Elımızde adam qūqylary men bostandyqtaryn sotta qorǧauǧa jäne bilikti zaŋ kömegin aluǧa memleket kepildik bergen jäne Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasyn basşylyqqa ala otyryp, azamattarǧa järdemdesude Advokattyq qyzmettıŋ maŋyzy zor. Elımızde būl qyzmet qaşan qalyptasty? Azamattarǧa qandai kömek körsetedı? Astanada advokat jaldaudyŋ qūny qanşa? Mereilı mereke qarsaŋynda adam taǧdyryna jauaptylyqpen qarap, zaŋ şeŋberınde qūqyqtyq kömek körsetıp jürgen täjıribelı maman, astanalyq advokat Bauyrjan Azanovpen äŋgımelesken edık.
– Bauyrjan Äskerbekūly, şetel täjıribesıne süiensek, advokattyq qyzmet – märtebelı mamandyq. Tıptı, damyǧan elderde «otbasylyq advokat» qyzmetı barynşa jetılgen. Bızdıŋ elımızde būl qyzmettıŋ jaǧdaiy qalai?
– Jasyratyny joq, bızdıŋ elımızde advokattyq qyzmettıŋ jaǧdaiy tömen. Bügıngı qoǧamda, qarapaiym qoǧam müşelerı arasynda qūqyqqa degen közqarastyŋ özgeruı, jalpy qūqyqqa bailanysty baǧanyŋ tömendeuı nigilistık sananyŋ damuyna äkelude. Mäselen, qyzmet babynda, ıs barysynda ministrlıkte jūmys ısteitın lauazymdy tūlǧalarmen jiı äŋgımelesuge tura keledı. Sonda baiqaǧanym, zaŋdy baqylaityn keibır kısılerdıŋ özınıŋ qūqyqtyq sauaty tömen. Sondyqtan, aldymen adamnyŋ qūqyqtyq sanasy özgermei, zaŋ şeŋberınde ıs-äreket etudı üirenbei qoǧamnyŋ damuy ekıtalai dep oilaimyn. Al, elımızde advokattyq qyzmet jetıldırudı talap etedı.
– Elımızdıŋ ärbır qalasynda advokattar alqasynyŋ jūmys ısteitının bılemız. Olar azamattarǧa qandai qyzmet körsetedı?
– Qazaqstan Respublikasynyŋ 1997 jylǧy 5 jeltoqsanda qabyldanǧan «Advokattyq qyzmet turaly» zaŋy bar. Sol zaŋnyŋ 4-babyna säikes, advokattar auyzşa jäne jazbaşa nysanda qūqyqtyq mäseleler boiynşa keŋes beredı, aryzdar, şaǧymdar, ötınışter men qūqyqtyq sipattaǧy basqa da qūjattardy jasaidy, senım bıldıruşınıŋ ökılı retınde azamattyq sot ısın jürgızuge, qorǧauşynyŋ nemese senım bıldıruşınıŋ ökılı retınde qylmystyq jäne äkımşılık sot ısın jürgızuge qatysady. Mediasiia jürgızu kezınde, törelıkte, aralyq sotta jäne daulardy şeşetın özge de organdarda ısterdı talqylauǧa senım bıldıruşınıŋ ökılı retınde qatysa alady. Memlekettık organdarda, qoǧamdyq bırlestıkter men özge de ūiymdarda senım bıldıruşınıŋ müddesın bıldıredı. Sonymen qatar, senım bıldıruşınıŋ ökılı retınde atqaruşylyq ısın jürgızuge, sondai-aq, qylmystyq jazany oryndau kezınde qatysady. Jäne bızdıŋ zaŋdarda tyiym salynbaǧan özge de qūqyqtyq kömekterın körsetedı.
– Endeşe osy qyzmettı jaldaudyŋ qūny qanşa?
– Būl aqyly qyzmet bolǧandyqtan, eŋ aldymen, advokatpen kelısımşartqa otyrady. Advokattyŋ qyzmetı ekı jaqtyŋ kelısımımen belgılenedı. Advokat şart jasaspastan būryn aqysyn atqaratyn jūmysynyŋ auqymyna, ıstıŋ deŋgeiıne, özınıŋ bılıktılıgı men täjıribesıne qarai taǧaiyndaidy.
