Memlekettık mekemelerdıŋ halyqpen aşyq jūmys ısteuı, dialog qūruy nege dūrys jolǧa qoiylmaidy? Būl mäselenı el Prezidentı jyl saiynǧy Joldauynda, Parlamentpen ötkızgen mäjılısterınde qadau-qadau mäsele retınde ünemı aityp jür. Osyǧan orai, «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» nemese «Estitın memleket» atty tūjyrymdamalar qabyldanǧany elgılı. Memleket basşysynyŋ būl tūjyrymdamasy köptegen mäselege qozǧau salyp, qalyŋ el tarapynan qoldau tapqany belgılı. Iаǧni bilık būqaraǧa barynşa jaqyn boluy kerek. Şeneunıkter aldyna kelgen adamǧa şekesınen qaramai, qaita mäselesın şeşıp beruge ūmtyluy tiıs. Prezident Joldauynda aitylǧan pıkırdı, mıne, osy ekı auyz sözge syidyruǧa bolady. Sodan berı ne ısteldı, ne özgerdı? Bügın osyny saralap köruge tyrystyq.
«Estitın memleket» boludyŋ şarty qandai?
QR Konstitusiiasyndaǧy 3-baptyŋ 1-tarmaǧynda «Memlekettık bilıktıŋ bırden-bır bastauy – halyq» dep jazylǧan. 2-tarmaǧynda «Halyq bilıktı tıkelei respublikalyq referendum jäne erkın sailau arqyly jüzege asyrady, sondai-aq öz bilıgın jüzege asyrudy memlekettık organdarǧa beredı» delıngen. Jalpy, azamattyq qoǧam qalyptastyrudyŋ alǧyşarttary, demokratiianyŋ jariia körınısterı zaŋda körsetılgenmen, ıs jüzınde olai bolmai tūr. Tūrǧyndardyŋ jaişylyqta auyzşa aitqan talap-tılegın, aryz-şaǧymyn memlekettık organdar qarastyra almaidy. Bıraq olardy ünemı prokuratura syndy qūzyrly organdar tekseredı, QR Äkımşılık räsımdık-prosestık kodeksınde jazylǧandai, QR äkımşılık räsımder turaly zaŋnamasy Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasyna jäne halyqaralyq qūqyqtyŋ jalpyǧa bırdei tanylǧan qaǧidattary men normalaryna negızdelgen osy kodeks pen Qazaqstan Respublikasynyŋ özge de normativtık qūqyqtyq aktılerınen tūrady.
Qazırgı uaqytta memlekettık organdardyŋ tūrǧyndarmen özara ıs-qimylyna azamattardyŋ ötınışımen jūmys ısteu jüielılıgınıŋ jäne memlekettık organdardyŋ proaktivtılıgınıŋ bolmauy äser etedı. Halyqpen kerı bailanys mäselelerın şeşu, būlardyŋ bärı dūrys, bıraq jalpy eldegı jaǧdaiǧa monitoring jürgızu, problemaly aimaqtardy anyqtau maŋyzdy. Eldıŋ erekşelıgın eskere otyryp, memlekettık basqaru jüiesın jetıldıru jäne memlekettık qyzmetşılerdıŋ käsıbilıgın arttyru talap etıledı. «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» – būl barynşa aşyq jäne eseptı memlekettı qalyptastyru. Sondyqtan tūjyrymdamany äzırleu barysynda, bırınşı kezekte, halyqtyŋ pıkırı barynşa eskerıluı tiıs.
«Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» tūjyrymdamasynyŋ basty maqsaty bilık pen halyq arasynda konstruktivtı dialog ornatu bolsa, qoǧamdaǧy aşyqtyq, adamdardyŋ mūŋ-mūqtajyna jedel türde nazar audaru – basty basymdyqtyŋ bırı. Sifrlandyru däuırınde, elektrondy Ükımet qarqyndy damyp jatqan kezde būl ıs keşeuıldemeitın şyǧar degen ümıtte bolǧanymyz ras. Tūrǧyndardyŋ köp bölıgı solai oilady. Memlekettık organdar men olardyŋ ökılderı, basşylary äleumettık jelıde öz paraqşasyn jedel aşyp, tanymal toptarǧa tırkelıp, tıkelei efirge jappai şyǧuy baiqaldy. Tıkelei efirdegı keibır özektı saualdaryna tūrǧyndar bırden jauap alǧan joq, memlekettık qyzmetşıler köbıne resmi türde sūranys jıberu keregın alǧa tartty. Jekege keletın sūraqtar köbıne jauapsyz qalatyn. Qatyp qalǧan baspasöz relizın oqyp berudı maqsat etken memorgan basşylary halyqtyŋ yqylasyn emes, aşu-yzasyn keltırdı. Senımsızdık künnen-künge halyqty aşyndyra tüsedı. Feik-akkaunttarda jaǧymdy jazylǧan kommentariiler men pıkırlerdıŋ köbeiuı jaǧdaidy uşyqtyra tüspese, mäselenı oŋ şeşe qoiǧan joq. Osylaişa, qaraptan-qarap otyryp közboiauşylyqqa ūryndyq. Kımdı, nege aldaimyz – belgısız.
