Ilekeŋnıŋ özı aitady, «köptegen änderımnıŋ galereiasyn qoŋyr küzde jasadym» dep. Levitanǧa «Zolotaia osen» kartinasyn jazdyrǧan küz İlia aǧaǧa:
Esıŋde bar ma, osynau qaiyŋ,
Sarǧaiyp küzde tūrady däiım.
Dariǧa, sol bır armandy künder,
Eles pe edı, bılmedım, Aiym.
Sarǧaidy qaiyŋ, sarǧaidym men de,
Jūldyzdai alys ūzadyŋ sen de, –
degızıp, «Aq qaiyŋ» romansyn tudyrdy. Lirika men mūŋǧa jeteleitın mezgıl äserı osylaişa Jaqanovtyŋ esımın jalpaq dalaǧa tanytty, jūrtqa paş ettı.
Rasymen, Ilekeŋnıŋ şyǧarmalarynyŋ köpşılıgı küz ailarynda düniege kelıptı. Küz – kompozitordyŋ şabytyn şalqytatyn mezgıl. Mäselen, «Daniiardyŋ änı», «Jämilanyŋ änı», «Äsel», «Asylym», «Tüngı syr», «Tolaǧai», «Syrymbet», «Balqantaudyŋ bauyrynda», «Şolpan jūldyz», «Būlbūl edı» syndy tuyndylary är jyldardaǧy qyrküiek, qazan, qaraşanyŋ jemısı körınedı. Taǧy da İlia aǧanyŋ sözıne jügınsek: «Oilap otyrsam, prozalyq şyǧarmalarym da küzde tolǧandyrypty. «Qaita oralǧan än», «Qoş bol, vals!» atty ekı povesım küzde bastalyp, keler jyly küzge salym bıtken-dı. Osy jerde aita keter bır jait, «Qaita oralǧan än» povesınıŋ epilogyn jazu üstınde keiıpkerlerımnıŋ taǧdyry erıksız jetelep, menı qyrǧyzdyŋ Ystyqkölınıŋ küzgı körınısın köruge apardy. Būl saparda kıtap keiıpkerınıŋ esımımen atalatyn «Ainagül», «Äsel», «Asylym» änderı tudy.
Prozalyq şyǧarmalardyŋ ışınde «Aily sonata» atty novella da küzdıŋ mūŋdy lebımen jazyldy. Küz menı sarsaŋ oilardan aryltady. Jüregımdı ūiytqan qūpiia syrlar än romans keipınde tuyndap, kökeidegı köp tüitkıl şeşıledı».
Poliaktyŋ ūly kompozitory Frederik Şopen «Söz bıtken jerden muzyka bastalady» deidı. Mūny İlia Jaqanovtyŋ auzynan jiı qūlaǧymyz şalady. Osy tektes oilardy Mosart pen Bethoven de qaldyrǧan. Iаǧni, dausyz solai! İlianyŋ jazuşylyǧyn da, suretşılıgın de el bıledı. Zertteuşılık qyrymen de tanyspyz. Dala sazgerlerınıŋ änderıne qatysty talai jaŋalyqtyŋ betın aşyp, önersüier jūrtşylyqqa ūsynǧan. Al onyŋ boiauynan qūralǧan suret körmesı däl qazırgı kezde batystan bastalyp, oŋtüstıkke baǧyt aluda. «Būlbūl äuenı», soŋǧy jyldary ǧana düniege kelgen «Temırtauda maqpal tün», «Aqqu änı», «Edıl-Jaiyq», «Syrly jürek pernesı» atty kıtaptary qarymdy jazuşylyǧyn aiǧaqtaidy. Qalamy jetkıze almaǧan kömeiındegısı sonda än bolyp qalyqtaǧany ǧoi. Şopennıŋ sözın beker aitpaidy eken.
