Är zamannyŋ öz batyrlary, önege tūtar tūlǧalary bolady eken. Erterek bır kezderde dın taratuşylar yqpaldy bolypty. Keiındeu – bala oqytuşy ūstazdar… Al özımız körıp, aqyl-keŋesıne jügınıp jürgen qalamger aǧa-apalarymyz keŋestık däuırde suretşıler, jazuşylar, ǧalymdar men eŋbek adamdarynyŋ jūldyzy joǧary bolǧanyn aitady.
Bügın şe?..
«Teledidar qandai bolsa, qoǧam sondai» deitın qaǧida bar. Telebaǧdarlamalardyŋ bärı derlık sahna saŋlaqtarynyŋ önerı men ömırın, tıptı, kündelıktı tūrmys-tırşılıgın nasihattauǧa arnalyp keledı. Öner adamdarynyŋ kigen kiımı, ışken asy – telejurnalisterdıŋ körgen-baqqany. Alaida, qoǧamdaǧy eleulı oqiǧalar kezınde eldı auzyna qaratyp qoiyp, estı söz aituǧa sol «jūldyzdardyŋ» öresı jetıp jür me? Būqara halyq daǧdaryp, äldebır qauıp-küdık aldynda tūrǧanda kımge jügınıp, kımnen süienış ızdeidı?..
Al kögıldır ekrandy oiyn-sauyq pen än-küi, şou, jeŋıl äŋgımeler jaulaǧany jastardyŋ tärbiesıne qalai äser etedı?..
Būl taqyrypta bızdıŋ qoǧamda, äsırese, äleumettık jelılerde oqtyn-oqtyn oi-pıkırler aitylyp tūrady. Äitse de, bız bügın «Endıgı tūlǧalar kımder, jastar kımderdı ideal tūtyp, kımderge qarap boi tüzep jür» degen saualdar boiynşa zamandastarymyzdyŋ pıkırın sūrap kördık.
Serıkzat DÜISENǦAZİN,
aitys aqyny:
Jappai änşılerden tūlǧa jasau – jaqsylyqqa aparmaidy
Ilgerıde aqyn-jazuşylardyŋ kıtaptary, gazet-jurnaldar jüz myŋdaǧan tirajben şyǧatyn. Qaladan bölek audan ortalyqtaryna, auyl-auyldarǧa, bölımşelerge, tıptı, malşy qystaqtaryna deiın jüielı türde jetkızılıp tūratyn edı. Bükıl el kölemınde jazylǧan jaŋa körkem şyǧarmalar, ǧylymi eŋbekter merzımdı baspasöz arqyly tanystyrylyp jatatyn. Qazır sol jüienı älsıretıp aldyq.
Ekınşıden, bükıl elımızde bır-ekı telearna ǧana bolatyn. Onyŋ efirı körkemdık keŋes arqyly sūryptalyp, eŋ maŋyzdy mäseleler ǧana qozǧalatyn. Jazuşylarymyz, ǧalymdarymyz radio-telearnalardan sol uaqyttyŋ özektı taqyryptaryn talqylap tūratyn. Ärine, senzura da boldy. Degenmen, sapaǧa basa män berıletın. Al qazır kommersiialyq telearnalar köbeiıp, osy ürdıstı būzdy. Efirlerımız mänsız-maǧynasyz şeteldık dünielerge toldy. Solarǧa elıktegen jas änşılerımız aty qazaqşa bolǧanymen, sözı de, özı de tüsınıksız änder jazyp, keiıngı buynnyŋ sana-sezımın ulap jatqany – aşy şyndyq. Oǧan internettegı äleumettık jelılerdıŋ de äserı bar. Arnalarymyz reiting jinau degen bäsekege tüsıp, körermen tartu üşın änşılerımızdı jürgızuşı retınde ekranǧa şyǧarudy köbeittı. Änşılerdıŋ arasynda da intellektualdyq deŋgeiı joǧary azamattar bar. Olardyŋ bırazy jurnalistika, teatr salasynda joǧary bılım alǧan. Oǧan qarsylyǧym joq. Bıraq, barlyǧy bırdei solai deuge bolmaidy. Aqşanyŋ küşımen şetelde klipter tüsırıp, tanylǧan keibır jas änşılerımızdı qalai tūlǧa dei alamyz? Keibıreuı ekı sözdıŋ basyn qūrap aita almauy da mümkın. Solardy ekranǧa telejürgızuşı retınde şyǧarǧanda şynyn aitaiyn, qatty namystanam! Nebır myqty jurnalister, jürgızuşıler tūrǧanda arnaiy bılımı joq änşılerdı şyǧaryp, reiting nauqanyna ūrynyp jatqanymyz ökınıştı.
