DALANYŊ DAŊQTY DARABOZY
Erterekte bır basylymnan Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, jazuşy Änes aǧamyzdyŋ (Sarai) sūhbatyn oqyp edım. Sonda qarymdy qalamger köne tarihqa toqtala kele: «Arqadan qanşama jazuşylar şyqty. Sonda da ölke tarihynyŋ mūrtyna balta timeptı, myna dala – tūnyp tūrǧan tarih, bügıp jatqan şejıre eken» dep aitypty.
Saǧymy teŋızdei tolqyǧan saiyn dalada kımder ǧūmyr keşpedı?! Auzymen qūs tıstegen şeşender de, azuly biler de, aibarly batyrlar da ömır sürdı. Solardyŋ bıregeiı – İmanjüsıp Qūtpanūly. Keudesın eşkımge bastyrmaǧan, basynan söz asyrmaǧan daŋqty er turaly aŋyz älı künge jyrdai aitylady.
TEKTINIŊ TŪIаǦY
Dalanyŋ kökbörısı atanǧan İmanjüsıp atamyz tektı tūqymnan taraǧan. Onyŋ ūly atasy Tūrǧanbai datqa Sırgebaiūly Türkıstandy bilegen. Qoqan handyǧynyŋ qorlyǧyna könbei küresıp, bır şaiqas üstınde qaza tabady. Odan keiın datqa äuletı quǧynǧa tüsedı. Tūrǧanbai datqanyŋ äielı Mälike anamyz bır jasar ūly Baimyrza men Tūrǧanbaidyŋ bes jasar ınısı Basyqarany alyp, Qarataudyŋ Ögızmüiıs degen jerın panalaidy. Ekı balamen alysqa ūzai almai, ūly Baimyrzany tasalau jerge jasyryp, qainysy Basyqarany ertıp, Arqaǧa bet alady. Aidalada jasyrylǧan, moinynda amanat belgısı bar şiettei jas balany Qyr men Syrdyŋ arasyna qatynap jürgen keruenşıler ışındegı Dairabai esımdı kısı tauyp alyp, bauyryna basady. Esımın Qūtpan qoiady. Aqmola duanyna Ybyrai Jaiyqbaiūly aǧa sūltan bolyp sailanǧan tūsta Qūtpan Qaraötkelge qonys audaryp, Küigenjar degen jerdı mekendeidı.
Qūtpan da (negızgı esımı Baimyrza) – qazaqtyŋ soŋǧy hany Kenesary bastaǧan ūlt-azattyq köterılıstıŋ eren batyrlarynyŋ bırı bolǧan. İmanjüsıp – bır kındıkten üş aǧaiyndy. Aǧalary Aqşabai men Şoŋai köşelı, däulettı kısıler bolǧan. Alyp adam bala jasynan erke, bırbetkei, tentekteu bolyp ösedı. At jalyn tartyp mıngennen-aq batyr tūlǧaly jıgıttıŋ aty şyǧyp, saiyn dalanyŋ serkesıne ainalady. Patşalyq Resei men eldegı keibır qandastardyŋ qysymyna şydamai alaǧai-būlaǧai künderdı de bastan keşedı. Jalǧan jalamen quǧyndalady. 1905-1912 jyldary Öskemenge, 1914 jyly Jetısuǧa jer audarylady. Şūbaraǧaş, Oijailau, Lepsı, Qapalda tūryp, bırneşe ret jauapqa tartylady. Aqyry, 1913 jyly ata-babasynyŋ kındık qany tamǧan Şielıge taban tıreidı.
ARQANYŊ ASQAQ JYRŞYSY
İmanjüsıp atamyz jasynan öleŋ-jyrǧa, şeşendık sözge qūmar bolyp ösedı. Serılık saltty ūstanady. Äueletıp än salady. Qūiqyljytyp dombyra tartady. İt jügırtıp, qūs salady. Jauyryny jerge timegen paluan atanady. Dälırek aitqanda, bır basyna san türlı öner qonǧan eldıŋ ruhty azamaty bolady. Saŋlaq sarbaz bala kezınen Bırjan sal, Aqan serı, Ükılı Ybyrai, Baluan Şolaq, Mädi änderın aityp er jetedı. Estai, Jarylǧapberdılermen dos bolǧan. Arqanyŋ taǧy bır äigılı änşısı Jaiau Mūsa İmanjüsıppen jaqyn syilasqan.
Jalpy, İmanjüsıptıŋ şyǧarmalary ör ruhty, erkın, sazdy keledı. Zaŋǧar ǧalym Qanyş Sätpaev ta onyŋ änderın joǧary baǧalaǧan. «Būǧaly men Taǧaly», «Sarymoiyn», «Işım ölgen, dünie-ai, qūr syrtym sau», «Äkem Qūtpan bolǧanda, aǧam Şonai», «Qysyraqtyŋ üiırı jiren ala», «Men qalaişa jalǧanda tūraqtaiyn» sekıldı tuyndylaryn el älı künge ūiyp tyŋdaidy. Belgılı öner zertteuşısı A.Zataevich onyŋ şyǧarmalaryn notaǧa tüsırgen. «Qazaq halqynyŋ 1000 änı» atty jinaǧyna engızgen. Onyŋ änı Brusilovskiidıŋ «Qyz Jıbek» operasyna (Bekejan ariiasyna) paidalanylǧan.
