Qala tırşılıgı

Eskı qorym esepke alyndy

2010 jyly «Jastar» şaǧyn audany aumaǧyndaǧy köne mūsylman ziratyna Astana qalasy äkımdıgınıŋ qaulysymen Qala qūrylysy jäne säulet eskertkışı märtebesı berıldı. Mädeniet basqarmasy Tarih jäne mädeniet eskertkışterın qorǧau jönındegı bölımnıŋ tıkelei bastamasymen qoiylǧan «Qaraötkel» atauyn qalalyq komissiia qoldady. Al, 2011 jyly mäslihattyŋ şeşımımen qorǧau aimaǧy men qūrylysty retteu aimaǧynyŋ şekaralary bekıtılıp, «Qaraötkel» ziraty maŋyna «Qorǧau taqtasy» ornatyldy.

Atalǧan mūsylman ziratyn ke­­şendı zertteu barysynda 1609-1962 jyldar aralyǧyn qam­ti­ty­­ny anyqtalyp, qala tarihy tyŋ de­rek­­termen tolyqty.
Qorymnyŋ topografiiasy anyq­taldy, onda ornalasqan bar qūl­pytastar kartada belgılendı. Qūl­pytastardyŋ jasalǧan materia­ly, formasy, saqtalu qalpy anyq­taldy, epitafiialar (jazulary) zert­tel­dı, audarmalar men taldau­lar jasaldy, fotosuretke tüsı­rıl­dı. Bır sözben aitqanda, eskert­kış-qorymdy esepke alu barysynda saqtalyp qalǧan 2169 qūlpy­tastyŋ är­qaisysyna tırkeu qūja­ty jasaldy. Är qūjatta esepke alu kartochkasy, sipattamasy, öl­şem­derı, jazulary, qorym au­ma­­ǧyn­daǧy karta-josparda obek­­­­tınıŋ ornalasqan syzbasy, to­po­­­gra­­fiialyq nömırı, 15h20 sm kö­lem­­degı jal­py körınısınıŋ jäne frag­­men­tınıŋ foto­surett­erı bar. Äri­ne, būl öte ülken aqparat.
Būl keşendı qūjattardyŋ bar­lyǧy Qa­zaq­stan Respublikasy­nyŋ «Tari­hi-mädeni mūra obektılerın qor­­ǧau jäne paidalanu turaly» za­ŋy men Ükı­mettıŋ 2007 jylǧy 2 qa­­ra­şa­daǧy №1032 qaulysyna säi­­kes resım­deldı.
Osylaişa, qalamyzdaǧy köne zi­rattyŋ tarihy taiǧa taŋba bas­qandai jazylyp, tarihi-mädeni qor­dyŋ esebıne alyndy.
Soŋǧy derekter boiynşa 10 myŋ adamnyŋ jerlengenı belgılı bol­sa, sonyŋ 400-ge juyǧynyŋ aty-jönı anyqtaldy. Ökınışke qa­rai, müjılgen, synǧan, jazulary öş­ken küiınde bügıngı künge tek 2169 qūl­pytas jetıp otyr.
Būl qorymda el auzynda aity­lyp kelgen, Esıl qalasyn sal­ǧan Täuke hannyŋ ūrpaqtary Bel­gı­baiūly Täuke qajy (1861-1957), Dosqo­jaūly Küşık qajy (1810 -1894), Qū­daimendin Qoŋyrqūljadan keiın Aqmolanyŋ aǧa sūltany bolǧan Jaiyqbaidyŋ Ybyraiynyŋ balasy, ataqty därıger Jaiyqbaev Dändu Rahymjanūly (1903 -1956 ), Janasbaiūly Süiırbai qajy (1878 -1953), Esım hannyŋ ūrpaq­tary – Begaly Qoŋyrqūlja bolys­tyŋ ūly Meiram, Būhar, Qazan qala­larynan kelgen dını mūsylman bel­gılı qairatkerler Nagim-bek-ogly Abdul­djabbar (1870 -1909), Naj­muddin Omar (1910 -?), Nygmetjan ogly Muhammad Omar, Fazlallah ūly Abdal-Bari (1866-1920), Husein ogly Abdulhalik (1843-1910), Iаmul uali-Din Muhammed Hus­nuddin (1860-1913 ), Ospan Mau­symbai ūly (188?-1945), Ospan Äbdı­rah­manūly (1894-1945), Maqyş Dosqajaūly (1904-1962), S.Sei­ful­linnıŋ ärıptesterı Jaqiia Aina­bekūly, Abdulla Batyrbekov jäne basqalar jerlengen.
Ölketanuşy marqūm Klara Ämır­­qyzy 2002 jyly şyqqan «Ata­­qonys amanat» kıtabynda Aq­mo­­lanyŋ ataqty bai köpesı B.Qos­­­şy­­ǧū­lovtyŋ 1918 jyly oba au­ruy­nan qaitys bolyp, osy zirat­qa jer­lengenın äŋgımeleidı. Oba ın­de­tınıŋ Aqmolaǧa osy jyldary kel­­genı turaly S.Seifullin de «Tar jol tai­ǧaq keşu» romanynda jaz­ǧan edı.

