ESILGE QONǦAN ELORDA
Osydan tura 15 jyl būryn, dälırek aitsaq, 1997 jyldyŋ 10 jeltoqsanynda Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaev özınıŋ jūmys künın alǧaş ret Esıldıŋ boiyna qonǧan elordada bastady. Däl osy künı elımızdıŋ rämızderın Almatydan jaŋa astanaǧa köşırudıŋ saltanatty räsımı ötedı. Ortalyq alaŋda, qalyŋ köpşılıktıŋ aldynda jergılıktı köneköz qariialar Tūŋǧyş Prezidenttıŋ qolyna qalanyŋ kıltın tabystap, aq batalaryn beredı. Osynau tarihi sättı közımen körgender halyq älı künge deiın alǧan äserlerın jyr qylyp aityp jür.
El ordasy – Astana
Memleket basqarudyŋ basy-qasynda jürgen el aǧalary täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary Astana auystyrmaq tügili, astyŋdaǧy atyŋnan auyp qalmaudy oilaityn zaman edi dep eske alady ol kezdı. 1994 jyly 6 şılde küngı Joǧarǧy Keŋestiŋ kezekten tys jalpy otyrysyndaǧy Elbasynyŋ astana auystyru turaly tosyn äri batyl bastamasyna köpşılıgınıŋ kümänmen qarauy da sodan edı.
Bıraq, aqyry talas-tartysqa, kübir-sybyrǧa ūlasqan otyrystyŋ soŋynda qauly maqūldanady.
Bolaşaq Astananyŋ tuuy turaly kuäligine mör basylady.
1995 jyly 15 qyrküiekte Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ “Qazaqstan Respublikasynyŋ astanasy turaly” zaŋ küşı bar Jarlyǧy jariialanady.
Prezidenttıŋ Jarlyǧymen 1997 jylǧy 10 jeltoqsanda Aqmola qalasy Qazaqstan Respublikasynyŋ astanasy bolyp tanylady.
1998 jyly 6 mamyr künı Prezident Jarlyǧymen Aqmola qalasynyŋ aty Astana bolyp özgertilıp, osy jyldyŋ 10 şıldesınde qalanyŋ Qazaqstan Respublikasynyŋ astanasy retindegi resmi tūsaukeseri ötedı.
Mine, osylaişa, Jer şarynyŋ kartasynda «Astana» atty jaŋa qala oiyp tūryp öz ornyn aldy.
Elbasy öziniŋ «Euraziia jüreginde» atty eŋbeginde: «Astanany köşiru ideiasyna beldi birjola bekem bua tūryp, men ortaǧa bärin salatynymdy, iaǧni, özimniŋ saiasi mansabymdy, tipti, mümkin, ömirimdi bäigege tigetinimdi, söz joq tüsindim…» dep jazady.
Al, Astana atauynyŋ düniege kelu tarihyn osy eŋbeginde bylai dep keltiredi: «Şyndyǧyna keler bolsaq, elordanyŋ atauyn özgertu turaly men köp oiladym. Bir küni… tüngi saǧat ekide Astana dep atasaq qalai bolady degen oi keldi. Astananyŋ aty astana. Qazaq tilinde ädemi estiledi. Orys tilinde de, aǧylşyn tilinde de solai aitylady. Bizdiŋ ortaq köŋil-küiimiz ben elordany köşirudegi bizdiŋ ümitimizdi beinelegendei…»
Älem moiyndaǧan Astana
Qazaqta «on üşte otau iesi» degen söz bar. Bir müşeldi artqa tastaǧan Astana, Elbasynyŋ sözimen aitqanda, ūlt kelbetine ainalyp ülgerdi.
Qazaq eliniŋ astanasy degende, tildiŋ ūşyna arman qala, aru qala, ajarly qala tirkesterimen qosa, Astana Sammiti, Europadaǧy qauipsizdik jäne yntymaqtastyq ūiymy, aq Aziada, Şanhai yntymaqtastyq ūiymy, İslam yntymaqtastyq ūiymy degen jalyndy sözder qosa oralady. Demek, qazaqtyŋ elordasy älemdik deŋgeidegi saiasi iri ortalyqqa ainalyp ülgerdi degen söz.
