Basty aqparatMädeniet

ELORDA MÄDENİETINIŊ BIR MÄIEGI – MUZEILERI

Halyqaralyq «Muzeiler qauymdastyǧy» 1889 jyly mausymnyŋ 20-synda jasaqtaldy. Al, 1918 jyly düniege kelgen Halyqaralyq Muzeiler biurosy «Muzeon» jurnalyn şyǧardy. Onyŋ ızın ala, IýNESKO-nyŋ «Muzeum» jurnaly da jaryq kördı. Parijdıŋ Luvrynda 1946 jyly Halyqaralyq ISOM Muzeiler Keŋesı (International Council of Museums) qūrylyp, būl ūiym IýNESKO-nyŋ qūramyna engızıldı. 1977 jyly Halyqaralyq Muzeiler Keŋesınıŋ 11-konferensiiasynda mamyr aiynyŋ 18-ı Halyqaralyq muzei künı bolyp belgılendı. Sodan berı jyl saiyn dünie jüzınıŋ 150-den astam elınde käsıbi mereke retınde resmi türde atap ötıledı. Qazırgı taŋda muzeiler qyzmetı qoǧamdyq institut retınde äleumettık qoǧamdyq-ekonomikalyq jaǧdaiǧa sai jürgızılude. Qazaqstanda muzeiler tarihy 1830 jyldan bastalady. 1831 jyly Orynborda Nepliuev äskeri uchilişesı janynan guberniialyq muzei aşyldy. Būǧan jergılıktı halyqtyŋ tarihy men etnografiiasyn sipattaityn mūraǧattar qoiyldy. Bügınde būl jädıgerler QR Ortalyq Memlekettık muzeiınıŋ negızgı qory qatarynda. Mamandardyŋ aituynşa, bızdıŋ elımızde 1913 jyly üş muzei, 1927 jyly alty muzei, al, 1937 jyly 19 muzei aşylypty. Sondai-aq, 1939 jyly 25 muzeiımız bolypty. 1970 jyly 29 muzei bolsa, qazırgı taŋda elımızdegı tarihi-ölkelık, etnografiialyq, körkemsuret jäne memorialdy tūrǧydaǧy jalpy muzeilerdıŋ sany 160-tan asty. 2002 jyly mamyr aiynan bastap «Qazaqstan muzeilerı» jurnaly şyǧa bastady. Astanada tört muzei qyzmet etedı.

Säken Seifullin mūrajaiy XIX ǧasyrdaǧy säulet önerınıŋ belgısı retınde saqtalyp qalǧan ǧimaratta ornalasqan. Qolynyŋ taby, tabanynyŋ ızı qalǧan osy üide Säken 1920 jyldary jūmys jasaǧan.

1988 jylǧy aqpannyŋ 20-sy künı sol kezdegı oblystyq Säken Seiful­lin mūrajaiy Qazaqstan Ükımetınıŋ şeşımımen derbes muzei retınde esıgın aşty. Mūrajaidyŋ bas qor saqtauşysy B.Aqbasovanyŋ aituynşa, «Mūrajai aşylǧanda qor jädıgerlerınıŋ sany 700 dana ǧana bolatyn, negızgı qordyŋ sany 200-den astam bolsa, qosymşa qory 500-ge de jetpeitın. Oblystyq ölketanu mūrajaiyna 1960-1970 jyl­dary S.Seifullinnıŋ jary Gülbahram Batyrbekqyzy Seifullina aqyn mūrasynyŋ bır bölgın tapsyryp ket­ken. Mūrajaidyŋ jalpy jädıgerler sany – 5333 dana, onyŋ ışınde, negızgı qorda – 2560, ǧylymi-qosymşa qorda – 2773 dana. Qor sany osyn­dai, sebebı, quǧyn-sürgınge ūşyraǧan aqyn ömırı men şyǧarmaşylyq mūrasy saqtalmaǧandyqtan bızge sany emes, jädıgerlerdıŋ qūndylyǧy, manyzdylyǧy qajet boldy».

Mūrajaida Säkennıŋ kındık qany tamǧan Qaraşılıkten bastap, 1938 jyldyŋ 25 aqpanynda, eŋ soŋǧy auyr jaza-ükımı oryndalar al­dynda tüsırılgen fotosuretterıne deiıngı körınıster qamtylǧan. S.Seifullinnıŋ qoljazbalary, qyzmet babyndaǧy qatynas qaǧazdary bızdıŋ mūrajaidyŋ asa qūndy qūjattary qataryna jatady.

