Bügın – zaŋǧar jazuşy, orys ūltynyŋ ruhani ūstazyna ainalǧan Fiodor Dostoevskiidıŋ tuǧan künı. Būǧan deiın Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ keŋeitılgen otyrysynda Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev jazuşynyŋ 200 jyldyǧyn atap ötudı tapsyrǧan edı. İä, Dostoevskii esımı qazaqqa jat emes. Almaǧaiyp şaqtardyŋ bırınde Semei topyraǧyna taban tıregen tūlǧa qazaq jerınde 5 jyl 4 ai ömır sürıptı. Jazuşylyq qyzmetinen eriksiz qol üzip ketken kemeŋger suretker däl osy Semei qalasynda qaitadan qolyna qalam alady. Qazırgı taŋda Dostoevskiidıŋ jaldap tūrǧan üiı tarihi muzeige ainalǧan. Biyl jazuşynyŋ mereitoiymen muzeidıŋ 50 jyldyǧy tūspa-tūs kelıp otyr.
Älemde jazuşy Fiodor Dostoevskiidıŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan jetı muzei bar eken. Sonyŋ bırı Semeide ornalasqan. Bügınde mūnda şetelderden keletın qonaqtar köp. Barlyǧy Dostoevskiidıŋ kezeŋın sezınu üşın arnaiy kelıp jatyr. Fiodor Dostoevskii Semeige 1854 jyly köktemde äskeri qyzmetın atqaru üşın keledı. Sıbırlık jetınşı jüielık bölım batalonynda jeke qyzmetker lauazymyna köterıledı. Bıraq auruyna bailanysty qyzmetınen ketedı. Muzeidı 1857-1859 jyldary päter üşın jaldap tūrǧan eken. Alǧaşynda kazarmada, keiınırek basqa päterlerdı de jaldap tūrǧan. Bıraq poştaşy Lepuhinnıŋ osy üiı ǧana bertınge deiın saqtalyp qalǧan. Osynda jazuşy özınıŋ bırınşı jūbaiy Mariia İsaevany jolyqtyrady. Kuznesk qalasynda nekege tūrǧannan keiın Dostoevskii qyzmetten bosatylyp, qaladan ketuıne rūqsat alǧanǧa deiın Semeige qaita oralyp, ekı jarym jyl osy üide tūrady. Söitıp, sol jyldary ǧalym-saiahatşy Şoqan Uälihanovpen tanysyp, dostyq qarym-qatynastary nyǧaia tüsedı. Biyl 7 mamyrda muzeidıŋ resmi aşylǧanyna 50 jyl toldy.
«Muzei qorynda jazuşynyŋ 1857 jylǧy 27 şıldedegı «Dostoevskiidıŋ batalon komandirı Belihovtyŋ atyna jazǧan baianaty» degen qoltaŋbasy, sondai-aq Dostoevskii men onyŋ bırınşı äielı M.İsaevanyŋ neke qūjattary saqtalǧan. Muzeige jäne jazuşynyŋ ömırıne jergılıktı tūrǧyndar da, alys-jaqyn şetelden kelgen qonaqtar da ülken qyzyǧuşylyq tanytady. Jazuşynyŋ 200 jyldyǧyn merekeleu aiasynda muzei ūjymy halyqaralyq deŋgeidegı ülken jäne maŋyzdy ıs-şaralar ötkızude. Qyrküiek aiynda «Dostoevskii jäne älemdık mädeniet: körkem mūra jäne ruhaniiat» atty halyqaralyq ǧylymi-praktikalyq konferensiia ötkızıldı, oǧan Meksika, Resei, Qazaqstannyŋ türlı qalalarynyŋ ǧalymdary, universitet oqytuşylary, qalamyzdyŋ mektepterı, magistranttar, studentter, dın ökılderı qatysty. Konferensiia künı muzeide jaŋa körmeler aşyldy. Mäskeudegı L.Tolstoi muzeiı «Skajite emu, chto ia ego liubliu» körmesın ūsyndy. «Dostoevskii men Tolstoi» körmesı bızdıŋ muzeidıŋ zalynda ornalasqan. Al Şäkärım atyndaǧy universitettıŋ ǧimaratynda F.Dostoevskii jäne Ş.Uälihanov müsınıne gül şoqtaryn qoiu räsımı öttı, konferensiia jūmysynyŋ aldynda jazuşynyŋ Sankt-Peterburg muzeiındegı ärıptesterınen syiǧa tartylǧan «Epizodtar» körmesı aşyldy» deidı muzeidıŋ ekskursiialyq-köpşılık jūmysy sektorynyŋ meŋgeruşısı Möldır Töleuova.