Ölketanuşy marqūm Klara Ämır­­qyzy 2002 jyly şyqqan «Ata­­qonys amanat» kıtabynda Aq­mo­­lanyŋ ataqty bai köpesı B.Qos­­­şy­­ǧū­lovtyŋ 1918 jyly oba au­ruy­nan qaitys bolyp, osy zirat­qa jer­lengenın äŋgımeleidı. Oba ın­de­tınıŋ Aqmolaǧa osy jyldary kel­­genı turaly S.Seifullin de «Tar jol tai­ǧaq keşu» romanynda jaz­ǧan edı. 

Ǧalym Dihan Qamzabekūlynyŋ ja­zuyn­şa, el ışı Säken qalpe atai­tyn Säduaqas Ǧylmaniǧa (1890-1972) ruhani ärıptes bol­ǧan, keŋes ükımetınıŋ bıraz qū­qaiyn kör­gen Aqmola öŋırınıŋ qal­pe­lerı – Toqan qazıret pen Aqta­maq, Äk­bar, Aqtan, Şahman, Aqa­jan­dar şe­şuşı sätterde eldıktıŋ al­tyn ar­qauyn saqtap qalǧany jö­nın­de öl­ke­ta­nu­şylar Talǧat Jan­ai­darūly, Sailau Baibosyn, Janat Tügelbai, Beksūltan Smaiyl, Qairolla Toqtybaidyŋ estelık­te­rın­de kez­desedı.
Aqtan qalpe Aldabergenūly Qūr­man­ǧalidyŋ (1881-1953) osy qo­rym­da jerlengenı anyqtalyp otyr. Säduaqas (Säken) qalpenıŋ bäi­bı­­şesı men ekı balasy osy zirat­ta jatyr.
№63 topografiialyq tızımde saq­­­talǧan mynandai jazular bar: «E.qaitty. Şomyş Ko…mit qy­zy.Ai­nabek kelını 62 (? )…»
Ainabekovter otbasy Aqmolada 1940 jyly saman kırpışten üi sal­­ǧan. Qaiyp, Jaiyq, Zıkäriia, Sa­­lyq, Nazken, Gülbahram – Aina­bek­­tıŋ balalary. Osy üide üş ot­­basy, barlyǧy 20 adam, üş ke­lın ata-enelerımen bırge tūrǧan. Olar-Naǧipa, Şämış, Qazken. Qūl­­py­­tasta körsetılgen Şomyş – (Şämış ) Zıkäriianyŋ ortanşy ūly­nyŋ zaiyby.

№1139 topografiialyq tızım­degı – Meiram Begalyūly. Äkesı Begaly Qoŋyrqūlja – Esım hannyŋ ūrpaqtarynan. Begaly Qoŋyrqūlja 1832-1847 jyldary Qareke-Altai, Aitqoja-Qarpyq bolystaryn basqarǧan.
№ 64 topografiialyq tızım boiynşa tolyq mätınnen saqta­lyp qal­ǧan üzındı mynadai: Manten­qyzy Aina…
Aqmola qalasyndaǧy tanymal ırı köpesterdıŋ bırı Manten Nūr­peiı­sovtıŋ qyzy – Naǧipa Man­tenqyzy. 1917 jyly äkesınıŋ qa­lauy­men Jaqiia Ainabekūlyna tūr­mysqa şyǧady. Keŋes ükımetı äke­sınıŋ bar bailyǧyn tartyp alyp, özın tür­mege otyrǧyzady. 1938 jyly otba­symen jer auda­rady. Jaqiia Ai­nabekovtıŋ äielı Naǧipa 11 bala tuǧan, tırı qalǧandary tör­teu. 1940 jyly 28 jeltoqsan­da küieuı Jaiyq Ainabekov oilama­ǧan jerden qaitys bolady. Segız jyldan keiın däl osy künı, 28 jel­toq­sanda Naǧipa qaitys bolady, ol küieuı­nıŋ janyna jerlengen. Zi­ratty būzady degen habarlar ör­şıp tūrǧan kezde qyzy Nazken: «süiek­terın jinap alyp ketemın, keiın özım­nıŋ janymda bolady» dep jy­laǧan eken. (3.M.Rahymbekova «Tainstvo jizni», Almaty: «Evero» 2005 j.).