Jahandyq, otandyq mäseleler Astanada talqylanady. Astanada şeşimin tabady. Osy jyldar işınde Täuelsiz Qazaqstannyŋ astanasy barşa älem tanyǧan euraziialyq elorda atandy
Tatulyqtyŋ tūǧyryna ainalǧan Astana
Düniejüzılık tarihqa Astana qalasy Älemdık jäne dästürlı dın basylarynyŋ alǧaşqy sezınıŋ ötken jerı retınde engızıldı. Mūndai basqosular 2003 jyldan berı Astanada dästürlı türde ötkızılıp keledı.
Tarihqa jügınsek, älemde bırde-bır memlekettıŋ astanasy tört ret älem dınderı köşbasşylarynyŋ basyn qosyp alqaly jiyn ötkızgen emes.
2001 jyly Astanaǧa resmi saparmen kelgen Rim Papasy İoann Pavel II özıne ūsynǧan qazaq topyraǧyn süiıp tūryp: «Sızderdıŋ memleketterıŋızdı köru köpten bergı armanym edı. Mıne, bügın sol armanyma jetıp, osy jerdıŋ topyraǧyn basyp tūrmyn. Men Qazaqstandaǧy özara dostyq qarym-qatynasyn saqtaǧan dın ökılderıne rizaşylyǧymdy bıldıremın. Europa men Aziianyŋ kındıgınde ornalasqan osyndai qonaqjai, keŋpeiıl eldıŋ bas qalasy — Astanany körudı jazǧan Qūdaiǧa myŋ da bır alǧysymdy aitamyn» degen edı tebırenıp.
Ruhy asqaqtaǧan Astana
Tyŋ igeru dürmegi Selinograd qalasynyŋ äleumettik-saiasi, mädeni-ruhani bolmysyna aitarlyqtai özgerister äkelgeni belgili.
Qalada özge ūlttardyŋ ruhy üstemdik qūrdy. Köşelerge süreŋsiz attardy qoiu qalypty jaǧdaiǧa ainalady. «Vagonnaia», «Pivnaia», «Şanhai», «Sovhoznaia», «Pervoselinnikov», «Severnaia», «Iýjnaia», «Vokzalnaia», «Vstrecha», «Letnii», «Energetik», «Vagonoremontnaia», «Depovskaia», «Zavodskaia», «Lokomotivnaia», «Maşinistov», «Pervaia karernaia», «Elevatornaia», «Elektrovoznaia», «Skladskaia», «Kirpichnaia», «Remontnaia», «Bezymiannaia» siiaqty qaptaǧan män-maǧynasyz ataular sol jyldary paida bolyp edı. Eŋ soraqysy, mūndai ataular qala jūrtşylyǧynyŋ talǧamyn tym tūrpaiylandyryp jıberdı.
«Euraziia jüreginde» atty eŋbeginde Elbasy: «Men Astanany köşiru turaly şeşımımdı selqos qabyldaǧan oblys äkimi A.Braundy auystyrudy ūiǧardym. Oblys äkimdigine qalany jäne osy öŋirdi jaqsy biletin Jänibek Käribjanov taǧaiyndaldy. Oǧan şaruaşylyq mindettermen qosa, özindik bir «toponomikalyq tapsyrma» da jükteldi. Köşelerdiŋ jäne audannyŋ ataularyn özgertu kerek edi. Būl jer «Oktiabr, Krasnoznamen, Sovet, Lenin» degen siiaqty ötken zaman ataularynyŋ tūnyp tūrǧan qory dese de bolǧandai-tyn. Ol meniŋ köptegen tapsyrmamdy, sonyŋ işinde osyny da täp-täuir oryndap şyqty» dep jazǧan eken.
