ÄMBEBAP ǦALYM, AKADEMİK ÄLKEI MARǦŪLANNYŊ TUǦANYNA – 110 JYL
Akademik Älkei Marǧūlan – qazaq halqynyŋ tarihyn, materialdyq jäne ruhani mädenietın ǧylymi tūrǧyda öte tereŋ ärı keŋ auqymda zerttegen ǧūlama ǧalym. Tarihi aqyl-oi parasaty eren eŋbekqorlyǧymen ūştasqan ǧūlama ǧalymnyŋ Qazaqstan ǧylymynyŋ köptegen salalarynyŋ, atap aitqanda, qola däuır men orta ǧasyr arheologiiasyn zertteudıŋ, qazaq halqynyŋ mädenietı men öner tarihynyŋ, etnografiiasynyŋ negızın saluşy boluy äbden zaŋdy.
Biyl belgılı ǧalym, ūlttyq arheologiia mektebiniŋ negizin qalauşy, filologiia ǧylymynyŋ doktory, Qazaqstan Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, ädebiettanuşy, önertanuşy, şyǧystanuşy Älkei Haqanūly Marǧūlannyŋ tuǧanyna 110 jyl toldy. Onyŋ asyl mūralary jas ǧalymdar men zertteuşılerdıŋ eŋbekterı üşın baǧa jetpes derek közı bolsa, muzei mamandary üşın közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap jürgen qūndy jädıgerler qatarynda.
Jalpy, Ä.Marǧūlannyŋ tarihymyzǧa qatysty derekterdı jan-jaqty jinaqtau jūmystary arnauly ekspedisiialarǧa qatysu kezınde bastalǧan. Sondai ekspedisiialardyŋ bırı 1926-1927 jyldary KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı A.Fersmannyŋ, professor S.Rudenkonyŋ basşylyǧymen Qazaqstan men Altai jerlerıne arheologiialyq jäne etnografiialyq baǧytta ūiymdastyrylǧan edı. Osy ekspedisiia jūmysyna qatysqan Älkei Haqanūly Ä.Bökeihanovpen tyǧyz qarym-qatynas ornatyp, birlese qyzmet atqarady. 1928 jyldan qazaq halqyna qatysty ädebi, mūraǧattyq materialdar jinaqtaumen şūǧyldandy.
1929 jyly Abai şyǧarmalary turaly diplomdyq jūmys qorǧap‚ Orys geografiia qoǧamy mūraǧatyndaǧy Abai qoljazbalary turaly naqty tarihi derekter negizinde däiekti tūjyrymdar jazdy. Ol kısınıŋ basşylyǧymen Şoqan Uälihanov şyǧarmalarynyŋ 5 tomdyq tolyq akademiialyq jinaǧy jaryq körgenı, ärine, barşaǧa mälım. Sonymen qatar, pedagogika salasyndaǧy folklor boiynşa zertteulerınıŋ de maŋyzy zor. Tūŋǧyş ret halyq pedagogikasynyŋ qaitalanbas ülgı-nūsqalary şoǧyrlanǧan qazaq halqynyŋ aŋyzdaryn, ertegılerın, jyrlaryn ırgelı zerttedı.
Onyŋ ǧylymi ızdenıs aumaǧy Ortalyq Qazaqstanmen, onyŋ ışınde Ūlytau-Jezqazǧan öŋırmen tyǧys bailanysty boldy. Jezqazǧan tarihi-arheologiialyq muzeiınde Älkei Marǧūlanǧa bailanysty bırneşe qūndy jädıgerler saqtalǧan. Atap aitqanda, ǧalymnyŋ jeke zattary – şapany men jelegı, şabadany men lupasy, jazu qūraldary men qūjattary, ekspedisiia jūmysy turaly esepterdıŋ köşırmelerı, kıtaptary, hattary, sonymen qatar, Älekeŋnıŋ öz qolymen muzeige tartu etken Ūlytau jerınen tabylǧan tas müsın, tastaǧy taŋba men qūlpytas bar. Otyz jylǧa juyq jürgızılgen arheologiialyq qazba jūmystary nätijesınde tabylǧan zattai aiǧaqtar közdıŋ qaraşyǧyndai saqtauly.
Akademiktıŋ Ūlytau-Jezqazǧan öŋırıne saparlary turaly estelıkter 1943 jylǧy şyqqan «Za med» gazetınen tabyldy.