Ekspozisiia jetı zalda ornalasqan: «Balalyq jäne jastyq şaǧy», «Memlekettık qyzmetı», «Pedagogikalyq qyzmetı», «Ädebi qyzmetı», «El esınde», «S.Seifullinnıŋ kabinetı», Säken men ot­basyna tiesılı zattar bölmesı men Mäjılıs zaly.

Sondai-aq, onyŋ özı ūstap, tūtynǧan jeke zattary men mülıkterı, kiım-keşekterı bar. Atap aitqanda, jazu maşinkasy, hattary, közı tırısınde şyqqan kıtaptar men jornaldar, foto­suretter, altyn saǧaty, asataiaǧy, şabadany, kostium-şalbar, taqiiasy, bäteŋkesı, moiynşalma, qol şatyry, iıs mai qūtysy, üi ışınde paidalanǧan ydys-aiaqtary…

Mūrajai kürdelı jöndeu jūmystary jasalǧannan keiın osydan üş jyl būryn qazannyŋ 15-ı künı aqynnyŋ 100 jyldyǧyna orai qaita aşyldy. Sol künı mūrajai qory 1930 jyly rejis­ser G.Room tüsırgen «Türksıb aşyldy» derektı filmımen tolyqty.

Astanadaǧy Qazırgı zamanǧy öner mūrajaiy – būrynǧy oblystyq Bei­neleu önerı muzeiı. Muzei 1980 jyly qazannyŋ 2-sı künı tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igerudıŋ 25 jyldyq qūrmetıne aşyldy. Mūrajaiǧa eŋ alǧaşqy kollek­siiasy retınde Qazaqstannyŋ sol kezdegı astanasy Almatyda ötken «Jer jäne adamdar» atty Bükılodaqtyq körmesıne qoiylǧan 500 tuyndy tapsyryldy. Bügınde ırılenıp, ırgelengen mūrajai jinaǧynda Qazaqstan, Resei jäne yntymaqtastyq elderınıŋ beineleu önerı şeberlerınıŋ 4000 myŋǧa juyq şyǧarmalary bar.

Mūrajai qorynda Qazaqstan, Resei, Ukraina, Belarus, Özbekstan, Gruziia, Armeniia, Latviia, Litva, Estoniia, Täjıkstan jäne basqa yntymaqtas elderı suretşılerınıŋ erekşe qūndy şyǧarmalary saqtalyp keledı. Jyl sa-iyn mūrajai 50-den astam tūraqty jäne jyljymaly körmeler ūiymdastyrady.

Mūrajaidyŋ qorynan jasaqtalǧan körmeler Mäskeude, Ankarada, Minskıde, Almatyda, Türkıstanda, Qaraǧandyda, Ombyda, Kievte ötkızıldı. Būl mūrajaida är aimaqtardan jäne alys mem­leketterden kelgen suretşılerdıŋ jeke körmelerı ötkızılıp tūrady. Mūrajaida Fransiia, AQŞ, Germaniia, Koreia, Vengriia, Kuba, Polşa, İtaliia, Re­sei, Gruziia suretşılerınıŋ körmelerı ūiymdastyryldy.

Mūrajai janynda 3-9 jastaǧy balalarǧa arnalǧan «Türlı-tüstı älıppe» mektep studiiasy jūmys jasaidy. Ärbır körmege ekskursiialyq qyzmet körsetıledı, mūrajai qyzmetkerlerı beineleu önerınıŋ negızderı, teoriia-sy, tarihy, qazırgı suretşılerdıŋ şyǧarmaşylyǧy turaly leksiialar daiarlaidy. Ädebi jäne muzykalyq keş­ter ötkızıledı. Jyl saiyn mūrajaiǧa 70 000-nan astam adam keledı, 1000-ǧa juyq ıs-şaralar, keŋester ötkızıledı.

Qazaqstan Respublikasy Tūŋǧyş Prezidentınıŋ mūrajaiy Astana qalasy Esıldıŋ oŋ jaǧalauyndaǧy eskı äkımşılık ortalyǧynyŋ Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Saraiynyŋ qūrylysy 1997 jyly bastalyp, 1998 jyly aiaqtaldy. Ǧimarattyŋ jalpy kölemı 13 000 şarşy metr.

Ǧimarattyŋ ūzyndyǧy Şatyrsümbını qosa eseptegende 47,5 m. qūraidy. Bırınşı qabatynda ortalyq saltanat­ty holl ornalasqan. Sonymen qatar, bırınşı qabatta Qazaqstan Respubli­kasy Prezidentınıŋ BAQ ökılderımen kezdesuıne arnalǧan baspasöz zaly ornalasqan.

