Ötken aptada bız üşın bualdyr tarta bastaǧan sosialistık ideialardyŋ soŋǧy beketterınıŋ bırı – Venesuela özınıŋ prezidentın aqtyq saparǧa şyǧaryp saldy. Soŋǧy jyldary paida bola bastaǧan “harizma” tüsınıgınıŋ japsary marqūm Ugo Chavestıŋ tūlǧasyna bailanysty tolyq aşylǧandai boldy. Aqparattyq tepe-teŋdık saqtau üşın qūlaǧymyzdy tosyp, közımızdı tıkken radio-telearnalardyŋ barlyǧy da prezident Chavestıŋ maqtauyn jetkızdı. Tıptı panamerikalyq aqparat közderı de. Būl ne?
Qaddafi jasau mümkın bolmady
Ugo Chaves – Latyn Amerikasy dep şartty atalyp ketken Oŋtüstık Amerika qūrlyǧy, Soltüstık Amerikanyŋ törtten bırı derlık jäne Karib basseinı elderınen aty küllı älemge äigılı bolǧan tūlǧa bolatyn. Jäne äŋgıme tıptı de onyŋ batystyq ülgıdegı saiasi tūlǧa obrazyn tärk etıp, än salyp, bi bilep, qarabaiyrlyqqa salynǧanynda emes.
1998 jyly bilıkke kelgen Chavestı alpauyt elderdıŋ barlyǧy kezektı uaqytşa kelım-ketım generaldardyŋ bırı dep oilaǧan. Latynamerikalyq memleketterde bilık tüs aua auysyp kete beretını äbden üirenşıktı jäit bolǧany jäne bar. Bıraq olai bolmady. AQŞ-tyŋ zäresı ūşatyndai-aq jaǧdai oryn aldy: däl iegınıŋ astyndaǧy elderdıŋ bırı yqpalynan şyǧyp ketkenı öz aldyna, künı bıttı dep jürgen sosializmge bet būrdy! Ärine, aitalyq, soltüstık korei nūsqasyndaǧy qaradürsın sosializm emes, qūdaiǧa qūlşylyqty üilestıre bıletın özınşe sosializm. Ärı qarai mūnai kompaniialarynyŋ memleket menşıgıne alynuy – korporativtı AQŞ-qa aqyrǧy soqqy boldy: osy tūstardan bastap amerika mediasynda Chaves – “saitannyŋ ūly”, “adamjegış”, “köŋıldı ziiankes” degen siiaqty aidarlar taǧyla bastaidy.
Bıraq AQŞ üşın bar bäle alda bolatyn. Chavestıŋ endıgı ısı – Latyn Amerikasy elderınıŋ auyzbırşılıgı boldy. Būl aimaqty ädette öz aulamyz dep eseptep kelgen AQŞ-tyŋ keibır “ötınışterı” qarausyz qalyp, sözı ötuı qiynǧa ainaldy. Chavestıŋ yqpalymen. Aita ketu kerek, būl jerde sonşama bedeldı emes Venesuela latynamerikalyq elderdıŋ basşylyǧyn ortaq tarihi mūra häm mūrattarmen, mädeni ūqsastyqtar men bauyrlastyq arqyly toptastyra aldy. Būryn latynamerikalyq banan, kofe, maqta men jügerısın satuda bırden bır monopolist bolǧan AQŞ-tyŋ yqpaly kädımgıdei azaidy. Tıptı Oŋtüstık Amerika qyzyldardyŋ (Qytai men Mäskeu) yqpalynda kete me degen de ürei boldy.
Soŋǧy amaldardyŋ bırı – Chavestı syrtqy älemge haiuan qanauşy, äbden baiyǧan qylmysker retınde körsetu bolatyn. Bıraq paradoks sonda: AQŞ özınen ondaǧan myŋ şaqyrymda jatqan Liviianyŋ Qaddafiın solai körsete alsa da, iegınıŋ astyndaǧy Chaveske älı kelmedı. Syry nede eken?