Onyŋ Ūlytau-Jezqazǧan öŋırıne alǧaşqy sapary 1943 jyly qyrküiek aiynda KSRO Ǧylym Akademiiasynyŋ Qazaq filialy ūiymdastyrǧan 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıs basşysy A.İmanov turaly material jinauǧa şyqqan ekspedisiianyŋ oŋtüstık bölımınıŋ basşysy retınde bastaldy. Ekspedisiia müşelerı Baiqoŋyrda, Qarajar ūrysy bolǧan jer –«Talap» kolhozy aumaǧynda, Ūlytauda bolyp, ūlt azattyǧy köterılısıne qatysuşylarmen kezdesıp, osy uaqiǧaǧa qatysty öleŋ-jyr, estelıkter men qaru-jaraq ülgılerın jinap qaitty. Osy sapar barysynda Älkei Marǧūlan Ūlytau jerınde alǧaşqy arheologiialyq barlau jūmystaryn jürgızıp, Ūlytau tauynyŋ eŋ biık şyŋy – Aqmeşıt Äulieden eskı qorǧan tabady. «Eskertkış janynda baqsylyq dıni-nanymnyŋ belgılerı bailanǧan aqtyq jäne at qūiryǧynyŋ üzıkterınıŋ tabyluyna qaraǧanda, būl oba Deştı-Qypşaq dalasyna islam dınınıŋ taralu kezeŋınde, iaǧni, b.z. H ǧasyrynda düniege keluı mümkın» dep jazady Ä.Marǧūlan.
1946 jyldan bastap Ortalyq Qazaqstan arheologiialyq ekspedisiianyŋ basşysy retınde ǧalymnyŋ zertteu jūmystary köne mädeni eskertkışterge bai bola tūra, älı jete zerttelmegen osy öŋır tarihymen tıkelei bailanysty boldy.
Būl ölkedegı keŋ kölemde jürgızılgen alǧaşqy arheologiialyq zertteuler Sarysu özenı boiynan bastaldy. Qūryp ketuge säl qalǧan köşpelı-otyryqşy mädeniet eskertkışterı – eskı qalalardyŋ qiraǧan oryndary, qystaqtar sılemı, qorǧandar, suaru jüielerı, säulet önerınıŋ ülgılerı Sarysu özenınıŋ Keŋgır jäne Jezdı saǧalarynda mol şoǧyrlanǧan bolyp şyqty.
Ǧalymnyŋ jürgızgen zertteu jūmystary kezınde köne suaru jüiesı –Qaiyp toǧanynda şyǧyrdyŋ orny men ūzyndyǧy – 4-5 km, tereŋdıgı 2-2,5 m aryq tabyldy. Būl aryq Deştı-Qypşaq dalasynda b.z. HI ǧasyrdan belgılı bolǧan «qonaq taryny» egu kezınde qoldanyluy mümkın. Qypşaqtardyŋ jer öŋdeu käsıbı turaly HI-XIV ǧasyrdaǧy orys jylnamalary men arab derekközderınde atap körsetılgen. Ejelgı suaru jüielerı Keŋgır men Jezdı özenderınıŋ şūraily jerlerınde, Joşy, Kelıntam, Aiaqqamyr mazarlary maŋynda da anyqtaldy. Atalǧan ekspedisiia barysynda Ūlytau öŋırınde köptegen eskı qala jūrtynyŋ oryndary tabyldy. Būl eskertkışterdıŋ sipattamalary XVIII-XIX ǧasyr aralyǧyndaǧy orys zertteuşılerınıŋ jazbalarynda kezdesedı.
1776 jyly kapitan Nikolai Rychkov Ūlytauda bolyp, Sarysu men Bolǧan ana atty qala oryndary turaly jazǧan. «Ökınışke orai – dep jazady Älkei Haqanūly, – Jūban ananyŋ ornyn ızdestıru eş nätije bermedı. Būl jerden tek üş bekınıs qaldyqtary tabyldy. Bız osy attas mazardy Keŋgır özenı emes, Sarysu özenınıŋ orta saǧasynda, Jezqazǧan temırjolynyŋ №89 razezıne jaqyn jerden kezdestırdık. Qala orny atymen joq, tek bırneşe suaru jüielerınıŋ oryndary men tas qorǧandar tabyldy».
Ä.Marǧūlannyŋ 1947 jylǧy üşınşı sapary kezınde Ūlytau jäne Arǧanaty taulary betkeilerınde köne tas müsınder jıtı zertteldı. «Bes oba», «Üş oba», «Mūrtty oba»dep atalatyn eskertkışter Ūlytau öŋırınde köptep kezdesedı. Zertteu kezınde «mūrtty obalarda» kömırdıŋ, aǧaştyŋ külderı tabyldy, iaǧni, būl oryndar «qūrbandyqqa şalu» ǧūrpyn jasau üşın qoldanylǧan dep paiymdaidy Älkei Haqanūly.