Alǧaşqy jyldary Memleket basşysynyŋ tikelei tapsyrmasymen qaladaǧy 30-dan astam köşe ataulary özgertildi.
Selinnyi daŋǧyly – Respublika, Studencheskaia daŋǧyly – Abylai han, Karl Marks köşesi – Kenesary, «Piatiletka» – Bögenbai batyr, «Pervomaiskii» – Qarasai batyr,
«Smakotin» – Jänibek tarhan, «Sosialisticheskii» – Mūhammed Haidar Dulati köşesi bolyp özgertildi.
Köşelermen qosa myŋnan astam aialdama ataulary qazaqşalandy. Jeke nysandar ataularynyŋ qazaqylanuy estir qūlaqtyŋ qūryşyn qandyra tüsti.
Qazirgi küni qaladaǧy köşe ataularynyŋ 90 paiyzdan astamy qazaqy ataular.
Säuletı kelısken Astana
Bolaşaq bas qalanyŋ Bas josparyn jasauǧa jariialanǧan halyqaralyq baiqauǧa älemdik säulet öneriniŋ sūŋǧylalary tügel qatysady.
«Konkursqa aituly säulet derjavalarynan jäne būl tūrǧyda älemge jaiylǧan ataqtary bar: Japoniia, AQŞ, Avstraliia, İtaliia, Fransiia, Germaniia, Resei, Finliandiia, Koreia, Bolgariia, Päkistan, Polşa, Chehiia, Ukraina, Özbekstan, Qyrǧyzstan jäne Latviia siiaqty elderden 50-den astam joba tüsti. Ūsynystar toptamasynyŋ ışinen halyqaralyq konkurstyŋ şarttary men talaptaryna jauap bere alatyn 27 jobalyq äzirleme bedeldi qazylar alqasynyŋ qarauyna irikteldi. Söitip, konkurs qorytyndysy boiynşa, Qazaqstannyŋ jaŋa astanasyn saludyŋ bas jospary retinde zamanymyzdyŋ asa körnekti säuletşilerdiŋ biri – japon konseptualisi Kise Kurokavanyŋ (şyn aty Noriaki dep birşama basqaşa atalady) jobasy qabyldandy» dep jazady Elbasy «Euraziia jüreginde» kitabynda.
Astanany saluda jäne ony qaita jaŋartuda älemnıŋ ozyq täjıribelerı men dästürlı jetıstıkterı qoldanyldy.
Astananyŋ bas josparyn japondyq säuletşi Kise Kurokava jasasa, ǧasyr ǧajaiyptary qatarynan köringen «Piramida» men «Han Şatyr» sauda jäne oiyn-sauyq ortalyq tary – ataqty aǧylşyn arhitektory Norman Foster eŋbeginiŋ jemisi. Al, säuleti men säni jarasqan «Qazaqstan» kinokonsert zaly – italiialyq säuletşi Manfredi Nikolettidiŋ qoltaŋbasy.
Jahandanu däuiri beleŋ alǧan HHI ǧasyrda düniege kelgen qala bolǧandyqtan, onyŋ ön-boiynda älemdik säulet önerindegi jaŋa qalalyq stil basym bolatyny tüsinikti.
Astana Şyǧys pen Batystyŋ aişyqtaryn qatar qabystyrǧan qala boluymen erekşe.
P.S. Jelmaiasyn jeldırtıp halqyna qūtty qonys bolatyn Jerūiyq ızdeumen ötken Asan Qaiǧy Esıldıŋ tūsynan ötkende: «Mynau alty künde at semırtıp mınetın jer eken» dep baǧa bergen desedı.
Odan berı arada alty ǧasyr öttı. Sol Esıldıŋ jaǧasynan barşa qazaqtyŋ maqtanyşyna ainalǧan Astana boi köterdı. Qalyŋ el qonystandy. Qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan zaman ornady.
Ǧasyrlar boiy aŋyzdarda aitylyp jürgen Asan Qaiǧy armanynyŋ aqiqatqa ainalǧan kezı osy şyǧar, bälkım.
Şynar DOSAN