Qazaqstan egemen el atanyp, täuelsızdıgın alǧan tūsta köptegen qiynşylyqty bastan keşırdı. Jetpıs jylǧa juyq KSRO-nyŋ şikızattyq qory bolyp kelgen baitaq elımızdıŋ ekonomikalyq qauqary qazba bailyǧyna sai bolmai şyqty. Şikızatty öndırumen ǧana şūǧyldanyp kelgen Qazaqstannyŋ naryqqa ikemsızdıgı bırden baiqaldy. Äupırımdegen elımız alǧaşqy täi-täi basqan täuelsız qadamyn tıkteu üşın belgılı bır saiasi-ekonomikalyq strategiiaǧa süiendı.
Egemendık alysymen N.Nazarbaev ūlttyq ekonomikanyŋ negızgı salalaryn naryqtyq qatynastarǧa baǧyttady. Sonyŋ arqasynda memleket ūtylmai, az ǧana jyldyŋ ışınde ötpelı kezeŋdı eŋserıp, 1997 jyly alǧaş ret JIÖ ösımıne ie boldy. Ol 1,7 paiyzǧa östı. 1997 jyldan bastalǧan örleu kezeŋı 2006 jylǧa deiın üzdıksız ösu körsetkışın körsetıp otyrdy. Iаǧni, eldıŋ ekonomikasy damudyŋ daŋǧyl jolyna tüsıp, jyldamdyǧyn jyl saiyn üdetıp otyrdy. El ışınde şaǧyn jäne orta biznes örken jaidy. Memlekettık bolyp sanalǧan ırı käsıporyndar jekeşelendı. Endıgı basty maqsat naryqqa beiımdele, onyŋ zaŋdylyqtaryn tez igeruge baǧyttaldy. Fransiianyŋ eks-prezidentı Jak Şirak: «Täuelsızdık jyldarynda Qazaqstannyŋ jedel ekonomikalyq damuy – Prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ zor eŋbegı jäne onyŋ qazaqstandyqtardyŋ äl-auqatyn jaqsartuǧa baǧyttai jürgızgen saiasatynyŋ nätijesı. Osy saiasat pen damuynyŋ arqasynda Qazaqstan Europaǧa öte tanymal bola bastady» degen lebız bıldırgen edı.
Eldıŋ damu qarqyny däl osyndai örleu baǧytyndaǧy jürısınen jaŋylmas pa edı? Eger älemdık qarjylyq daǧdarysqa tap bolmaǧanda. Ärine, älemdık qarjy daǧdarysy ülken qolbailau boldy. Degenmen, memleket basşysynyŋ der şaǧynda şeşım qabyldauy arqasynda qarjylyq daǧdarysqa tötep bererlık baǧdarlamalar jüzege asty. Prezidenttıŋ tapsyrmasymen Ükımettıŋ, Ūlttyq Bank pen Qarjy naryǧyn retteu jäne baqylau agenttıgınıŋ «2009-2010 jyldarǧa arnalǧan ekonomika men qarjy naryǧyn tūraqtandyru üşın qarjy naryǧyn retteu jäne baqylau jönındegı bırlesken äreketter jospary» jasaldy. Sondyqtan, Qazaqstandy būl daǧdarys köp qiyndyqqa ūryndyra almady. 2007 jyldyŋ ortasynan bastap baiqalǧan daǧdarysty eŋseru üşın onymen küres şaralary ünemı jürgızılıp otyrdy.
Älemde oryn alǧan qarjy daǧdarysynyŋ basty sebebı — älemdık valiuta AQŞ dollarynyŋ şekten tys köp mölşerde şyǧaryluy dep baspasöz betterınde jiı jariialanǧany jadymyzda jaŋǧyrady. Alaida, būl daǧdarystyŋ sebepterı Elbasynynyŋ «Daǧdarystan şyǧu kıltı» atty maqalasynda naqty ärı tereŋınen qarastyrylǧan. «Bügınde elder men kontinentterdı tıtırentıp tūrǧan jahandyq älemdık daǧdarys – būl adamzat älı bılıp bolmaǧan airyqşa qūbylys. Ol älem tarihynda teŋdesı joq jäne älemdık tärtıptı, barlyq ekonomikalyq bastaulardy tübegeilı özgertetın qūbylystar sanatyna jatatyny anyq. Sondyqtan da ony taldauǧa, oi-elegınen ötkızuge jäne eŋseruge barlyq eskı dogmalar men stereotipterdı qaita qarastyratyn jaŋaşa közqaras qajet». N.Nazarbaev el ekonomikasyn qūldyrauǧa jıbermei, aman-esen qiyndyqtan alyp şyqty. Basqa elderdıŋ basyna tüsken qiyn künder Qazaqstandy ainalyp öttı. Ekonomikalyq ösım bäseŋsıgenımen, resessiiaǧa jol berılmedı.
