Taiauda Qazaq televiziiasynyŋ qūrylǧanyna 65 jyl toldy. Jarty ǧasyrdan astam uaqyt televiziiamen bırge jasap, qyzyǧy men qiyndyǧyn körıp, arnanyŋ altyn qoryn qaitalanbas, qūndy taspalarmen toltyrǧan ardager jurnalistıŋ bırı, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen mädeniet qyzmetkerı, «Eŋbek ardagerı» tösbelgısınıŋ iegerı Qajy QORǦANŪLYMEN sūhbattasqan edık.
– Qajy Qorǧanūly, sız qarşadaiyŋyzdan qazaq televiziiasyna qyzmet etıp, «Bır hattyŋ ızımen» teleekspedisiiasy, «Üş bäiterek» telehikaiaty, «Kiız üi», «Tört tülıktıŋ töresı» syndy beinefilmderdı düniege äkeldıŋız. Mūndai bastamaǧa ne türtkı boldy?
– Jurnalistikaǧa kelemın degen oiym bolǧan joq. Armanym – sahnany baǧyndyryp, ärtıs bolu edı. 19 jasymda Aqtöbedegı mädeni-aǧartu uchilişesıne oquǧa tüstım. Bızge sabaq beretın Tūrdybek Ospanov sol kezde oblystyq filarmoniianyŋ direktory edı. Bır künı sabaq üstınde bärımızdı jeke-jeke tūrǧyzyp, «kım bolǧyŋ keledı?» dep sūraǧanda, men ärtıs bolatynymdy aittym.
Al Qazaq teledidarynyŋ şaŋyraǧy 1958 jyly 8 nauryzda kötergenı belgılı. 1961 jyly Aqtöbede de telestudiia aşyldy. Men sonda alǧaşqy diktor boldym. Odan keiın 1968 jyly Almatyda Qazaq televideniesı şaqyrdy. Sol jerde tabany kürektei 32 jyl qyzmet ıstedım. Är jyldary diktor, redaktor, kommentator, parlament tılşısı, saiasi şoluşy bola jürıp, Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırınde eŋbektıŋ körıgın qyzdyryp jürgen saŋlaqtardyŋ talaiymen jüzdestım, öner men ädebiet maidanynda ter tögıp jürgen qairatkerlermen syrlastym. Jaŋalyqtarda ekı jyl qyzmette «Senbılık şolu» jürgızıp, bır aptanyŋ ışındegı qazaq ädebietı men önerınıŋ jaŋalyqtaryn jetkızıp otyrdym.
– Jurnalistık ǧūmyryŋyzda auyl şaruaşylyǧy mäselelerın köterıp, būl baǧyttaǧy habarlarǧa basymdyq berdıŋız. Eŋbek adamynyŋ mūŋyn mūŋdap, joǧyn joqtau janyŋyzǧa jaqyn ba edı?
– Televiziiada Sūltan Orazalin ädebiet redaksiiasyn, Keŋes Düisekeev muzyka redaksiiasynyŋ bas redaktory bolyp qyzmet atqarsa, men auyl şaruaşylyǧy redaksiiasynda jūmys ıstedım. Atalmyş bölımdı basqarǧan jyldardaǧy bıtırgen ısımnıŋ bırı – «Üş bäiterek» telepovesı edı. Qazaqstanda eŋbek erlerıne san jetpeidı, solardyŋ arasynan jarqyrap körınetın üş eŋbek marşalyn ataimyn. Olar: aq tarynyŋ atasy – Şyǧanaq Bersiev, aq kürıştıŋ atasy – Ybyrai Jaqaev, şopan ata – Jazylbek Quanyşbaev. Būlardy kündız otyrmaǧan, tünde ūiyqtamaǧan Kültegın ūrpaqtary dese bolar. Telepovestıŋ alǧaşqysy «Aq tarynyŋ atasy» aidarymen körermen nazaryna ūsynyldy, bır danasy oiyldyqtarǧa tartu etıldı. Suarmaly jerden gektarynan 203 sentnerden önım alyp, älemdık rekord jasaǧan Şyǧanaq Bersiev turaly alǧaşqy habar jasauymyzdyŋ bırden-bır sebebı būl tabystyŋ syryn körsetu maqsatynda edı. Onyŋ syry – bılımde, eŋbekte, tynymsyz ızdenıste. Eŋ aldymen tary dänınıŋ ūrǧaşysyn köz maiyn tauysa otyryp, ailar boiy jinap, odan soŋ qoidyŋ qotanyna qiyn jūqartyp alyp, şyǧyrmen su şyǧaryp, bolaşaq egıstıktıŋ şölın qandyrǧan. Söitıp şamasy bır gektardai alqapqa sūryptalǧan tūqymdy sepken. Egınnıŋ bıtık şyqqany sonşa Şyqaŋ at üstınde kele jatqandai boiy äreŋ körınetın. Al endı osyndai beinetqor diqandy dala akademigı demegende kım deidı?!