Būl üi, älemde jazuşynyŋ 150 jyldyǧy keŋınen toilanyp jatqan kezde, 1971 jyldyŋ 7 mamyrynda muzei bolyp aşyldy. Aşylu sätıne deiın muzei bes myŋnan astam qūndy ädebiettı, 100-den astam qoltaŋbasy bar basylymdardy, älem halyqtarynyŋ tılındegı Dostoevskiidıŋ ondaǧan kıtabyn jinady. Qazırgı ekı qabatty ǧimarattyŋ jartysy aşyq kıtap türınde salynǧan. Mūnda ädebi ekspozisiia, qor saqtau bölımı, kinozal jäne ǧylymi kıtaphana ornalasqan. Zamanaui qūrylys pen memorialdyq üidı uaqyttardyŋ bailanysy retınde şynylanǧan vestibiul bırıktıredı. Muzei jyl saiyn 15 myŋnan astam keluşını qabyldap, ortaşa eseppen myŋnan astam ekskursiia jürgızedı.
Aŋyzǧa ainalǧan dostyq
Muzei janynda müsınşı D.Elbakidzenıŋ «F.M.Dostoevskii men Ş.Ş.Uälihanov» atty qoladan jasalǧan, taǧdyrlary osy jerden bailanysqan orys jäne qazaq halyqtarynyŋ daŋqty tūlǧalarynyŋ müsınderı ornatylǧan. «Semeidıŋ tarihy körnektı tūlǧalardyŋ attarymen bailanysty, Dostoevskii jäne Şoqan Uälihanov siiaqty danyşpandar bır ǧasyrda bır ret tuady» dep Älkei Marǧūlan baǧa bergen bolatyn. Şoqannyŋ Fiodor Dostoevskiimen on toǧyz jasynda tanysqany belgılı. Keiınnen älemge äigılengen jazuşy osynau jas jıgıttıŋ qabılet-qarymyn bırden baiqaǧan sekıldı. Şoqannan on tört-on bes jastai ülkendıgı bar ol osynau daryndy jasqa bırden qūlai jyǧylyp, ekeuı tez tıl tabysady. Köp ūzamai-aq būl tanystyq mäŋgılık aŋyzǧa ainalatyndai-aq ūly dostyqqa jalǧasqan. Onyŋ dälelı – ekeuınıŋ jer-jerde jürıp bır-bırıne jazǧan hattary. Fiodor Mihailovich ülkendıgıne qaramastan Şoqanǧa ylǧi «sız» dep söileidı. Būl şeksız qūrmetınıŋ belgısı bolar. Al Şoqan bolsa özınen ülken dosyna tek «sen» dep söilegen. Tegınde, onda da män bar şyǧar. Şoqan men Dostoevskii jazysqan bırneşe hat bar. Olardyŋ ärqaisysynan ekeuınıŋ de telegei teŋız bılım ielerı ekenı, ekeuın de ylǧi älemdık deŋgeidegı jalpyazamattyq mäselelerdıŋ tolǧantqanyn körıp tamsanasyz.
Semeide tūtanǧan sezım
Semeide tūryp Dostoevskii qazaq ziialylarymen bailanys jasady. Bärınen būryn taǧdyr Dostoevskiidı İsaevtar otbasymen bailanystyrdy. Olar öte jaqyn dostyq qarym-qatynasta bolǧan. Fiodor Mihailovich Aleksandr Egorovich İsaevqa ülken janaşyrlyq tanytty. İsaevtar Kuzneskıge köşkennen keiın, 1855 jyly 14 tamyzda Dostoevskii İsaevtyŋ qaitys bolǧany turaly estıp qatty qapalanady. Jazuşynyŋ Mariia İsaevaǧa degen köŋılı erekşe edı. Olar bır-bırın tılsız tüsınıp, är kez meiırımmen qaraityn. Sondyqtan da şyǧar taǧdyr ekeuın ajyratqan joq. Semei topyraǧynda ekeuınıŋ nekesı qiyldy. Osylaişa Fiodor Mihailovich pen Mariia Dmitrievna otbasyn qūryp, poştaşy Lepuhinnıŋ üiınde tūrdy. Bügınde būl üi Dostoevskiidıŋ memorialdyq muzeiıne ainalyp otyr.