Ekonomikany qalypqa keltırıp, ösımdı qaitadan jaŋǧyrtu üşın respublikalyq auqymda maŋyzy zor bırqatar baǧdarlamalar jüzege asty. Olardyŋ arasynda eŋ basty memlekettık maŋyzǧa ie bolǧan baǧdarlama İndustrialdy-innovasiialyq damu Strategiiasy. Osy startegiianyŋ şeŋberınde «Jol kartasy 2010», «Biznestıŋ jol kartasy 2020» syndy baǧdarlamalar üzdıksız jūmys ıstep keledı.
Ärine, jaŋaşa közqarastyŋ qalyptasuyna bırtalai uaqyttyŋ ketetını sözsız. Alaida, mūndai igı bastamanyŋ alǧaşqy qadamyn Qazaqstan jasap ta ülgerdı dep aituǧa bolady. Oǧan joǧaryda atap ötken İndustrialdy-innovasiialyq damu Strategiiasy dälel. Ǧylymi-tehnologiialyq saiasat – ekonomikanyŋ tūraqty damuynyŋ basty tetıgı. Alaida, elde ǧylymi zerttemelerge degen sūranystardyŋ bolmauy jäne osynyŋ saldary bolyp tabylatyn önerkäsıpterdegı innovasiialyq belsendılıktıŋ tömen deŋgeiı ekonomikany reformalaudaǧy ǧylymnyŋ rölın baǧalamaudan tuyndap jatyr. Şyn mänınde, öndırıs faktorlarynyŋ önımdılıgıne tek qana ǧylymi-tehnikalyq jäne innovasiialyq progress arqyly ǧana qol jetkızuge bolatyny bügıngınıŋ aqiqaty.
Qazaqstanda ǧylymdy qarjylandyruǧa soŋǧy bes jyl ışınde JIÖ-nıŋ 0,2% jūmsalady. Būl, ärine, tömen körsetkış. Alaida, Qazaqstannyŋ strategiialyq müddelerıne orai, kezeŋ-kezeŋmen atalǧan körsetkıştı JIÖ-nıŋ 2% deiın köteru, al 2015 jyly 2,5-3,0% jetkızu közdelıp otyr.
Ǧylymi-tehnikalyq salada käsıpkerlık sektordy qalyptastyrmai, innovasiia salasyn damytu mümkın emes. Soŋǧy jyldar ışınde önerkäsıptık öndırıs qūramyndaǧy jäne eŋbekpen qamtamasyz etılgender ışınde şaǧyn biznes sektorynyŋ ülesı özgerıssız qalyp, säikesınşe 2,8-3,2% jäne 12,0-14,0% qūrap otyr. Būl körsetkışter industrialdy damyǧan eldermen salystyrǧanda bırneşe ese az.
Qazaqstannyŋ daǧdyrystan aman-esen at kölıgın ötkızuı köp elderdıŋ saraptamalyq jüiesıne negız boldy. Bükıl euraziialyq keŋıstıkte saiasi tranzittıŋ mäselelerın neǧūrlym tiımdı jäne jüielı şeşu tetıkterı eŋ alǧaş Qazaqstan jüzege asyrdy.
Qazaq elın tūraqty damudyŋ sara jolyna tüsırgen ūlt köşbasşysynyŋ naqty qadamdarǧa süiene otyryp, jüzege asyryp kele jatqan ekonomikalyq jetıstıgı älemdı auzyna qaratqan qaisar şeşımderımen de baǧalauǧa laiyqty. Daǧdarystyŋ özın kädege jarata bılgen N.Nazarbaevtyŋ köregendıgı bylaiǧy memleketterdı süisıntıp te, moiyndatyp ta ülgerdı.
Şynar ÄBILDA