«Myrzajan»
Ugo Chaves 5 nauryz künı qaitys bolǧannan berı älemnıŋ tükpır-tükpırınde ötkızılıp jatqan döŋgelek üstelderde san joq. Bıraq basty sūraqqa jauap älı tabylmai jatyr: būl kım boldy – äkkı saiasatşy ma, älde barlyǧy özınen özı tamaşa boldy ma? Naqty jauaptyŋ nobaiy da körınbeidı, Chavestıŋ ǧalamat qoldauǧa ie boluyn tüsındıretın närseler degenmen bar siiaqty.
Bırınşıden, latyn amerikasy, bır kezdegı orystar älde qytailar siiaqty, qyp-qyzyl sosializmge qoiyp ketpegenımen, mūndai jüienıŋ özderınşe nūsqasy bar ūlttardyŋ mekenı. Che Gevara, Fidel Kastro siiaqty tūlǧalardan keiın, osy latynamerikalyq ülgıdegı äleumettık qoǧamnyŋ kelbetı bolatyn taǧy bır tūlǧa kerek-aq bolyp jür edı. Sebebı, Che Gevara ūmytylmaǧanymen, ötken ūrpaqtyŋ ǧana köz körgen qairatkerı edı. Al Fidel Sovetter Odaǧy küiregennen keiın jalyny basylmady emes, basyldy. Aqyry kırıptarlyqtyŋ qamytyn kidı. Ugo Chaves osy jerde ızdegenge tabylǧan bola ketkenı anyq. Ol da “komandante” degen qūrmettı ataqqa ie boldy.
Ekınşıden, o basta AQŞ-qa arqa süiegen latynamerikalyqtar bai men kedeidıŋ arasyndaǧy üŋıreigen apanǧa ie boldy. AQŞ tarapynan latifundalar (plantatorlar) ǧana qoldau alǧasyn, baiy – baii berdı, kedei qala şetındegı las kvartaldarǧa ysyryla berdı. Sarailar men laşyqtardyŋ qatar tūrǧanyna illiustrasiia kerek bolsa, osy latynamerikalyq resurstardan ızdeŋız. Ekstra-klassty kölık tübınde alaqan jaiyp otyrǧan adam – endıgärı aqyn qiialynyŋ jemısı emes, ömırdıŋ öz örnegıne ainaldy. Endeşe Ugo Chavestıŋ saiasattaǧy AQŞ-qa qarsy ritorikasy uaqytyly bastalyp, qara orman kedei-kepşıktıŋ köŋılınen şyǧa qoidy.
Üşınşıden, Chavestıŋ mūnaidan tüsken qarjyny aiausyz äleumettık arnaǧa būryp, eşqandai ekonomikalyq qisynǧa qaramastan joqtardy jarylqap tastauy, jäne olardy Konstitusiiamen bekıtuı. Ärine, aǧyn su aqşa eşqaşan bolmaidy, jäne mūnaidyŋ mastyǧynan bır künı aiyǧuǧa tura keledı. Ol kezde jaǧdai tıptı müşkıl boluy mümkın. Bıraq Chaves ol kesır kün keletın uaqyttan erte dünieden ozyp otyr. Äşkereleuge jatpaityn, tek qana jaqsysyn aitatyn deŋgeige ötıp kettı. Endı ol mäŋgıge derlık töŋkerısşıl küşterdıŋ pırıne ainalyp, beinesı futbolkalarǧa Che Gevara, Fidel Kastrolarmen bırge basylmaq.
Taǧy ne aita alamyz? İä, aitpaqşy şotynda qara baqyr da, tıptı şoty da joq tūlǧalardyŋ bırı. Aqşany süimeuı – ony halyqpen teŋestırdı jäne jaularynyŋ qolyna aiǧaq bolatyndai tük bermedı. Bıraq Kubany öz qaltasynan şyǧyp jatqandai milliardtap qarjylandyra salatyny siiaqty ūrdajyq mınezı de boldy.
Bişı. Änşı. General. Halyqtyŋ ainasy. Diktator. Ölgende jaulary da qaiǧyrǧan adam. Mıne, ötken aptada osyndai qarama-qaişylyqqa toly saiasi tūlǧa mäŋgılıkke attandy.
Bettı daiyndaǧan:
Erlan OSPAN