№ 64 topografiialyq tızım boiynşa qūlpytasta: 1940 qaitty Jaqiia Ainabekūly 54 jasynda ruy Qūlymbet dep jazylǧan.
1907 jyly Aqmolada medrese­nıŋ janynan alǧaşqy ret 27 oqu­şy­lardan qūralǧan qazaq-tatar bastauyş mektebı aşylady. Keiın­nen ol Jambyl atyndaǧy qazaq orta mektebıne ainaldy. Al Otyrar köşesındegı eskertkış märte­be­sındegı osy ekı aǧaş üide Q.Qua­nyş­­baev atyndaǧy qazaq drama teatry­nyŋ qoiylym sehtary or­nalasqan. Būl mekteptıŋ alǧaş­qy mū­ǧa­lım­derınıŋ bırı, odan keiın meŋ­geruşısı Ǧalymjan Şäkırjan­ūly Qūrmaşev boldy. Ol Qazan qala­syn­daǧy «Mūhamediia» medre­sesın jäne 1907 jyly Orynbor qala­syn­daǧy mūǧalımder daiarlaityn semi­nariiany tämamdaǧan.
1937-38 jyldardaǧy saiasi quǧyn-sürgınnen, oquşysynyŋ aldyn ala eskertuımen, Mäskeuge baryp, keŋes ükımetıne adaldyǧyn däleldep baryp qūtylady. 1940 jyly 28 jel­toq­sanda, 54 jasynda qaitys bola­dy. Jaqiia Ainabekovtıŋ qaryn­dasy Gülbahram – Säken Seifullinnıŋ äielı.
El arasyndaǧy jürgızılgen etno­äleumettık saualnamalardan aşar­şy­lyq pen soǧys jyldary tuǧan-tuystary köz jūmǧanda basy­na tas ornatpaq tügıl, jer­lei­tın er adam­nyŋ bolmauynan keibır jaǧ­dai­larda balalary ata-analarynyŋ aiaq jaǧyna jerlengenın, kezınde ba­synda belgı bolǧanymen, ol keiın­nen tabylmaǧanyn, zirat resmi ja­byl­ǧannan keiın tün ortasynda ūr­lanyp jerleuge tura kelgenı bel­gılı boldy.
Qorymda ǧylymi-zertteu jūmys­tarymen qatar bır kezeŋde qūry­lys jūmystary jürdı. Astana qala­synyŋ Mädeniet basqarmasy jäne «Täkejanov M.R» jeke käsıp­kerlıgı qūrylys ūiymynyŋ ara­syndaǧy kelısımşarttyŋ negı­zınde qorymǧa jaŋadan qorşau jūmys­tary jürgızıldı. Eskı qor­şauy tolyǧymen jaŋa materialdarmen almastyryldy. Qorymnyŋ auma­ǧy abat­tandyrylyp, aǧaş otyrǧyzyldy, ışıne soqpaq joldar salyndy. Osy jūmystardyŋ barlyǧyn Astana qalasy äkımınıŋ bastamasymen «Rus» mūnai kom­pa­niiasynyŋ prezidentı, ataqty biznesmen, saiasatker M.S.Gusa­riev jeke qarajatyna atqardy. Qaraötkel qorymynyŋ Gusarievter otbasy üşın orny erekşe bolyp keledı. Būl qorymda atalary Saad Iýtievich Gusariev (1882-1949) jerlengen. Mihail Gusarievtıŋ özı Aqmolada tuǧan, onyŋ äkesı Sa­farbek Aqmola oblystyq NKVD bas­qarmasynyŋ aǧa tergeuşısı bolyp qyzmet ıstegen, 1948 jyly 25 jylǧa sottalyp,1955 jyly aqtalyp şyǧady. Atalary Saad Gusarievtıŋ janynda Mihaildyŋ säbi kezınde qaitys bolǧan ekı bauyry – Sulumbek jäne Chingishan jerlengen.
Qūrylys jūmystarynyŋ soŋynda eskertkış qorymdy qabyldap alǧan Mädeniet basqarmasy Reseige, M.S.Gusarievke Astana qalasy äkım­­dıgınıŋ atynan alǧys aityp, hat joldady.

Kämila QOQYMOVA,
Astana qalasy mädeniet basqarmasy basşysynyŋ keŋesşısı

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button