Qarakeŋgır özenınıŋ joǧarǧy saǧasynda ornalasqan qorǧannan qyş ydystar jäne qart adamnyŋ qisaityp jerlengen bas süiegı tabyldy. «Būl bas süiektıŋ tabyluy sirek kezdesetın qūbylys. Ataqty arheologtar Geikel men Bernştamnyŋ Talas özenı boiyndaǧy Keŋköl qorymynan tapqan bas süiek sekıldı, būl jädıger ǧūn zamanyna säikes keluı mümkın» dep boljam jasaidy Ä.Marǧūlan.
Arheologiialyq zertteu barysynda Ūlytau maŋynan sol jyly onǧa juyq tas müsın tabylady. Būl müsınderdıŋ törteuı – sūr granitten, al qalǧandary qyzyl qūmdauyttan qaşap jasalǧan. Akademik Qanyş Sätbaevtyŋ boljamy boiynşa, qyzǧylt qūmdauyt Ūlytau taularynda kezdespeidı, iaǧni, basqa jaqtan äkelınuı mümkın. Granitten jasalǧan müsınderdıŋ bet-beinesı anyq emes. Kerısınşe, qūmdauyttan qaşalǧan müsınder sapaly şyqqan. Demek, ertedegı müsınşıler tasty qoldanu täsılderın jetık meŋgergen.
Ǧalym osy zertteulerınde Ūlytau-Keŋgır tas müsınderınıŋ arasynda adamnyŋ ǧana emes, bürkıt qūstyŋ da beinesı kezdesetının aitady. Dombauyl mazary men Qarakeŋgır jäne Sarykeŋgır özenderınıŋ qūiylysyndaǧy şoqylardaǧy 60-80 sm bolatyn ekı granit tasqa bürkıttıŋ tūrpaty men tabiǧi qimyl-qareketı şynaiy beinelengen. Jalpy, Qazaqstanda «bürkıt» tastar sirek kezdesedı. Būl Ortalyq Qazaqstandy mekendegen köşpelı taipalardyŋ totemdık senımınıŋ aiǧaǧy bolyp tabylady.
Ekspedisiia aiasynda Ortalyq Qazaqstan eskertkışterınıŋ tarihi maŋyzdylyǧyn aiǧaqtaityn tas betıne salynǧan suretter – petroglifter alǧaş ret ǧylymi ainalysqa tüstı. Osy jyldary jürgızılgen ǧylymi-zertteu jūmystarynyŋ arqasynda köne Saryarqa tarihynyŋ köptegen betterı jaŋadan jazyldy. Būl better ejelgı qazaq jerınıŋ eleulı mädeniet ortalyǧy bolǧandyǧyn, onda ondaǧan qalalar ornap, myŋdaǧan öner ielerınıŋ ömır sürıp, eŋbek etkendıgın, olardyŋ adamzat mädenietıne ūialmai ūsynarlyq asa baǧaly materialdyq jäne ruhani bailyqtar jasaǧanyn baiandaidy.
Qarqyndy zertteuler Älkei Marǧūlannyŋ 1972 jyly Ūlytau-Jezqazǧan öŋırıne soŋǧy sapary kezınde barynşa ıske asty. Ūlytaudyŋ Edıge tauynyŋ betkeiındegı Amangeldı atyndaǧy keŋşardan oŋtüstıkke qarai 18 km qaşyqtyqta ornalasqan Aibas-Darasy keşenınde qola zamannyŋ tört qorǧany tabyldy. Qorǧandardan qyryqqa juyq qyş ydys, qoldan jasalǧan būiymdar, januarlar süiekterı tabyldy. Eŋ qūndy jädıger – salmaǧy 200 gramm altyn bılezık. Bet jaǧy äşekeilengen būl bılezık qūramynda 86% altyn, 13% kümıs, 1% mys bar edı.
Aibas-Darasy keşenı Ūlytau dalasynda qola zamannnyŋ soŋǧy kezeŋı–Beǧazy-Dändıbai mädenietınıŋ taralu aimaǧynyŋ batys şekarasyna dälme-däl keledı.