Kezınde änşılerden de keremet tūlǧalar şyqqan. Jüsıpbek Elebekov, Ǧarifolla Qūrmanǧaliev, Bibıgül Tölegenova, Qairat Baibosynov, «Dos-Mūqasan» ansamblınıŋ müşelerı öz zamanynyŋ ülgı tūtar azamattary boldy ǧoi. Qazır de «Mūzart», «Bäiterek» toby, Dosymjan Taŋatarov, Aqan Äbdıuälı, Erlan Rysqali, taǧy basqalar siiaqty öz salasynda käsıbi deŋgeiı joǧary änşıler bar. Olar tūlǧa bolsa renjımeimız. Onsyz taǧy bolmaidy. Al jappai änşılerden tūlǧa jasau nauqany jaqsylyqqa aparmaidy. Men oǧan qarsymyn. Elımızde aşylyp jatqan ǧylymi jaŋalyqtardy, kıtaptardy nasihattaityn telebaǧdarlamalardy köbeitu kerek. Mektep baǧdarlamalarynda tūlǧatanu sabaqtaryn köbeitu kerek. Kommersiialyq arnalardy da öz tūlǧalarymyzdy nasihattauǧa memleket tarapynan mındetteu kerek. Sonda keleşegımız jarqyn bolmaq.
Aigül BOLATHANQYZY, «Bala tärbiesı» jurnalynyŋ redaktory:
Bız üşın «jūldyzdar» eŋbek adamdary boldy
«Ötkenge tas atsaŋ, bolaşaq saǧan oq atady» degen bır jaqsy söz bar… Men Keŋes Odaǧyn köksep otyrǧanym joq, desem de, keide sol kezdıŋ özıne tän tärtıbın aŋsaitynym ras… Bız N.Ostrovskiidıŋ «Qūryş qalai şynyqty?» atty kıtabyn oqyp östık. «Batyr bala Bolatbek» dep ändetıp öskendıkten be, sol kezdegı adamdardyŋ boiyndaǧy qaisarlyq, jıgerlılık, öjettık qasietterı bügıngıge qaraǧanda özgeşeleu körınetını ras…
Özıme de, özımnıŋ ainalama da erekşe äser etken närse – kezınde auyl şaruaşylyǧyn damytuǧa eleulı üles qosqan mehanizator, Sosialistık Eŋbek Erı Kämşat Dönenbaeva men mehanizator, Sosialistık Eŋbek Erı Jadyra Taspanbetova jaily sol kezdegı, iaǧni, bala kezımızdegı gazet-jurnaldarǧa şyqqan maqalalar men suretter. Bügıngı jastarǧa būl tıptı külkılı körınuı mümkın. Bıraq, bızdıŋ bala kezımızde ol kısılerge ülken qūrmetpen qaraityn. Öitkenı, sol adamdar eŋbek maitalmandary bolatyn. Jalqaulyqtyŋ qas jauyndai körınetın olar. Qaisysyn alsaq ta: Zyliha Tamşybaeva, Natalia Gellert… Mysaly, mektep bıtıre sala äuelı traktor, keiın kombain rulın igergen Jadyra Taspanbetovanyŋ talai körkem şyǧarmaǧa, än-jyrǧa arqau bolǧanyn bärı bıledı. Ol kombain bunkerı şnegıne aiaǧy ılınıp, mügedek bolyp qalǧan. Alaida, keiın protez aiaǧymen de kombain jürgızdı. Osyndai janqiiarlyq eŋbegımen jastarǧa ülgı boldy. Ömırsüigıştıgı, eŋbekqorlyǧy, otanşyldyǧy arqasynda biık därejelerge jettı. KSR Joǧarǧy Keŋesınıŋ deputaty boldy. Märtebelı ataq-därejeler aldy. Mıne, bızge ülgı bolǧan osyndai apalar bolatyn…
Bızdıŋ auylda da traktordy şyrq üiıretın Aigül degen jerlesım boldy. Bügıngı ekrannyŋ betın jaulap alǧan änşılerdei emes, bız üşın «jūldyzdar» sol eŋbek adamdary boldy.
