Bolaşaq – balamaly energiiada
Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaev «Qazaqstan-2050» strategiiasynda qorşaǧan ortaǧa zalalyn tigızetın qūrylymdardy bırtındep joiyp, esesıne balamaly quat közderınıŋ tiımdılıgın arttyrudy tapsyrdy. Mäselen, Prezident 2020 jylǧa deiın quat tūtynudy jyl saiyn tömendetu 2,5 paiyzdan, 2020 jyldan keiın 3,5 paiyzdan kem bolmauy tiıs ekenın eskerttı. Öitkenı, köptegen zertteulerdıŋ nätijesıne süiensek, organikalyq otyndar 2020 jylǧa qarai älemdık energetika sūranystarynyŋ tek ışınara ǧana bölıgın qanaǧattandyra alatyndyǧy aiqyndalyp otyr.
Qazaqstanda qaita jaŋǧyrtylatyn energiia közderınıŋ, sonyŋ ışınde su, jel jäne kün energiialarynyŋ äleuetı edäuır joǧary.
Künnıŋ jerge beretın energiiasy täulık boiy älemnıŋ barlyq elektr stansalary öndıretın energiiadan myŋdaǧan ese köp. Jerdıŋ betıne tüsetın kün energiiasynyŋ 15 paiyzy adamdardyŋ tırşılık äreketın qamtamasyz etuge jetkılıktı dep sanalady. Būl üles 63000 mlrd mVt/saǧ nemese şartty otynnyŋ 7700 mlrd tonnasyna teŋ. Onyŋ jyldyq energetikalyq quaty jer qoinauynda jatqan otynnan alynatyn energiianyŋ barlyǧynan bırneşe ese köp. Qazaqstannyŋ geografiialyq ornalasuy jäne klimattyq jaǧdaiy qoŋyr salqyn. Būl aimaq jer beldeuınıŋ ortalyq jäne oŋtüstık endıkterınde jäne subtropikke auysu jolaǧynda ornalasqan. Sondyqtan, kün energiiasyn paidalanuǧa ülken mümkındık bar. Mäselen, Qazaqstan territoriiasynda künnıŋ säulelenu ūzaqtyǧy öte joǧary (3100 saǧatqa deiın), jalpy säulelenudıŋ baqylanatyn aimaǧy 1900,5 myŋ şaqyrymdy qūraidy.
Az-kem anyqtama
Qazaqstan 42-55 gradus aralyǧynda soltüstık endıkte ornalasqanyna qaramastan, respublika territoriiasyna kelıp tüsetın kün radiasiiasynyŋ potensialy edäuır ülken jäne jylyna 1300 – 1800 kVt saǧ/m2 qūraidy.
Kün qazandyqtarynyŋ artyqşylyǧy–onyŋ jeŋıl jasaluy men jabdyqtarynyŋ arzan boluy. Kün säulesınıŋ qabyldaǧyştary kädımgı şynymen (äinekpen) jabylǧan panelderden tūrady. Būl qarapaiym element kün energiiasynyŋ jartysyn sudyŋ jylu energiiasyna ainaldyrady. Eger jer betınıŋ är şarşy metrıne 300 Vt juyq kün säulesınıŋ jyluy keletının eskersek, onda kün qazandyqtarynyŋ qanşalyqty qūndylyǧyn jeŋıl baǧalauǧa bolady.
Qazaqstan 42-55 gradus aralyǧynda soltüstık endıkte ornalasqanyna qaramastan, respublika territoriiasyna kelıp tüsetın kün radiasiiasynyŋ potensialy edäuır ülken jäne de jylyna 1300 – 1800 kVt saǧ/m2 qūraidy.