Qatyp qalǧan baspasöz relizın oqyp berudı maqsat etken memorgan basşylary halyqtyŋ yqylasyn emes, aşu-yzasyn keltırdı. Senımsızdık künnen-künge halyqty aşyndyra tüsedı. Feik-akkaunttarda jaǧymdy jazylǧan kommentariiler men pıkırlerdıŋ köbeiuı jaǧdaidy uşyqtyra tüspese, mäselenı oŋ şeşe qoiǧan joq
Halyqtyŋ sūraǧyn joldaǧan redaksiiaǧa da memorgannan uaqytyly jauap kelgenın älı körmedım. Bırneşe ret qūzyrly organǧa aityp, jazyp jürıp, äreŋ degende orysşadan şala audarylǧan qysqaşa mätınge zorǧa degende qol jetkızesıŋ. Şyndyǧy solai.
Jurnalist jauap ala almasa, özgeler ne ısteidı?
Qarapaiym halyq pen qūzyrettı organdardyŋ arasyn jalǧaityn, köpşılıktıŋ kökeiındegısın jetkızetın jurnalister ministrlıkterdegı, basqarmalardaǧy baspasöz qyzmetımen qoian-qoltyq jūmys ısteidı. Alaida däl qazırgıdei baǧa şaryqtap, äleumettık mäseleler uşyqqan kezde, äsırese, osy salaǧa qatysty memorgandardan tūrǧyndardyŋ zäru sūraǧyna jauap alu qiyn tüiınge ainaldy.
QR «Memlekettık qyzmet turaly» zaŋda körsetılgendei, jaŋadan oryntaqqa jaiǧasqan lauazymdy tūlǧalar kömekşılerı men baspasöz hatşylaryn konkurssyz-aq özı taǧaiyndai alady. Būl – Memleket basşysy aitqan halyq mūqtaj bolǧandyqtan qabyldanǧan şeşım ekenı aqiqat. «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» tūjyrymdamasynda aitylǧandai, memlekettık organdar halyqtyŋ ünın estitın jaǧdaiǧa jetu jolynda memorgandar da, BAQ ökılderı de kündız-tünı eŋbektenıp jatyr. Tıptı qoǧamdaǧy özektı problemalardy, atqaruşy organnyŋ jylt etken jaqsy ısın, jūmysyn jalpaq jūrtqa jariialap, jetkızıp otyrǧan da bız.
Al endı sol memlekettık organdarǧa saual joldap, jauabyn alu – qiynnyŋ qiyny. BAQ turaly zaŋda «Būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ sūrau saluyna jauap ūsynbaǧany nemese uaqytyly jauap ūsynbaǧany üşın memlekettık organdardyŋ lauazymdy adamdary Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋdarynda belgılengen jauaptylyqta bolady» delıngen.
Memlekettık organdardyŋ qūlaǧyna altyn syrǧa, qoǧamnyŋ keleŋsızdıgın, kemşılıgın aitqan, halyqtyŋ sözın söilegen jandardyŋ janaiqaiyna beijai, nemqūraidy qarauǧa äste bolmaidy
Jurnalist – qarapaiym adamdardyŋ janaiqaiyn jetkızuşı, bilık pen halyq arasyndaǧy altyn köpır. Zaŋda jazylǧandai, jurnalist (būqaralyq aqparat qūralynyŋ ökili) – eŋbek qatynasy nemese özge de şarttyq qatynas negizinde būqaralyq aqparat qūraly üşin habarlamalar men materialdar jinau, olardy öŋdeu jäne äzirleu jönindegi qyzmetti jüzege asyratyn jeke tūlǧa.