Ǧūlama ǧalymnyŋ auqymdy da nätijelı ızdenısterı Beǧazy-Dändıbai mädenietınıŋ eskertkışterın zertteumen bailanysty boldy. Būl – äigılı andron jäne qarasuyq mädenietınen oqşau emes, solarmen sabaqtas, taǧdyrlas, saqtar mädenietınıŋ arasynda dänekerlık röl atqarǧan mädeniet. Beǧazy-Dändıbai ıspettes qola däuırınıŋ bai mädeni mūrasynyŋ Ortalyq Qazaqstannan tabyluynyŋ düniejüzılık ǧylymda ülken maŋyzy boldy. Öitkenı, būǧan deiın älemdık arheologiia örkenietın tek Jerorta teŋızı maŋynan ǧana ızdep, jer şarynyŋ basqa qūrlyqtarynyŋ mädeni salauattary jerortateŋızdık mädeniettıŋ qiyr şetı degen tüsınık qalyptasqan edı. Al, Älkei Marǧūlan mys pen jezge negızdelgen örkeniet kendı aimaqtarǧa şoǧyrlanǧanyn jäne būl audandar qola mädenietınıŋ provinsiiasy emes, kındıgı, ortalyǧy ekenın aiǧaqtady. Ǧalymnyŋ 1979 jyly baspadan şyqqan «Ortalyq Qazaqstannyŋ Beǧazy-Dändıbai mädenietı» atty eŋbegınde keŋınen sipattaǧan. Būl ırgelı eŋbekte qola däuırınen etno-mädeni turasynda dälel keltırıp, tūtastyqtarynyŋ damu prosesterı egjei-tegjeilı taldanǧan. Ūlytau-Jezqazǧan jerınıŋ Aibas-Darasy keşenımen qatar Milyqūdyq, Sorqūdyq, Ainaköl, Kresto-Sentr, Zlatoust, Petro qonystaryndaǧy ejelgı ken oryndarynda jürgızılgen arheologiialyq zertteu qorytyndylary da osy kıtapta mazmūndalǧan. Atalǧan eŋbekte Jezqazǧan ken barlau ekspedisiiasynyŋ geologiia-mineralogiia muzeiınde saqtalǧan jäne Jezqazǧan tarihi-arheologiialyq muzei qoryndaǧy qola zamannyŋ ken öndırısınde qoldanylǧan eŋbek qūraldary jäne zattai aiǧaqtardyŋ suretterı körsetılgen.
Geologiia-mineralogiia muzeiınde akademik Älkei Marǧūlan 1972 jyly 28 mausymda bolǧan eken. Osy jyly Älekeŋ alǧaş ret Qanyş Sätbaev atyndaǧy Jezqazǧan ken-metallurgiia kombinatynyŋ tarihi-öndırıstık mūrajaiynda bolyp, onyŋ alǧaşqy direktory, belgılı ölketanuşy Sütemgen Bükırovpen tanysady. Jyl öte kele būl tanystyq akademiktıŋ ömırınıŋ soŋǧy uaqytyna deiın sozylǧan ūzaq şyǧarmaşylyq bailanysqa ūştasty. Oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiynyŋ osy muzeige ǧalym aǧamyz Ūlytaudyŋ Arǧanaty tauynan tabylǧan «adam» tas müsının, qūlannyŋ beinesı bar tastaǧy taŋbany jäne qūlpytasty qūndy jädıger retınde tartu etkenı mälım.
Älekeŋe bailanysty Jezqazǧan mūrajaiyna jinaqtalǧan qūndy jädıgerlerdıŋ bırı – ol kısınıŋ Sütemgen Bükırovke 1972-1976 jyldary jazǧan hattary.
Joǧaryda atap ötılgen «Beǧazy-Dändıbai mädenietı» atty monografiialyq eŋbektı jazu üstınde Ä.Marǧūlan S.Bükırovten kıtapqa qajettı mälımetterdı alyp otyrǧan.
Oǧan 1974 jyly 30 qyrküiekte jazǧan hatynda Älkei Haqanūly kışkene müsın tastyŋ negativın berıp jıberuın ötıne kele: «Ūlytaudyŋ Edıge şyŋynyŋ basynda tūrǧan Edıge obasyn qazyp körsek jaqsy bolar edı. Onda Samarqandaǧy Temırdıŋ jazulary siiaqty köp jazular jatu kerek. Äzırşe küş-quat bar kezınde ıstelse dūrys bolar edı» deidı.
Qazırgı taŋda zertteuşı mamandar akademik Älkei Marǧūlannyŋ salyp ketken sara da dara jolymen tylsym tarihymyzdyŋ jūmbaq syrlaryn şeşuge at salysuda. Elımızdıŋ erteŋı üşın aianbai ter tökken ärbır tūlǧa madaqtauǧa, därıpteuge laiyq. Mūny elın süigen patriot, halqynyŋ bırtuar adal ūldarynyŋ bırı Ä.Marǧūlanǧa degen şynaiy süiıspenşılıktıŋ belgısı dep tüsınu kerek.
Ǧaliia AQPANBEKOVA,
QR Ūlttyq muzeiınıŋ ǧylymi qyzmetkerı,
Şolpan TÖLEGENQYZY,
Jezqazǧan tarihi-arheologiialyq muzeiınıŋ ädıskerı