Osy jerde tanymal jazuşy Zeitın Aqyşev İmanjüsıp jaily «Şynardyŋ şybyǧy» dep atalatyn roman jazǧan. Körnektı qalamger Orazbek Särsenbai aǧamyz da dauylpaz tūlǧanyŋ ömırı men önerı turaly köbırek qalam terbedı.
ÖLIMI DE JŪMBAQ ER
Qaida barsa da quǧynnan köz aşpaǧan ardaqty atamyzdy Keŋes ükımetı de qyryna alady. Aqyry, 1930 jyly Moiynqūm köterılısıne qatysty dep tūtqynǧa qamaidy. Sodan 1931 jyldyŋ 2 nauryzynda atu jazasyna kesedı. Ol kezde İmanjüsıp atamyz 68 jasta ǧana. Barlyq sanaly ömırı at üstınen tüspei, elı men jerı üşın ör
basyn eşkımge imegen qaisar tūlǧa osylai köz jūmady.
Körnektı qairatkerdıŋ esımı el täuelsızdık alǧannan keiın kömbe astynda jatqan som altyndai jarqyrap şyǧa keldı. Ötken ǧasyrdyŋ toqsanynşy jyldary basynda tolyq aqtalady. Atasynyŋ ömırın tereŋ zerttep jürgen nemeresı Rauşan Köşenovanyŋ eŋbegı erekşe. 2012 jyly ol Taraz qalasynan atasynyŋ süiegı jatqan jerdı tabady. Ol erterekte şahtanyŋ orny bolǧan eken. Sol jerge atu jazasyna kesılgen adamdardy kömgen.
Rauşan Köşenova da – bılıktı ǧalym, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory. Atasy turaly ülken kıtap jazǧan. Bırneşe maqalalary jaryq körgen. İmanjüsıptanudyŋ negızın saluşylardyŋ bırı desek artyq aitqandyq bolmaidy.
Bügıngı taŋda Aqmola oblysy Arşaly audany Jıbek Joly
auylynda İmanjüsıp Qūtpanūly atyndaǧy orta mektep bar. Atalǧan bılım ordasyna oǧan batyrdyŋ esımı 2002 jyly berılgen. Atalǧan oqu ordasynda daraboz tūlǧa atynda şaǧyn mūrajai jūmys ısteidı. Oǧan Rauşan Nūrhanqyzy jetekşılık etedı.
– Äkem maǧan: «Bırınşı, atamnyŋ süiegı jatqan jerın anyqta, ekınşı, suretın tauyp al» dep amanat jüktep edı. Ekeuı de oryndaldy. Atam aqtalǧannan berı sony elge tanytu, mūralaryn jinaqtap kıtap şyǧaru jūmystarymen ainalysyp kelemın. Mektep mūrajaiy da aşyldy. Mūnda atamnyŋ köptegen dünielerı bar. Öz qolymen balasy Nūrhanǧa jasaǧan ertoqymy, atynyŋ jügenı, jabuy bar. Ol kısı jaiynda jazylǧan qanşama derekter jinaqtaldy. Tuǧan-tuystarynyŋ suretterı saqtaldy. Eger qarjy tabylyp jatsa, osy muzeidı odan ärı körkeitıp, el aiaǧy üzılmeitın ortalyqqa ainaldyrsam deimın. Bızdıŋ äuletımız de quǧynnan köz aşpady. Äkem atamnan on jasynda jetım qalady. Odan keiın bas sauǧalap Özbekstanǧa ötedı. Sol jaqtan elge 1946 jyly oralady. Sodan äkesınıŋ tuystaryn ızdeidı. Äiteuır, olardy ızdep tabady. Äkesınıŋ jazyqsyz ekenın aityp, joǧaryǧa hat jazady. Sonyŋ barlyǧy mende saqtauly. İmanjüsıptıŋ qyzy Külända äjemız jasy 102-ge kelıp, dünieden ozdy. Solardyŋ estelıkterın jazyp aldym. Qanşama körnektı tūlǧalardyŋ kömegın kördım. İdeia köp. Sonyŋ barlyǧyna qarjy qolbailau bolyp tūr. Auyldyq ırgede bızdıŋ äulettıŋ ziraty bar. Sony äkımdık qorşap beremız dep otyr. Endı aita berse atqarylmaq jūmys köp. Sonyŋ barlyǧy da – atam üşın jasalyp jatqan taǧylymdy ıs, – deidı tektınıŋ tūiaǧy.
Aitpaqşy, aldaǧy 30 mamyrda dalanyŋ daŋqty darabozyna arnalǧan «Kongress-holl» saraiynda «Ua, aǧaiyn, men bolamyn qazaqtyŋ İmanjüsıbı» atty ädebi-sazdy keş ötedı.
Azamat ESENJOL