Kün saiyn redaksiiamyzǧa ärtürlı sūraqpen qala tūrǧyndary habarlasady. Bılımge, tärbiege qatysty saual köp. Osyǧan orai, ministrlıktıŋ baspasöz qyzmetıne WhatsApp jelısı arqyly sūraqtarymyzǧa jauap beruın sūradyq. Bır aptadai uaqyt ministrlıkten eşqandai jauap bolmady. Apta soŋynda habarlasqanymyzda, ministrlık ökılı dörekılık tanytyp, qataŋ dauyspen jauap berıp, telefon tūtqasyn qoia saldy. Özım talai jyl memlekettık qyzmette bolǧandyqtan, mūndai qylyq memlekettık qyzmetşıge tän emes ekenın de aityp ülgermedım.
Juyrda Facebook jelısınde belgılı jurnalist Gülbanu Abenova osy taqyrypqa sai janaiqaiyn arnaiy post qylyp jariialady. Memlekettık organdardyŋ, olardyŋ baspasöz qyzmetınıŋ halyqtyŋ mūŋ-mūqtajyn jazyp jürgen jurnalisterdıŋ saualdaryna tıptı nazar audarmaitynyn aşyna jazdy:
«Menıŋ jazbalarymdy barlyq memlekettık organdar oqitynyn baiqaimyn. Bärı de menıŋ bailanys nömırımdı bıledı jäne bırden qoŋyrau şalyp, jauap beruge tyrysady, alaida mynany eskerıŋız. Käsıbi bılıgı joq baspasöz hatşylary sız basqarǧan ministrlıkke köptegen problema äkeluı äbden mümkın. Eger baspasöz hatşylary özınıŋ jūmysy turaly habarlama alǧysy kelmese, myna erejelerdı esıŋızde ūstaŋyz:
* Öz pıkırımdı bıldıru üşın konstitusiialyq qūqyǧymdy ıske asyramyn.
* Menımen qaryz alǧan adammen söileskendei keiıpte, mysaly, 90-jyldardyŋ basynda men sızden jüz som qaryz alyp, älı künge deiın bermei jürgendei közqarasty mülde özgertıŋız.
* Sondai-aq sız Nobel syilyǧynyŋ laureaty siiaqty menımen aqyl-esı kem jandarǧa arnalǧan mekteptıŋ ekınşı synybyndaǧy balaǧa söilegendei keiıp tanytudyŋ qajetı joq.
Gülbanu Abenovanyŋ ministrlıkterdegı täjıribesız baspasöz hatşylaryna, SMM mamandaryna aitary – osy. Käsıbi jurnalist retınde de, adam retınde de öte dūrys aitady. Osy qaǧidalardy bılmegen mamandar ministrlıkterge, memlekettık organdarǧa oŋ imidj, dūrys pıkır äkelmeuı äbden mümkın. Öitkenı qazır adamdar öte sauatty, ǧalamtor men tehnologiia damyǧan zamanda alty jasar baladan alpys jasqa deiıngı aralyqtaǧy kez kelgen adamnan sūrasaŋyz, öz qūqyǧyn sanamalap, saraptap aityp bere alady. Sondyqtan memlekettık organdardyŋ qūlaǧyna altyn syrǧa, qoǧamnyŋ keleŋsızdıgın, kemşılıgın aitqan, halyqtyŋ sözın söilegen jandardyŋ janaiqaiyna beijai, nemqūraidy qarauǧa äste bolmaidy.
Halyqtyŋ sūraǧyn joldaǧan redaksiiaǧa da memorgannan uaqytyly jauap kelgenın älı körmedım. Bırneşe ret qūzyrly organǧa aityp, jazyp jürıp, äreŋ degende orysşadan şala audarylǧan qysqaşa mätınge zorǧa degende qol jetkızesıŋ. Şyndyǧy solai
«Būqaralyq aqparat qūraldary turaly» zaŋnyŋ 18-1-babynda «Būqaralyq aqparat qūraly aqparat ielenuşıge resmi habarǧa kırmeitın aqparatty beru turaly sūrau salumen jügınuge qūqyly. Sūrau saluǧa jauap, eger sūrau saludyŋ özınde özgeşe körsetılmese, ol kelıp tüsken künnen bastap jetı jūmys künı ışınde, kelıp tüsken sūrau salu nysanynda jäne tılınde ūsynylady» delıngen. QR Konstitusiiasynda aitylǧandai, memlekettık bilıktıŋ bırden-bır bastauy – halyq. Sondyqtan da memlekettik organdar būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ sūraqtaryna jauap berıp, qajettı qūjatpen, jauappen qamtamasyz etuge mindettı.
