örnekterımen taŋǧaldyrady. Būl töŋırektegı dämhanalar men meiramhanalarda emın-erkın demalyp, jandy dauystaǧy äsem änderdı tyŋdauǧa bolady.
Batumidegı osy ekı ataqty alaŋda Enrike İglesiastan bastap Plasido Domingoǧa deiıngı aralyqtaǧy stilderı san qily älemdık jūldyzdar öner körsetken jäne körsete bermek.
Gruzinderdıŋ qonaqjailylyǧy turaly äŋgıme bölek… «Zebo» qonaqjaiyna (qonaqüi) bız köterılıp bara jatqanda üzdıksız jauyn jauyp tūrdy. Şaǧyn kölıkpen taudyŋ qiyr-şiyr jolymen jüruge bızdıŋ etımız üirenbegen. Degenmen, adjar dauylpazynyŋ jan sergıtetın ünı men jergılıktı baldyrǧandardyŋ emen-jarqyn külkısın estıgen soŋ onyŋ bärın ūmytyp kettık. Tanysqannan keiın bırneşe minuttyŋ ışınde danalyqqa toly ūstanymdary tostarynan ǧana emes, asqaq änderı men äsem bilerınen de körınıp tūratyn adjarlyq aqsaqaldardyŋ aq peiılınen quat alǧandai boldyq.
Qaitar jolda Ked audanynda bızdı tosyn syilar kütıp tūr eken. Äsırese, kümıs suly Mahunseti sarqyramasy men Chorohi tau özenınıŋ üstınen salynǧan köpır airyqşa este qaldy. Ejelgı köpır saluşylardyŋ önerı taŋdai qaǧyp, bas şaiqamasqa qoimaidy. Köpır qosymşa tıreksız, eşqandai metall nemese basqa da konstruksiialarsyz salynǧan. Osy ölkenıŋ tasy men olardy bırıktıretın materialdardyŋ fizikalyq qasietın jıtı bıletın venesiialyq, genuezdık şeberler Tamara patşaiymnyŋ kezınde-aq Chorohi özenınıŋ ekı jaǧalauyn myzǧymaityn köpırmen jalǧap qoiypty. Sodan berı talai ǧasyr ötken. 800 jyldan astam uaqyttan berı qasqaiyp tūrǧan mūndai köpırlerdıŋ Adjariiada on şaqtysy bar.
Bızdıŋ zamanymyzdyŋ bırınşı ǧasyrynda salynǧan Gonino-Apsoros qamalyna da at basyn tıredık. Gruziianyŋ oŋtüstık-batys audandaryn Qara teŋız jaǧalauymen jalǧaityn Chorohi men Adjarisskalidıŋ şatqaldaryna baratyn joldy qorǧaityndyqtan, qamaldyŋ strategiialyq maŋyzy zor bolypty. Būl qamal aldymen Vizantiia imperiiasynyŋ, odan soŋ Osman imperiiasynyŋ negızgı sitadelderınıŋ bırı bolǧan.
Tarihqa qyzyǧuşylyq tanytqandar jergılıktı arheologiialyq muzeige baryp, ärtürlı däuırden qalǧan eskertkıştermen tanysuyna bolady. Būl muzeide kümıs tiyndar, altyn ydys-aiaqtar, ikonalar, krester, ejelgı Gresiianyŋ şeberhanalarynda jasalǧan, Germes pen Afroditanyŋ beinesı salynǧan jüzıkterge deiın 30 myŋnan astam jädıger bar…
Batumidıŋ jıŋışke köşelerı men alaŋdarynda da qyzyqtar jeterlık. Sypaiy mınezdı jolserıkter (gid) qalanyŋ damuynda ailaqtardyŋ qandai röl atqarǧanyn, Kavkaz elderı eksportynyŋ üşten ekısı osy ailaqtarǧa tiesılı bolǧanyn maiyn tamyzyp baiandap beredı. Ony özımızdıŋ qazaqstandyq «Qaztranskom» kompaniiasy basqaryp otyrǧanyn atap ötken jön. Biznes älemınde ǧana emes, bükıl dünie jüzıne äigılı aǧaiyndy Nobelder osy jerde jūmys ıstep, jetıstıkke jetken. Batumide mūnai tasymaldaudyŋ jaŋa tehnologiiasyn da engızgen sol aǧaiyndy Nobelder.
HH ǧasyr basynda şahar qūrylysyna Europanyŋ äigılı säuletşılerı belsene aralasqan. Sonyŋ arqasynda Batumi qazırgı taŋda arhitekturalyq üzdık ülgılerdı boiyna sıŋırgen qala bolyp otyr. Batumi öner men muzyka ortalyǧy, Ädılet üiı, Astronomiialyq saǧat, jüzımnen öndırılgen susyndardyŋ dämın tatuǧa bolatyn Chachi mūnarasy syndy ǧimarattar osyny aiǧaqtap tūr.
Bır aita keterlıgı, dästürlı gruzin araǧy «özen bolyp» aǧyp jatpaidy, ol subūrqaqtan sudyŋ ornyna aptasyna bır-aq märte 15 minut aǧyp tūrady. Sonyŋ özınde biıktıgı 25 metrlık Chachi-Tauerge baruǧa ärkım-aq qūştar. Osy siiaqty erekşe ǧimarattar būl jaqta az emes.
Klimaty qoŋyrjai, jyly da jaily şaharda aua raiy jazda +17 men +29 aralyǧynda. Turisterdı Batumidıŋ şalqar teŋızı men tau-tasy ǧana emes, infraqūrylymynyŋ jolǧa qoiylǧany da qyzyqtyrady. Şahar halqynyŋ qonaqjai häm aşyq-jarqyn mınezı de jaqsy äser qaldyrady. Ökınışke qarai, zymyrap bara jatqan jahandanu däuırınde adamdarǧa jetıspeitını de sol mınez emes pe!..
P.S. Qiian dalany qiqulatqan Deştı qypşaqtar men Qap tauyndaǧy gürjılerdı bailanystyratyn taǧlymdy tamyrlastyq tarihy talai ǧasyrdan berı jalǧasyp kele jatqany belgılı. Arǧy-bergı gruzin ataulynyŋ maŋdaiǧa basar maqtanyşy David Qalyptauşy patşaŋyzdyŋ özı bızdıŋ jūrtqa küieu ekendıgın bügınde ekınıŋ bırı bıledı. San şapqynşylyqty bastan ötkergen Sakartvelony syrtqy jaularynan qorǧau üşın bır zamandarda Alaş ūrandy ata-babalarymyz atqa qonǧanyn da aita ketkenımız abzal.
Qazırgı taŋda Täuelsız Qazaqstan men Gruziianyŋ özara dostyq qarym-qatynasy qalypty damu üstınde. Onyŋ keibır körınısterı turaly joǧaryda eptep söz ettık. Astana jäne Tbilisi sekıldı bas qalalarymyzdyŋ bauyrlastyǧy öz aldyna bır töbe äŋgıme.
Endeşe, ekı el arasyndaǧy barys-kelıs, alys-berıs arnalary aldaǧy uaqyttarda da keŋeie beretınıne senımımız mol. Äsırese, EXPO-2017 körmesı aiasynda yntymaqtastyq pen yqpaldastyq odan ärı tereŋdei bermek.
Aiaǧan Sandybai