Paidalanudyŋ negızgı baǧyty boiynşa kün kollektorlarynyŋ kömegımen ystyq su aluǧa bolady. Jergılıktı mamandardyŋ baǧamdauy boiynşa, ystyq sumen jabdyqtau mūqtajdyǧyna sudy jylytu üşın kün energiiasyn paidalana otyryp, 13 mln Gkal jyludy aluǧa bolady,
būl 1 mln tonna otyndy mūnai ekvivalentınde ünemdeuge mümkındık beredı. Sudy jylytu üşın kün kollektorlaryn paidalanu jeke ǧimarattardy ystyq sumen jabdyqtau üşın de, sondai-aq ortalyqtandyrylǧan jylumen jabdyqtau jüielerındegı qazandyqtarda jüzege asyruǧa bolady.
Elımız üşın köp jyldar boiy energiianyŋ alternativtı közderın damytu mäselesı älı künge deiın şeşımın tappaǧan kürdelı mäselelerdıŋ bırı. Qazaqstanda künnen jäne jelden alynatyn energiianyŋ balamaly közderı retınde paidalanyp jūmys ısteitın naqty käsıporyndardy aşu jönınde türlı pıkırler men qyzyǧuşylyqtar bar.
Bügıngı taŋda Qazaqstannyŋ energetikalyq sektorynyŋ käsıporyndary atmosferany lastau közderınıŋ oşaǧy bolyp sanalady. Olar jyl saiyn millionnan astam ziiandy qaldyqtardy jäne 70 mln tonnaǧa juyq kömır qyşqylyn atmosferaǧa taratady. Halyqaralyq energetika agenttıgınıŋ mälımetterıne süiensek, Qazaqstan älem boiynşa ziiandy qaldyqtardy jäne parniktı gazdardy atmosferaǧa tastaudan üşınşı orynǧa ie. Qazaqstanda tek kömır energetikasy boiynşa qorşaǧan ortany lastaudan bolatyn ekonomikalyq şyǧyn jylyna 3,4 mlrd dollardy qūrai-
dy eken. Mıne, sondyqtan da alternativtı energetikany elemeu jäne energiiamen jabdyqtaudy ortalyqtandyrmau energetikalyq qorlardy tiımdı paidalanbauǧa, ünemdılıktıŋ tömendeuıne jäne energiiamen jabdyqtau senımdılıgınıŋ tömendeuıne äkelıp soqtyrady. Sonymen qatar, ekologiia men adam densaulyǧyna edäuır ziian keltıredı.
Qazırgı taŋda jel energiiasyn paidalanu ülken jolǧa qoiylyp otyr. Onyŋ köşbasşysy – AQŞ. Mūnda jel energetikalyq qondyrǧylarynyŋ (JEQ) sany şamamen 18 myŋ, al olardyŋ quaty 1500 MVt-ty qūraidy. Mūndai jel elektr stansalary Daniiada, Ūlybritaniiada, Kanadada, Germaniiada, Şvesiiada, Niderlandyda, Fransiiada bar.
Osy salada, ǧylymi-tehnikalyq ızdenıs jūmystary keŋınen jürgızıletın bolsa, bolaşaqta Qazaqstannyŋ energetikalyq täueldılıgın tömendetuge jäne ekologiialyq mäselesın şeşuge tolyq mümkındık bar dep oilaimyn.
Europanyŋ jel stansalary jeldıŋ ortaşa jyldamdyǧy 4-5 m/s bolǧanda jūmys ıstei bastaidy, al Qazaqstanda ortaşa jel jyldamdyǧy 8-10 m/s bolatyn 10 aimaq bar.
Elımızdıŋ tabiǧi quat közderınıŋ bazasy nenı körsetedı? Sarapşylardyŋ baǧalauy boiynşa, qazırgı uaqytta ekonomikalyq tūrǧydan qaraǧanda jel energiiasynyŋ potensialyn paidalanu jylyna 3 mlrd kVt/saǧ qūraidy. Kem degende, Qazaqstan boiynşa on bes perspektivtı alaŋda jel elektr stansiiasyn salu taŋdalyp otyr. Osylaişa, tabiǧi quat közderın paidalanu eldıŋ bolaşaǧy üşın äldeqaida tiımdı bolmaq.
Sūltan Mamanov,
energetika salasynyŋ mamany