Jurnalistika – uaqyt ainasy. Zamanyna qarai türlenıp, damidy. Köŋıl quantar jaqsy ıster köp. Alaida soŋǧy 30 jylda qazaq jurnalistikasynyŋ bedelı tömendedı. Ötkır söz, aşy maqala ia habar jazu jaiymen qaldy. Būl – alaŋdatatyn jait. Jurnalister jasqanşaq bolyp qaldy. Qaibır özektı mäselenı alsa da, ony tübıne deiın zerttep, zerdelep şeşu, iaǧni jurnalistık zertteu joq. Baspasözde jazylady da qalady
Arqa tösındegı egın oraǧynyŋ barysyn arnaiy nasihattauǧa Qazaq TV-sy 1971 jyldan bastady-au deimın. Bır-ekı jyldai diktor retınde, al 1973-ten bastap ärı diktor, ärı jauapty redaktor, ärı kommentator, ärı reporter bolyp jūmys ıstedım. 70-80-jyldary «Altyn dän-76», «Urojai-76» baǧdarlamalarynyŋ reitingı öte joǧary boldy. Bır ai boiy soltüstıktegı jetı oblystyŋ oraq nauqanyn da osy habardan körsetetın edık. Egın jinau eldıŋ barlyǧy köz tıgıp otyratyn saiasi nauqanǧa ainaldy.
Odan bölek, jetı bölımnen tūratyn «Köş» degen habar jasadym. Ony Betpaqdaladan Jezqazǧannyŋ şölarqasyna deiın maldy suly, şöptı jerge jaiyp köşetın Moiynqūm şopandarymen bırge jürıp tüsırdık. Olar osy ekı araǧa aptalap köşedı eken. Şopannyŋ barlyq mehnatyn, köş azabyn, qyzyǧyn bırge kördım, bärıne qanyqtym. Habarda olardyŋ problemalaryn, tūrmysyn, mal baǧudyŋ qiyndyǧyn barlyǧyn beine körınıspen berdım. Mätınmen qatar, beinekörınıstıŋ özı habarda aitylar oidy tolyqtyryp, jetkızıp, baiytyp otyrady. Mūnyŋ körermenge äserı erekşe boldy dep oilaimyn.
– Auyl şaruaşylyǧynyŋ qordalanǧan mäselelerın kötergen televiziia jūmysy nätijelı boldy ma?
– Bolǧanda qandai! 1980 jyldyŋ 15 şıldesınde Qazaq televiziiasy «Malşyǧa qyzmet – abyroily mındet» aidarymen habarlar siklyn bastady. Oǧan myna jaǧdai türtkı boldy. Sol kezden bır ai şamasynda Dınmūhammed Qonaev deputattyqqa kandidat bolyp ūsynylyp, halyqpen kezdesıp, olardyŋ amanatyn arqalap Almatyǧa oralǧan boida bırqatar ministrlerdı jinap alyp: «Bız özı bırdeŋe bıtırıp jürmız be desek, halyqtyŋ jaǧdaiyn oilamaidy ekenbız ǧoi. Keşe Baqanasqa barǧanymda malşylar: «Aspanǧa – ǧaryşqa adam ūşyryp jatqan zamanda bız malşylar baiaǧy kedeidıŋ qara laşyǧynda köşıp-qonyp jürmız, aq kiız üidı kinodan ǧana köremız, temırmen bekıtılgen uyqtar şydamai şaşylyp qalady, er-tūrman, arba, şanaǧa zärumız dep menı ūialtty. Osy aitqan kemşılıkterdı tezdetıp tüzetu üşın ne kerek, bärıŋ aityŋdar» deidı ǧoi. Sonymen şıldenıŋ 15-ı künı Qazaq KSR Orman jäne aǧaş öŋdeu önerkäsıbı ministrı Moldan Älderbaev, Qazaq KSR Tūrmystyq qyzmet körsetu ministrı Ǧibrat Myrzaǧaliev, Qazaq KSR Jeŋıl önerkäsıp ministrınıŋ orynbasary Kenjeǧali Jaulybaev jäne özgelerı qatysyp, alǧaşqy habarda kiız üidıŋ sany men sapasy töŋıregınde äŋgıme örbıdı. Osylaişa malşynyŋ mūŋyn mūŋdap, joǧyn joqtauda bırqatar ministr, direktorlar men atpal azamattardyŋ eŋbegı atap aitarlyqtai, köpke şarapaty tidı. Ortalyq