«Bır kezderı Solovev-Sedoi «Podmoskovnye vecherasyn» şyǧarǧanda qandai küide boldy eken? Bız de sondai ūly şyǧarma tudyrsaq qoi» dep armandaityn edık» deidı Ilekeŋ. Söitse, vals korolı Şämşı Qaldaiaqov «İlia, sen özıŋnıŋ «Podmoskovnye vecheraŋdy» jazyp qoidyŋ. Ol – «Jailauköl keşterı» deptı ǧoi. Būl qanşa qazaq jastaryn ystyq sezımge böledı, sonau şalǧaidaǧy sary dalany köruge qūmartty. «Jailauköl keşterı» turaly tartymdy äŋgımeler de jeterlık…
Şämşı aǧamyzdyŋ taǧy bır sözın eske alsaq: «İlia Jaqanovtyŋ änderınde qyrǧyz aǧaiyndardyŋ mūŋdy saryny bar. Bıraq, onysy qazaqtyŋ şerlı äuenderıne jaŋa mazmūn berıp, tek İliaǧa tän änder tuady». İä, rasynda, Ilekeŋder öz sözımen jetkızgende, bügıngı batystyŋ daŋǧara «hittarynan» aman qaldy. «Men keudemdegı, jan-düniemdegı, dılım men dıtımdegı barlyq äuen men äuezdı qazaqtyŋ «Elım-ailarynan», «Erkem-ailarynan» aldym, «Ekı jiren», «Aqbaqai», «Nazqoŋyrlardan» aldym, Bırjan sal, Aqan serı, Ükılı Ybyrai, Jaiau Mūsalardan aldym. Men anamnan qalai närlensem, joǧarydaǧylardan solai susyndadym. Ahmet Jūbanov, Latif Hamidi, Mūqan Tölebaev, Baqytjan Baiqadamov, Qapan Musin, Sydyq Mūhametjanov… Mıne, osylardyŋ taŋǧajaiyp än-romanstarymen östık. Osylardyŋ kez kelgen änın üide de, tüzde de aityp jürem. Men turaly köp bas qatyrudyŋ keregı joq, bolmysymdaǧy muzykanyŋ, äuezdıŋ, melodiianyŋ üş qainary bar. Alǧaşqysy, älgı «Elım-aidan» bastalǧan, Bırjan, Aqandar äueletken, Jambyl, Kenender termeletken qazynany erkın emdım. Odan keiın, boiymdaǧy bır kolorit – qyrǧyz änderı. Qazaq änderın qalai darytsam boiyma, qyrǧyz önerın de solai qabyldadym. Endı osynyŋ bärın qūdırettendırıp, damytqan sovettık klassika bızdı ösırdı, jetıldırdı» deidı kompozitor. Ol Mūhittyŋ Mūhit bolǧany da özıne deiın keremet änderdıŋ düniege keluınıŋ, sodan när aluynyŋ arqasy dep bıledı.
Kompozitordyŋ alǧaş tuǧan änderın män bere tyŋdap, zerttei qaraǧan muzyka korifeilerınıŋ bergen baǧalary taŋ qaldyrady. Qazaqtyŋ tūŋǧyş operalaryn jazǧan kompozitor Evgenii Brusilovskiidıŋ İlia aǧa turaly aitqany ǧoi: «Būl jıgıt – naǧyz halyq kompozitory. Eşbır konservatoriia tūla boiy melodist-kompozitordy oqytyp şyǧarǧan joq. Änderın tyŋdap otyrmyn. Özınıŋ osy tabiǧatyn büldırmeiık. Şyǧaratyn änın sal-serılerşe emın-erkın şyǧarsyn». Sol halyq kompozitorynyŋ «Edıl men Jaiyq» änıne aitylǧan lebızderden onyŋ tabiǧi daryndylyǧyn da baiqaimyz. Mäselen, Roza Baǧlanova «Edıl men Jaiyq» – ännıŋ töresı» dese, Şota Uälihanov «İlia Jaqanov Edıl men Jaiyqty qatar tolqytyp, qazaq halqynyŋ eŋsesın köterdı» deidı. «Edıl men Jaiyq» – qazaq halqynyŋ gimnı» deptı Asanälı. Ändı qazaqtyŋ bırtuar perzentı Dınmūhamed Qonaev Gülmaidan Sündetovanyŋ oryndauynda bırneşe ret tyŋdaǧan körınedı. Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev İliamen kezdesken saiyn «Tolaǧai» änın aituyn sūraidy eken. Al, bır kezdesude İlia Jaqanovtyŋ bırneşe änın, «Tolaǧaidy» qosa, Prezidenttıŋ özı oryndap bergen.
Bırneşe kün būryn «Edıl men Jaiyq» Esıldıŋ jaǧasynda qalyqtady. Qazaqstan men Qyrǧyzstan respublikalarynyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı, kompozitor, muzykatanuşy, jazuşy İlia Jaqanov pen Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı, professor Kenjeǧali Myrjyqbaidyŋ «Saz-sūhbat» taqyrybymen än keşı öttı. Saltanatty şaranyŋ erekşelıgı sol – oryndalǧan änderdıŋ barlyǧy jandy dauyspen şyrqaldy. Säken Seifullinnıŋ sözıne jazylǧan «Jan joldas» änımen bastalǧan şarada keş ielerı o basta tyŋdauşyny demaldyratyn kameralyq konsert berudı maqsat etkenderın jetkızdı. Maqsat mereiıne jettı. Sazdy keştı kompozitordyŋ özı jürgızıp, ärbır şyrqalǧan ännıŋ tarihyna qatysty tartymdy äŋgımeler aitty. Sonymen qatar körermender tarapynan qoiylǧan saualdarǧa keŋınen jauap berdı.
Keş soŋyn jyly lebızder men aqjarma tılekter jalǧady. Halyq jazuşysy Fariza Oŋǧarsynova konsertke oŋ baǧasyn berıp, zamandasynyŋ iyǧyna şapan japty. Būl siiapatty sahna iesı – L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ rektory Erlan Sydyqov ta qaitalady. Filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor Myrzatai Joldasbekov, Mäjılıs deputaty İrak Elekeev syndy el aǧalary söz söilep, qoşemetterın bıldırdı.
Ashat RAIQŪL