Semeide Dostoevskii baron Aleksandr Egorovich Vrangelmen jaqyn boldy, ol gubernatordyŋ janyndaǧy qylmystyq ıster boiynşa prokuror edı. Dostoevskiidıŋ taǧdyrynda Vrangel ülken röl atqardy. Olar köp uaqytty bırge ötkızdı, tıptı bır päterde de tūrdy. Vrangel Dostoevskiidıŋ mahabbat jolyndaǧy maşaqatyna kuä boldy. Dostoevskii öziniŋ aǧasyna jazǧan hatynda: «Maǧan qaltqysyz köŋilmen sonşama köp jaqsylyq jasaǧan adamdar bar, däl sondai sonşama köp jaqsylyqty osy künge deiın maǧan eşkım de ıstegen emes. Ol adam baron Vrangel» deidı. Vrangeldiŋ Dostoevskii turaly estelıkter kıtaby – jazuşynyŋ aidaudaǧy, äsırese, Semeidegı ömır kezeŋderınen naqtyly tolyq maǧlūmat beretın asa baǧaly kıtap. Kitapta jazuşynyŋ Semeide bolǧan jyldaryndaǧy tūrmys-halı turaly, onyŋ qarym-qatynas jasaǧan adamdary jaiynda mol maǧlūmat berılıp, Semei halqynyŋ salt-sanasy, ädet-ǧūrpy, äleumettık ömırı, şaruaşylyq, käsip-qareketı, jergilikti ükımet oryndarynyŋ äkimşilik, el basqaru tärtıbı jaiyndaǧy mäseleler şynşyldyq tūrǧysynan sipattalyp jazylǧan. Vrangel bilimdi zaŋger äri arheolog, mädenietti adam bolǧan. Ol Semeide bolǧan jyldary köp jerlerdı aralap, qazaq dalasymen jaqsy tanysqan. Ärine, Dostoevskii būrynǧy ömırıne qaita oraludy armandady jäne oǧan Semeidegı eŋ jaqyn dosy Vrangel kömektestı. 1859 jyly 2 şılde küni däm-tūzyn köp tatqan Semei qalasymen, keŋ baitaq qazaq dalasymen, rizaşylyq-dostyq köŋilmen qoş aitysyp, ūly jazuşy Fiodor Mihailovich Dostoevskii Tver qalasyn betke alyp, saparǧa şyǧady. Jolşybai ädeiılep Omby qalasyna soǧyp, Şoqan dosymen qoş aitysady.
1902 jyly jazuşynyŋ tuǧanyna 80 jyl toluyna bailanysty Semei qalalyq dumasyna Orys imperiialyq geografiialyq qoǧamynyŋ ökılderı Dostoevskiidıŋ esımın qalada saqtau turaly ötınış jazǧan eken. Osylaişa sol kezdegı Krepostnoi köşesınıŋ atyn Dostoevskii köşesı dep özgertuge, al üiınıŋ aldyna «Dostoevskiidıŋ būrynǧy päterı» dep jazylǧan taqtaişa qoiu turaly şeşım qabyldanady. Bıraq tek 1911 jyly ǧana köşe atauy özgerıp, bügınge deiın Dostoevskiidıŋ atymen atalady. Bolaşaq mūrajai qoryn qalyptastyruǧa jäne tolyqtyruǧa köptegen tanymal ǧalymdar, jazuşylar, suretşıler men jergılıktı tarihşylar qatysqanyn aituymyz kerek. Bügınde muzeide F.Dostoevskiige qatysty eŋ qymbat jädıger öz qolymen jazylǧan esebı men nekelesuge rūqsat beretın qūjaty saqtalǧan.
Qazır Semeide Dostoevskii köşesı men teatry bar, olar ūly jazuşynyŋ mūrasyn jaŋǧyrtudy jalǧastyruda. Muzeimen Dostoevskii atyndaǧy oblystyq drama teatry tyǧyz bailanysta. Soŋǧy jyldary bırlesıp bırneşe spektakl qoidy. «Nastasia Filippovna» (roman negızınde), «Eşkım maǧan osynşa baqyt syilamas edı» (A.Dostoevskiidıŋ estelıkterı boiynşa), «Kedei adamdar», «Kım senedı, bıraq müldem senbeidı…» («Aǧaiyndy Karamazovtar» romanynyŋ negızınde) qoiylymdary körermenderdıŋ oŋ baǧasyn alyp jür. Jergılıktı telearnamen bırge muzei F.Dostoevskiidıŋ Semeide bolǧany turaly «Ertıs hronikasy» derektı seriiasyn jasady. 1968 jyly Semei qalasy özınıŋ 250 jyldyǧyn atap öttı. Mereitoiǧa jazuşynyŋ nemeresı A.Dostoevskii şaqyryldy. Ol ülken tolqynyspen bır kezderı ūly atasy jürıp ötken topyraqta söz söiledı.
Jazuşy ömırınıŋ Semei kezeŋı turaly körnektı ǧalym, abaitanuşy Qaiym Mūhamedhanov 1981 jyly jazylǧan «Talantty tületken bır kezeŋ» atty maqalasynda keŋınen toqtalady. Orystyŋ ūly jazuşysy Fiodor Mihailovich Dostoevskiidıŋ esımı semeilıkter üşin esten ketpestei qadirli, özgeşe qymbat, asa ardaqty.