Komitet qyzmetkerlerınıŋ, ministrlerdıŋ tyndyrymdy jūmystary arqasynda aqşaŋqan kiız üi şyǧarylatyn boldy. Ol üşın Üştöbe kiız üi fabrikasynyŋ jūmysy jaŋǧyrtyldy. Ärine, oǧan menıŋ habarlarymnyŋ da ülesı bolsa kerek. Osyndai sikldy habarlarym tek kiız üige ǧana emes, at arba, şana, er toqym, at äbzelderı, qamyt, doǧa turaly ötkır mäselelerge de arnaldy. Şyn mänısınde, ūltqa bailanysty qūndylyqtardyŋ qūny bır tiyn bolyp tūrǧan sol kezeŋde şopan tūrmysyna qajettı būlardyŋ barlyǧy da qūryp bıtu deŋgeiıne kele jatyr edı. Jurnalistık zertteu jürgızıp, mäsele kötergen osy habardan keiın jylyna 30-40 myŋ ǧana er-toqym jasaityn Georgievka bylǧary kombinaty keiın onyŋ sanyn 100 myŋnyŋ üstınde deiın jetkızdı. Sapasy da tüzeldı.
– 40 jylǧa juyq uaqyt qazaq televiziiasynda ız qaldyryp, tapjylmai qyzmet ettıŋız. Televiziianyŋ bügınıne köŋılıŋız tola ma? Keleşegınen ne kütesız?
– Jurnalistika – uaqyt ainasy. Zamanyna qarai türlenıp, damidy. Köŋıl quantar jaqsy ıster köp. Alaida soŋǧy 30 jylda qazaq jurnalistikasynyŋ bedelı tömendedı. Ötkır söz, aşy maqala ia habar jazu jaiymen qaldy. Būl – alaŋdatatyn jait. Jurnalister jasqanşaq bolyp qaldy. Qaibır özektı mäselenı alsa da, ony tübıne deiın zerttep, zerdelep şeşu, iaǧni jurnalistık zertteu joq. Baspasözde jazylady da qalady.
Sondyqtan soŋǧy qaralyp jatqan «Mass media turaly» zaŋda jurnalist märtebesı köterıluı kerek. Media salasynyŋ mınsız jūmys ısteuıne barlyq jaǧynan tolymdy boluy kerek deimın.
Bızdıŋ kezımızde eldıŋ törınde eŋbek adamdary, maitalmandary otyratyn. Qazır törge şou-biznes jūldyzdary şyqty. Mūnyŋ keleşek ūrpaqqa äserı qandai bolady, osyny da oilanaiyq.
– Keşegı diktorlar – bügıngı jürgızuşıler. Qazırgı jürgızuşılerge būrynǧy diktorlyqtyŋ qandai ädıs-täsılderın meŋgergen dūrys?
– Jürgızuşınıŋ eŋ bırınşı ülgı alatyn mektebı – Qazaq radiosynyŋ düldülı Änuarbek Baijanbaev mektebı der edım. 60-jyldardyŋ aiaq şenınde diktordan bırdeŋe üirenıp qalarmyn dep, bırer kün soŋynan ergenım bar. Sonda baiqaǧanym, Änuarbek Baijanbaev şyndyǧynda Qazaq radiosynyŋ qazanaty edı. Sözı äŋgıme bolyp bastalyp, än bolyp aiaqtalatyn. Habar, ocherk, ne radiokompozisiia bolsyn, kez kelgen janr onyŋ «oŋ jambasyna» kele beretın.
Jurnalistikanyŋ endı bır mektebı retınde Qazaq televiziiasynda 1980 jyldardan körıne bastaǧan Saǧat Äşımbaev der edım. Ol jai körıngen joq «Paryz ben qaryz» baǧdarlamasyn ala keldı. Öz basym habardy körgennen keiın «men osy ne bıtırıp jürmın?» dep özıme sūraq qoidym. Özge ärıptesterım de sondai küi keşken bolu kerek.
Bızde apta saiyn ötken habarlarǧa taldau jasalyp, bır-bırımızdıŋ kemşılıgımız ne artyqşylyǧymyz aitylatyn. Bır aitatynym, ol kezde syn küştı boldy. Al syn bolmaǧan jerde ösu de bolmaidy. Söitıp, diktorlar ortasy osylaişa tärbielenetın.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