Bırınşı jäne ekınşı qabattarda qyzmettık orynjailar ornalasqan.

Üşınşı qabatta Memleket basşysynyŋ jūmys bölmelerı, Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ şet memleketterdıŋ nemese ükımetterdıŋ basşylarymen jeke kezdesulerıne arnalǧan «Kamin» zaly, sondai-aq, resmi saparlar kezındegı qūjattarǧa qol qoiu räsımderıne, sondai-aq, nagradalar men senım gramotalaryn tapsyruǧa arnalǧan «Kümıs» zalyn tamaşalauǧa bolady.

– Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ halyqaralyq, ükımettık jäne ükımettık emes ūiymdardyŋ ökılderımen kezdesuıne arnalǧan, sondai-aq Qazaqstan Respublikasy men şetel delegasiialarynyŋ keŋeitılgen qūramymen joǧary deŋgeidegı kezdesulerıne arnalǧan «Altyn» zaly men Banket zaly jäne Mäjılıs zaldary ornalasqan.

Törtınşı qabatta Kümbezdı zal ornalasqan. Kümbezdı zal barlyq Qazaqstan halyqtarynyŋ beibıtşılıgı men bırlıgınıŋ nyşany – şaŋyraq türınde jasalǧan. Tura osynda 1997 jyldyŋ 10 jeltoqsany Ükımet pen Parlamenttıŋ bırıkken otyrysynda Memleket Basşysy Aqmola (qazırgı – Astana) qalasyn Qazaqstannyŋ jaŋa astanasy dep jariialady. Kümbezdı zal sammit­ter, şetel investorlary Keŋesınıŋ otyrystaryn ötkızuge, Memleket Basşysynyŋ Qazaqstanda tırkelgen diplomattarmen kezdesuıne arnalǧan. Kümbezdı zaldyŋ foiesınde Pre­zidentke şetel memleketterınıŋ jäne ükımetterınıŋ, halyqaralyq ūiymdar men qorlardyŋ, ozyq älemdık kompaniialardyŋ, önerkäsıp käsıporyndarynyŋ basşylary jäne respublika azamattary syiǧa tartqan syilyqtar mūrajaiy ornalasqan.

Aqmola oblysynyŋ Selinograd audany Aqmol auylynda Stalindık repressiia qūrbandaryna arnalǧan ALJİR mūrajaiy bar.

Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı N.Nazarbaevtyŋ bastama­symen aşylǧan Saiasi quǧyn-sürgın jäne totalitarizm qūrbandarynyŋ «ALJİR» memorialdy-mūrajai keşenınıŋ jūmysy Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künıne 10 jyl jäne jappai saiasi quǧyn-sürgınderdıŋ bastalǧanyna 70 jyl tolǧan, 2007 jylǧy mamyrdyŋ 31-nen bastap jūmys ıstep keledı.

Resmi derekter boiynşa Qazaqstanda 1921-54 jyldar aralyǧynda 103 myŋ adam quǧyn-sürgınge ūşyrap, olardyŋ 25 myŋy atylǧan. Aqmola oblysy Aqmol auylynda 1937 jyly 26-şy nükte dep atalǧan ALJİR türmesı boldy. Onda 8 myŋnan astam ziialynyŋ äielderı otyrǧan. Işkı ıster halyq komissariatynyŋ №00486 būiryǧy boiynşa tūtqyndalǧan «otanyn satqandardyŋ» 20 myŋ äielı Qaraǧandy eŋbekpen tüzetu lagerınıŋ Aqmola arnaiy bölımşesınen de ötken. Mūnda tūraqty qamauda 8 myŋ äiel boldy. Olar 62 ūlttyŋ ökılderı bolatyn. Tūtqyndardyŋ ışınde Odaqqa tanymal änşı Lidiia Ruslanova, aktri­salar Tatiana Okunevskaia, Natalia Sas, belgılı jazuşy Galina Serebria­kova, aqyndar men jazuşylardyŋ jūbailary, onyŋ ışınde Güljamal Mailina, memlekettık qairatkerlerdıŋ jūbailary Äziza Rysqūlova, Dämeş Jürgeneva, Güländam Qojanova, Zūfnūn Nūrmaqova, Äiış Qūlymbetova, Fatima Diveeva, Elizaveta Säduaqasova jäne t.b. boldy. 2009 jyly Atbasardan rep-ressiia jyldary halyq jauy äielderın türmege jetkızgen vagon äkelındı.

Rauşan TÖLENQYZY

Taǧyda

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button