Ruhaniiat

DALANYŊ DAŊQTY DARABOZY

Erterekte bır basylymnan Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, jazuşy Änes aǧa­myz­dyŋ (Sarai) sūh­batyn oqyp edım. Sonda qa­rymdy qa­lamger köne tarihqa toqtala kele: «Arqadan qanşama jazuşylar şyqty. Sonda da ölke tarihynyŋ mūrtyna balta timeptı, myna dala – tūnyp tūrǧan tarih, bügıp jat­qan şejıre eken» dep aitypty.

ERM_7411

Saǧymy teŋızdei tolqyǧan saiyn dalada kımder ǧūmyr keşpedı?! Auzymen qūs tıstegen şeşender de, azuly biler de, aibarly batyrlar da ömır sürdı. Solardyŋ bıregeiı – İmanjüsıp Qūtpanūly. Keudesın eşkımge bastyrmaǧan, basynan söz asyr­maǧan daŋqty er turaly aŋyz älı künge jyrdai aitylady.

TEKTINIŊ TŪIаǦY
Dalanyŋ kökbörısı atanǧan İmanjüsıp atamyz tektı tūqym­nan taraǧan. Onyŋ ūly atasy Tūrǧanbai datqa Sırgebaiūly Türkıstandy bilegen. Qoqan handyǧynyŋ qorlyǧyna könbei küresıp, bır şaiqas üstınde qaza tabady. Odan keiın datqa äuletı quǧynǧa tüsedı. Tūrǧanbai datqanyŋ äielı Mälike anamyz bır jasar ūly Baimyrza men Tūrǧanbaidyŋ bes jasar ınısı Basyqarany alyp, Qarataudyŋ Ögızmüiıs degen jerın panalaidy. Ekı balamen alysqa ūzai almai, ūly Baimyrzany tasalau jerge jasyryp, qainysy Basyqarany ertıp, Arqaǧa bet alady. Aidalada jasyrylǧan, moinynda amanat belgısı bar şiettei jas balany Qyr men Syrdyŋ arasyna qatynap jürgen keruenşıler ışındegı Dairabai esımdı kısı tauyp alyp, bauyryna basady. Esımın Qūtpan qoiady. Aqmola duanyna Ybyrai Jaiyqbaiūly aǧa sūltan bolyp sailanǧan tūsta Qūtpan Qaraötkelge qonys audaryp, Küigenjar degen jerdı mekendeidı.
Qūtpan da (negızgı esımı Baimyrza) – qazaqtyŋ soŋǧy hany Kenesary bastaǧan ūlt-azattyq köterılıstıŋ eren batyrlarynyŋ bırı bolǧan. İmanjüsıp – bır kındıkten üş aǧaiyndy. Aǧalary Aqşabai men Şoŋai köşelı, däulettı kısıler bolǧan. Alyp adam bala jasynan erke, bırbetkei, tentekteu bolyp ösedı. At jalyn tartyp mıngennen-aq batyr tūlǧaly jıgıttıŋ aty şyǧyp, saiyn dalanyŋ serkesıne ainalady. Patşalyq Resei men eldegı keibır qandastardyŋ qysymyna şydamai alaǧai-būlaǧai kün­derdı de bastan keşedı. Jalǧan jalamen quǧyndalady. 1905-1912 jyldary Öskemenge, 1914 jyly Jetısuǧa jer audarylady. Şūbaraǧaş, Oijailau, Lepsı, Qapalda tūryp, bırneşe ret jauapqa tartylady. Aqyry, 1913 jyly ata-babasynyŋ kındık qany tamǧan Şielıge taban tıreidı.

ARQANYŊ ASQAQ JYRŞYSY
İmanjüsıp atamyz jasynan öleŋ-jyrǧa, şeşendık sözge qūmar bolyp ösedı. Serılık saltty ūstanady. Äueletıp än salady. Qūiqyljytyp dombyra tartady. İt jügırtıp, qūs salady. Jauyryny jerge timegen paluan atanady. Dälırek aitqanda, bır basyna san türlı öner qonǧan eldıŋ ruhty azamaty bolady. Saŋlaq sarbaz bala kezınen Bırjan sal, Aqan serı, Ükılı Ybyrai, Baluan Şolaq, Mädi änderın aityp er jetedı. Estai, Jarylǧapberdılermen dos bolǧan. Arqanyŋ taǧy bır äigılı änşısı Jaiau Mūsa İman­jüsıppen jaqyn syilasqan.
Jalpy, İmanjüsıptıŋ şyǧar­malary ör ruhty, erkın, sazdy keledı. Zaŋǧar ǧalym Qanyş Sätpaev ta onyŋ änderın jo­ǧary baǧalaǧan. «Būǧaly men Taǧaly», «Sarymoiyn», «Işım ölgen, dünie-ai, qūr syrtym sau», «Äkem Qūtpan bolǧanda, aǧam Şonai», «Qysyraqtyŋ üiırı jiren ala», «Men qa­laişa jalǧanda tūraqtaiyn» sekıldı tuyndylaryn el älı künge ūiyp tyŋdaidy. Belgılı öner zertteuşısı A.Zataevich onyŋ şyǧarmalaryn notaǧa tüsırgen. «Qazaq halqynyŋ 1000 änı» atty jinaǧyna engızgen. Onyŋ änı Brusilovskiidıŋ «Qyz Jıbek» operasyna (Bekejan ariiasyna) paidalanylǧan.
Osy jerde tanymal jazuşy Zeitın Aqyşev İmanjüsıp jaily «Şynardyŋ şybyǧy» dep atalatyn roman jazǧan. Körnektı qalamger Orazbek Särsenbai aǧamyz da dauylpaz tūlǧanyŋ ömırı men önerı turaly köbırek qalam terbedı.