Äzılhan Nūrşaiyqovtyŋ «Mahabbat qyzyq mol jyldaryn» oqymaǧan adam joq şyǧar. Qyz bıtkennıŋ bärıne Meŋtai ideal körınuşı edı. Meŋtaiǧa elıkteitınbız, Meŋtaidai bolǧymyz keletın. Är qyzdyŋ jürek tükpırınde Erbolǧa degen qūrmet jatty. Qazaq jıgıtterınıŋ Erboldai bolǧanyn qalady. Mūnyŋ barlyǧy kıtapqūmar bolyp öskenımızdıŋ jemısı şyǧar. Solardai bolsaq dep armandadyq, elıktedık.
Bügıngı jastar tek änşılerge ǧana elıkteidı. Solarǧa ūqsaǧysy keledı. Solardai boluǧa ūmtylady. Öitkenı, qazır öte jiı nasihattalatyn – tek änşıler qauymy. Bügıngı balalar bız siiaqty «ūşqyş bolamyn», «kosmonavt bolamyn», «satuşy bolamyn» dep san türlı mamandyqty aityp, armandai almaityn da siiaqty bolyp körınedı maǧan. Kım bılsın, «Är zamannyŋ öz sūrqyltaiy bolady» degen…
Qoǧamdy tek änşıler bilep tūrǧandai äser etu – bırınşı sebep bolsa, ekınşıden, bızdegı «tıl erkındıgı» bala armanyna tosqauyl qoiyp tastaǧan siiaqty, älde maǧan solai körınedı me eken?.. Bız siiaqty «bolmasaŋ da ūqsap baǧuǧa» talpynbaityn sebebı – bügın jer-kökke syiǧyzbai maqtaǧan tūlǧany erteŋınde tabanǧa salyp taptau, jamandau… Osyny oqyp-körıp ösken balada qandai ideal bolsyn?
«İdeal» degendı mülde basqaşa tüsınetın adamdar da bar. Özgenı emes, öz basymnan ötıp jatqandy aitsam… Jasyrmaimyn, menıŋ idealym – batyr atamyz Bauyrjan Momyşūlynyŋ kelını Zeinep Ahmetova. Ol – körgendı kelın, aiauly ana, kemeŋger äje… Ol – maǧan tärbienıŋ aitudan emes, körsetuden sıŋetının sözımen de, ısımen de däleldep kele jatqan kısı. Zeinep apadan estıgenımdı jan-jaǧyma aityp ta jüremın. Endı myna qyzyqty qaraŋyz, «Zeinep apanyŋ janynda jürıp, nege basyŋa oramal salmaisyŋ?», «nege şalbar kiesıŋ?», qoişy, äiteuır, bolmaityn sūraqtardy qoiady, kiımderım men mınezımnen mın ızdeidı… Qūdai-au, qazaqta Zeinep Ahmetova bıreu ǧoi. Ony qaitalau mümkın emes, olai bolmaidy da!