«Memlekettık organdarda jūmys ısteu mädenietın tolyq jaŋǧyrtqan jön» degen Memleket basşysynyŋ sözı myna mysalda dalaǧa ketkenmen bırdei. Aita berse, mūndai mysal köp. Sūraǧyna aşyq jauap ala almaǧan tūrǧyn, ärine, ony äleumettık jelıdegı paraqşasynda jazady. Qoǧamdyq pıkır qalyptasady. Ol degenıŋ türlı äleumettık qarsylyqqa, memorgandarǧa degen senımsızdık jailaǧan ıs-äreketterge jalǧasuy äbden mümkın. Sebebı bilık tarapynan būqaraǧa biurokratiialyq közqaras tyiylmai tūr. Mūny är jiynda Memleket basşysy synap aityp jür.
Elektrondy ükımet tyǧyryqtan şyǧara ma?
Bızde bır quanarlyǧy sol, «eGov elektrondy ükımet portalynyŋ» jūmysy jaqsy jolǧa qoiylǧan. Aqparattyq-kommunikasiialyq innovasiialar esebınen memlekettık bilıktıŋ el halqymen özara ıs-qimylyn jeŋıldetu üşın äzırlengen joba azamattar men memlekettıŋ özara ärekettestıgın yŋǧaily, qarapaiym, qoljetımdı jäne tüsınıktı etu üşın elektrondy ükımet jūmys ısteidı. 17 jyldyŋ ışınde portalǧa 14 mln qoldanuşy tırkelıp, 400 millionnan astam qyzmet alǧan. Memleket körsetetın qyzmetterdı jeŋıldetıp qana qoimai, jemqorlyq täuekelderın tömendetıp otyr. Azamattardyŋ ömırın qolaily ete tüskenın atap ötu qajet.
«Elektrondy ükımet jobasy boiynşa älemdegı köşbasşy elderdıŋ qataryna kırıp otyrmyz. Onlain qyzmetter körsetu jönınen alǧaşqy ondyqqa kıremız. Osy jyldyŋ aiaǧyna deiın elektrondy negızde smartfon arqyly körsetıletın memleket qyzmetterınıŋ ülesın 90 paiyzǧa jetkızu mındetı tūr. Mobildı qosymşany qazırdıŋ özınde 3 milliondai adam qoldanyp jür. Būlardyŋ bärı – ai saiyn onyŋ qyzmetıne jügınetın belsendı qoldanuşylar» dedı «Ūlttyq aqparattyq tehnologiialar» AQ basqarma töraǧasy Rostislav Koniaşkin.
Osydan on jyldai būryn, 2012 jyldary «eGov elektrondy ükımet portalynda» memlekettık qyzmetterdıŋ 77 türı qoljetımdı bolsa, būl – qazırgı bar qyzmettıŋ 11 paiyzy ǧana. Bügınde 700-den astam memlekettık qyzmettı onlain formatta, iaǧni telefonmen oŋai aluǧa bolady. Endı tek alys, şalǧai jatqan auyldardy internetpen, qoljetımdı aqparatpen, qūjattarmen qamtamasyz etu maqsatynda jūmysty jedeldetu Sifrlyq damu jäne aeroǧaryş ministrlıgınıŋ basty mındetıne ainaluy tiıs.
Tiımdılıgın älı de zertteu kerek şyǧar, soŋǧy uaqytta «Aşyq NQA» portalynda azamattar zaŋ jobalaryn talqylauǧa da qatysyp jür. Memlekettık organdarǧa qatysty halyqta sūraq köp, bıraq jauap ünemı keşıgıp, ia tüsınıksız tılde keletını taǧy ras. Orysşadan qazaqşaǧa nemese qazaqşadan orysşaǧa şala audarylǧan mätın türındegı mardymsyz jauaptar būqaranyŋ köŋılın toltyra almaidy, qūrǧaq statistikalar qarapaiym halyqtyŋ ne tüsınerın bılmei dal bolady.
Keşegı sailau kezınde de qanşama deputat halyq aldynda uädesın tögıp, sailaualdy baǧdarlamasymen tanystyrdy. «Sudyŋ da sūrauy bar», aitylǧan uädeler oryndaluy tiıs. Būl jolda jergılıktı mäslihattar men Parlament bırlesıp jūmys ıstese, ıs nätijelı bolar edı.
Memlekettık organdar qaǧaz jüzınde bolsyn, dästürlı BAQ, elektrondy qūraldar türınde bolsyn, halyqtyŋ mūŋ-mūqtajyna qūlaq asyp, problemasyn şeşetın, şyn mänınde, estitın Ükımetke ainaluy tiıs. Būl – qoǧam talaby, bügınnıŋ şyndyǧy.