ERM_7380

ÖLIMI DE JŪMBAQ ER
Qaida barsa da quǧynnan köz aşpaǧan ardaqty atamyzdy Keŋes ükımetı de qyryna alady. Aqyry, 1930 jyly Moiynqūm köterılısıne qatysty dep tūt­qynǧa qamaidy. Sodan 1931 jyldyŋ 2 nauryzynda atu ja­zasyna kesedı. Ol kezde İman­jüsıp atamyz 68 jasta ǧana. Barlyq sanaly ömırı at üstınen tüspei, elı men jerı üşın ör
basyn eşkımge imegen qaisar tūlǧa osylai köz jūmady.
Körnektı qairatkerdıŋ esımı el täuelsızdık alǧannan keiın kömbe astynda jatqan som altyndai jarqyrap şyǧa keldı. Ötken ǧasyrdyŋ toqsanynşy jyldary basynda tolyq aq­talady. Atasynyŋ ömırın tereŋ zerttep jürgen nemeresı Rau­şan Köşenovanyŋ eŋbegı erekşe. 2012 jyly ol Taraz qalasynan atasynyŋ süiegı jatqan jerdı tabady. Ol erterekte şahtanyŋ orny bolǧan eken. Sol jerge atu jazasyna kesılgen adamdardy kömgen.
Rauşan Köşenova da – bılıktı ǧalym, filosofiia ǧylym­da­rynyŋ doktory. Atasy turaly ülken kıtap jazǧan. Bırneşe maqalalary jaryq körgen. İmanjüsıp­tanudyŋ negızın saluşylardyŋ bırı desek artyq aitqandyq bolmaidy.
Bügıngı taŋda Aqmola oblysy Arşaly audany Jıbek Joly
auylynda İmanjüsıp Qūtpan­ūly atyndaǧy orta mektep bar. Atalǧan bılım ordasyna oǧan batyrdyŋ esımı 2002 jyly berılgen. Atalǧan oqu ordasynda daraboz tūlǧa atynda şaǧyn mūrajai jūmys ısteidı. Oǧan Rauşan Nūrhanqyzy jetek­şılık etedı.
– Äkem maǧan: «Bırınşı, atam­nyŋ süiegı jatqan jerın anyqta, ekınşı, suretın tauyp al» dep amanat jüktep edı. Ekeuı de oryndaldy. Atam aqtalǧannan berı sony elge tanytu, mūralaryn jinaqtap kıtap şyǧaru jūmystarymen ainalysyp kelemın. Mektep mūrajaiy da aşyldy. Mūnda atam­nyŋ köptegen dünielerı bar. Öz qolymen balasy Nūr­hanǧa jasaǧan ertoqymy, aty­nyŋ jügenı, jabuy bar. Ol kısı jaiynda jazylǧan qan­şama derekter jinaqtaldy. Tuǧan-tuystarynyŋ suretterı saqtaldy. Eger qarjy tabylyp jatsa, osy muzeidı odan ärı körkeitıp, el aiaǧy üzılmeitın ortalyqqa ainaldyrsam deimın. Bızdıŋ äuletımız de quǧynnan köz aşpady. Äkem atamnan on jasynda jetım qalady. Odan keiın bas sauǧalap Özbekstanǧa ötedı. Sol jaqtan elge 1946 jyly oralady. Sodan äkesınıŋ tuys­taryn ızdeidı. Äiteuır, olardy ızdep tabady. Äkesınıŋ jazyqsyz ekenın aityp, joǧaryǧa hat jazady. Sonyŋ barlyǧy mende saqtauly. İmanjüsıptıŋ qyzy Külända äjemız jasy 102-ge kelıp, dünieden ozdy. Solardyŋ estelıkterın jazyp aldym. Qan­şama körnektı tūlǧalardyŋ kö­megın kördım. İdeia köp. Sonyŋ barlyǧyna qarjy qolbailau bolyp tūr. Auyldyq ırgede bız­dıŋ äulettıŋ ziraty bar. Sony äkımdık qorşap beremız dep otyr. Endı aita berse atqarylmaq jū­­mys köp. Sonyŋ barlyǧy da – atam üşın jasalyp jatqan taǧy­lymdy ıs, – deidı tektınıŋ tūiaǧy.
Aitpaqşy, aldaǧy 30 mamyrda dalanyŋ daŋqty darabozyna arnalǧan «Kongress-holl» saraiynda «Ua, aǧaiyn, men bo­lamyn qazaqtyŋ İmanjüsıbı» atty ädebi-sazdy keş ötedı.

Azamat ESENJOL

Taǧyda

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button