– Azamattar sızdıŋ qyzmetıŋızge köbıne qandai ıster boiynşa jiı jügınedı?
– Menıŋ oiymşa, jyl saiyn advokattardyŋ qyzmetıne jügınetınder sany artyp keledı. Maǧan köbıne äkımşılık jäne azamattyq ıster boiynşa kömek sūrap keledı. Sonymen qatar, bügıngı qoǧamda eŋbek dauy uşyǧyp tūr. Azamattardyŋ köbı jūmystan zaŋsyz bosatylǧan jaǧdaida advokattyq qyzmetke jügınedı. Mäselen, Astana qalasynda azamattardy jūmystan oŋai bosata salu köp kezdesedı. Köptegen basşylar Eŋbek kodeksındegı zaŋ talaptaryn saqtai bermeidı. Osy rette mekeme basşylary aldymen zaŋ talaptaryn basşylyqqa alyp, adam taǧdyryna jauaptylyqpen qarasa deimın.
– Qazır elordada advokattyq keŋseler köbeiıp keledı. Būl kommersiialyq ūiymǧa jata ma?
– Joq, advokat keŋsesi – kommersiialyq emes ūiym. Ol advokattardyŋ zaŋ kömegin körsetuiniŋ materialdyq, ūiymdastyruşylyq-qūqyqtyq jäne özge de şarttaryn qamtamasyz etu maqsatynda qūrylady. Aita ketken jön, advokat keŋsesin advokattar alqasynyŋ müşesi qūrady. Sonymen qatar, advokat tek bir ǧana advokat keŋsesiniŋ qūryltaişysy bola alady.
– Osy salada «Advokat qūpiiasy» degen termin kezdesedı. Ony qalai tüsınuge bolady?
– Būl termin turaly zaŋda arnauly bap bar. Iаǧni, «Advokattyq qyzmet turaly» zaŋnyŋ ekınşı tarauyndaǧy 18-bap advokat qūpiiasyna arnalǧan.
Azamattardyŋ advokatqa jüginu faktisi, kömek sūrap ötiniş jasaǧan adammen jäne basqa da adamdarmen jasalǧan auyzşa jäne jazbaşa kelissözderdiŋ mazmūny turaly, kömek sūrap, ötiniş jasaǧan adamnyŋ müddelerinde jasalatyn äreketterdiŋ sipaty men nätijeleri turaly mälimetter, sondai-aq qūqyqtyq kömek körsetuge qatysty özge aqparattar – advokat qūpiiasy. Ekınşıden, advokattardyŋ, olardyŋ kömekşılerı men taǧylymdamadan ötuşılerdıŋ advokattar alqasy töralqasy, zaŋ konsultasiiasy, advokat keŋsesi qyzmetkerleriniŋ zaŋ kömegin körsetuge bailanysty alynǧan mälimetterdi jariia etuge, sondai-aq öz müddeleri nemese üşinşi bir adamdardyŋ müddeleri üşin paidalanuǧa qūqy joq. Sonymen qatar, advokat qūpiiasyna jatatyn mälimetterdi kömek sūrap ötiniş jasaǧan adamnyŋ kelisiminsiz jariia etken advokat zaŋǧa säikes jauapqa tartylady.
– Soŋǧy saual: azamattardyŋ qūqyqtyq sauatyn jetıldıru üşın ne ısteu kerek?
– Olardyŋ qūqyqtyq sauatyn arttyruda, aldymen keŋes berudıŋ tiımdı joldaryn qarastyrǧan abzal. Äsırese, tūrǧyn üi, jer, eŋbek dauy, äleumettık jäne basqa da mäselelerdı oŋtaily şeşu joldaryn keŋınen tüsındıru qajet. Elbasy Qazaqstannyŋ örkendeuı üşın qūqyqtyq sauattylyqty, tärbienı, sanany jetıldıru qajettılıgıne nazar audaryp keledı. Elımızdıŋ zaŋdaryn saqtau – jauapkerşılıktı, tüsınıstıktı, zaŋ talaptaryn bıludı jäne soǧan säikes mınez-qūlyq pen ıs-äreketterdı üilestırudı talap etedı.
– Äŋgımeŋızge rahmet!
Gülmira Aimaǧanbet