Ökınışke qarai, äzırge bızdegı «ideal» ūǧymy osyndai bolyp tūr…
Aŋsaǧan MŪSTAFA, suretşı:
Teledidardan kım köp şyqsa, sol jastardyŋ idealyna ainalady
Men üşın bügıngı tūlǧalar – Aidos Sarym, , Ǧalym Boqaş, Mūrat Äbenov, Erlan Qarin sekıldı erkın oily, eljandy azamattar. Būlardy oqyǧan da qyzyq, pıkırlesken de paidaly. Köp bıledı, olardan köp närse üirenuge bolady. Būlar – aǧysqa qarsy jüzetın adamdar. Jaŋa jol tabady, är problemadan şyǧatyn jaŋa täsılder ūsynady. Būǧyp üirenıp qalǧan adamdardan jaqsy, tyŋ ideia şyqpaidy ǧoi.
«Jastar kımderge qarap boi tüzeidı?» dep sūradyŋyz. Jastardyŋ kımge qarap boi tüzeitınderın bılmedım. Şynymdy aitsam, nege ekenın bılmeimın ärtısterge qarap boi tüzeitınder köp siiaqty. Ötkende Ukrainada bolyp jatqan oqiǧalardy talqylaǧannan «Bıreudıŋ konsertıne bıreu kıre almai qalyp, töbelesıp qalypty» degen siiaqty ūsaq-tüiek äŋgımeler köbeigen. Osynyŋ özı jastardyŋ ne oilap, kımderge qarap boi tüzep jürgenın körsetetın şyǧar dep tüidım, öz basym. Ärine, «qazany basqanyŋ qaiǧysy basqa» degen de bar. Bır jaǧynan şet eldıŋ arnalary öte köp, bızdıkınen on ese köp, ol dūrys emes ürdıs.
Jasöspırımder, jastar üşın kımder idealǧa ainalyp jür? Teledidardan köp körgen adamdar olarǧa idealǧa ainalady-au. Sondyqtan, teledidardan tek änşı-bişılerdı körsete bermei, jönı tüzu äŋgıme, jastarǧa aitary mol adamdardy şaqyryp, tok-şoulardyŋ formatyn tek yrqyl-jyrqyl qylmai, jöndeu kerek. Mamandyq öte köp qoi, bızdıkıler tek iurist bolǧysy keledı, aqşanyŋ astynda qalamyz dep oilaidy. Ärine, aqyldy jastar köp qoi, sonda da olarǧa elıkteitın adamdar kerek-aq.
Däuren BABAMŪRATOV,
Respublikalyq «Bolaşaq»
qozǧalysynyŋ jetekşısı:
Ūlttyq tärbiege özgerıster kerek
Öz basym qasiettı önerge jäne onyŋ şynaiy därıpteuşılerıne eş qarsylyǧym joq. Önersız ūlt az-aq uaqytta qūrdymǧa ketpek, onsyz derbes ūltty elestetu mümkın emes. Bıraq, önerge eşkım qarsy emes jäne boluy da mümkın emes dep, ony barynşa saiasilandyra beruge bolmaidy. Sebebı, bumerangtıŋ erteŋ qaityp kelıp ūratyny o bastan belgılı. Däl qazır bız ne körıp otyrmyz?! Bız ūlt ziialylary men qoǧam qairatkerlerın änşıler jäne taǧy basqa öner ielerımen almastyrudyŋ bastalǧanyn (iaǧni, jalǧasyp kele jatqanyn) körıp otyrmyz. Änşı «piar» kerek dep, eşbır sūraq pen taqyryptan taisalmaidy, iaǧni, özdıgınen efirden bas tartpaidy. Belgılı bır jaǧdaida bilıkke de sol kerek siiaqty, iaǧni, qoǧam üşın maŋyzdy, öte auqymdy jäne ūlt taǧdyrymen ündes taqyryptardy talqylauǧa ädette änşıler şyǧady. Ärine, olardyŋ da atalǧan taqyryptarǧa qatysty öz oiyn aituǧa, jetkızuge tolyq qūqy bar. Bıraq, ondai jaǧdaidyŋ jappai oryn aluy – öte qauıptı jait. Memleket o bastan ūlttyq jäne otbasylyq qūndylyqtardy därıpteuı kerek, ol onyŋ negızgı funksiiasy jäne osy maqsatta änşılerdı paidalansa da, men qarsy emespın. Bıraq, köpşılık jaǧdaida olai bolmai jatady.
Memleket ūlt bolaşaǧy üşın ideal men kumirdı özı jasap, ony ūrpaqqa ūsynuy kerek. Sanaly jäne saliqaly qoǧamnyŋ bärınde sondai. Bızde, bıraq, ol joq, «el saiasatpen ainalyspasyn» degen nietpen äldekımder ekran men efirdıŋ bärın oiyn-sauyqpen toltyryp tastaǧan. Būl arnaiy jasalyp otyrǧan saiasat ekenı aitpasa da tüsınıktı. Mūndai saiasat ūzaqqa barmaidy, ol tehnologiiany tek uaqytşa paidalanuǧa bolady, bızdıŋ bilık bolsa atalǧan täsıldı şekteu uaqytyn tym alystatyp jıbergen siiaqty. Änşı – deputat boluy mümkın, bıraq eşqaşan ol üzdık deputat bolmaidy, sebebı, onyŋ stihiiasy basqa, ömırlık maqsaty basqa…
Qalyptasqan jaǧdaida, eger efir änşılerden bosamaityn bolsa, onsyz da reitingısı tömen otandyq arnalar odan saiyn qūldyrai bermek. Otandyq arnalar men ūlttyq tärbie baǧytyna ülken özgerıster kerek.
TÜIIN
Psiholog Limana Qoişievanyŋ aituynşa, adamdyŋ aqparatty qandai jolmen sıŋırıp, jadyna qalai jükteitını qandai sezımınıŋ damyǧanyna bailanysty. Keibır jastardyŋ estıgenın este saqtau qabıletı jetık bolsa, endı bırı körgenın este saqtauǧa beiım keledı.
Dese de, bügıngı künı kıtap oqytu, aqyl aitu arqyly bala tärbieleu sirek jaǧdai deidı psiholog. Aqparattyq tehnologiianyŋ şaryqtap damuy adamnyŋ köru arqyly este saqtau qabıletın jetıldırıp otyr.
Endeşe, jastardyŋ kım köz aldynda köbırek kölbeŋdese, solarǧa elıkteitını tüsınıktı. Kögıldır ekran arqyly qandai azamattar jiı nasihattalsa, bügıngı ūrpaq solarǧa qarap boi tüzeidı. Būl oraida, intellektualdyq öresı, ömırden tüigenı men sıŋırgen eŋbegı aitarlyqtai bolmasa da, jastardyŋ änşılerge elıkteitını jappai beleŋ alyp barady. Būǧan telebaǧdarlamalar arqyly sahna «jūldyzdarynyŋ» özderı tūtynatyn zäulım üiı, qymbat kölıgı, baǧaly kiımderı men sändık būiymdary turaly jiı äŋgımeleuge, şet elderderde qydyryp, qalai dem alǧanyn, qandai köŋıldı keşterde bolyp, qalai jasanyp jürgenın – jalpy tūrmysy elden jaqsyraq ekenın jariia qylyp körsetuge qymsynbaityny da sebep.
Toqsan sözdıŋ tobyqtai tüiını, jastar körgenıne elıkteidı. Al yqpaly artyp otyrǧan köpşılık aqparat qūraldary bügınde būqara eldıŋ mädenietın, talǧamyn ösırıp, tanymyn keŋeitu mındetın ūmyt qaldyrǧan. Qazırgı telearnalardyŋ, bır sözben aitsaq, jas buyndy «tättı külşemen» qyzyqtyryp, qūrdymǧa jetelep bara jatqany jasyryn emes.
Daiyndaǧan: Näzira BAIYRBEK
