Eskı qorym esepke alyndy
2010 jyly «Jastar» şaǧyn audany aumaǧyndaǧy köne mūsylman ziratyna Astana qalasy äkımdıgınıŋ qaulysymen Qala qūrylysy jäne säulet eskertkışı märtebesı berıldı. Mädeniet basqarmasy Tarih jäne mädeniet eskertkışterın qorǧau jönındegı bölımnıŋ tıkelei bastamasymen qoiylǧan «Qaraötkel» atauyn qalalyq komissiia qoldady. Al, 2011 jyly mäslihattyŋ şeşımımen qorǧau aimaǧy men qūrylysty retteu aimaǧynyŋ şekaralary bekıtılıp, «Qaraötkel» ziraty maŋyna «Qorǧau taqtasy» ornatyldy.
Atalǧan mūsylman ziratyn keşendı zertteu barysynda 1609-1962 jyldar aralyǧyn qamtityny anyqtalyp, qala tarihy tyŋ derektermen tolyqty.
Qorymnyŋ topografiiasy anyqtaldy, onda ornalasqan bar qūlpytastar kartada belgılendı. Qūlpytastardyŋ jasalǧan materialy, formasy, saqtalu qalpy anyqtaldy, epitafiialar (jazulary) zertteldı, audarmalar men taldaular jasaldy, fotosuretke tüsırıldı. Bır sözben aitqanda, eskertkış-qorymdy esepke alu barysynda saqtalyp qalǧan 2169 qūlpytastyŋ ärqaisysyna tırkeu qūjaty jasaldy. Är qūjatta esepke alu kartochkasy, sipattamasy, ölşemderı, jazulary, qorym aumaǧyndaǧy karta-josparda obektınıŋ ornalasqan syzbasy, topografiialyq nömırı, 15h20 sm kölemdegı jalpy körınısınıŋ jäne fragmentınıŋ fotosuretterı bar. Ärine, būl öte ülken aqparat.
Būl keşendı qūjattardyŋ barlyǧy Qazaqstan Respublikasynyŋ «Tarihi-mädeni mūra obektılerın qorǧau jäne paidalanu turaly» zaŋy men Ükımettıŋ 2007 jylǧy 2 qaraşadaǧy №1032 qaulysyna säikes resımdeldı.
Osylaişa, qalamyzdaǧy köne zirattyŋ tarihy taiǧa taŋba basqandai jazylyp, tarihi-mädeni qordyŋ esebıne alyndy.
Soŋǧy derekter boiynşa 10 myŋ adamnyŋ jerlengenı belgılı bolsa, sonyŋ 400-ge juyǧynyŋ aty-jönı anyqtaldy. Ökınışke qarai, müjılgen, synǧan, jazulary öşken küiınde bügıngı künge tek 2169 qūlpytas jetıp otyr.
Būl qorymda el auzynda aitylyp kelgen, Esıl qalasyn salǧan Täuke hannyŋ ūrpaqtary Belgıbaiūly Täuke qajy (1861-1957), Dosqojaūly Küşık qajy (1810 -1894), Qūdaimendin Qoŋyrqūljadan keiın Aqmolanyŋ aǧa sūltany bolǧan Jaiyqbaidyŋ Ybyraiynyŋ balasy, ataqty därıger Jaiyqbaev Dändu Rahymjanūly (1903 -1956 ), Janasbaiūly Süiırbai qajy (1878 -1953), Esım hannyŋ ūrpaqtary – Begaly Qoŋyrqūlja bolystyŋ ūly Meiram, Būhar, Qazan qalalarynan kelgen dını mūsylman belgılı qairatkerler Nagim-bek-ogly Abduldjabbar (1870 -1909), Najmuddin Omar (1910 -?), Nygmetjan ogly Muhammad Omar, Fazlallah ūly Abdal-Bari (1866-1920), Husein ogly Abdulhalik (1843-1910), Iаmul uali-Din Muhammed Husnuddin (1860-1913 ), Ospan Mausymbai ūly (188?-1945), Ospan Äbdırahmanūly (1894-1945), Maqyş Dosqajaūly (1904-1962), S.Seifullinnıŋ ärıptesterı Jaqiia Ainabekūly, Abdulla Batyrbekov jäne basqalar jerlengen.
Ölketanuşy marqūm Klara Ämırqyzy 2002 jyly şyqqan «Ataqonys amanat» kıtabynda Aqmolanyŋ ataqty bai köpesı B.Qosşyǧūlovtyŋ 1918 jyly oba auruynan qaitys bolyp, osy ziratqa jerlengenın äŋgımeleidı. Oba ındetınıŋ Aqmolaǧa osy jyldary kelgenı turaly S.Seifullin de «Tar jol taiǧaq keşu» romanynda jazǧan edı.
Ölketanuşy marqūm Klara Ämırqyzy 2002 jyly şyqqan «Ataqonys amanat» kıtabynda Aqmolanyŋ ataqty bai köpesı B.Qosşyǧūlovtyŋ 1918 jyly oba auruynan qaitys bolyp, osy ziratqa jerlengenın äŋgımeleidı. Oba ındetınıŋ Aqmolaǧa osy jyldary kelgenı turaly S.Seifullin de «Tar jol taiǧaq keşu» romanynda jazǧan edı.
Ǧalym Dihan Qamzabekūlynyŋ jazuynşa, el ışı Säken qalpe ataityn Säduaqas Ǧylmaniǧa (1890-1972) ruhani ärıptes bolǧan, keŋes ükımetınıŋ bıraz qūqaiyn körgen Aqmola öŋırınıŋ qalpelerı – Toqan qazıret pen Aqtamaq, Äkbar, Aqtan, Şahman, Aqajandar şeşuşı sätterde eldıktıŋ altyn arqauyn saqtap qalǧany jönınde ölketanuşylar Talǧat Janaidarūly, Sailau Baibosyn, Janat Tügelbai, Beksūltan Smaiyl, Qairolla Toqtybaidyŋ estelıkterınde kezdesedı.
Aqtan qalpe Aldabergenūly Qūrmanǧalidyŋ (1881-1953) osy qorymda jerlengenı anyqtalyp otyr. Säduaqas (Säken) qalpenıŋ bäibışesı men ekı balasy osy ziratta jatyr.
№63 topografiialyq tızımde saqtalǧan mynandai jazular bar: «E.qaitty. Şomyş Ko…mit qyzy.Ainabek kelını 62 (? )…»
Ainabekovter otbasy Aqmolada 1940 jyly saman kırpışten üi salǧan. Qaiyp, Jaiyq, Zıkäriia, Salyq, Nazken, Gülbahram – Ainabektıŋ balalary. Osy üide üş otbasy, barlyǧy 20 adam, üş kelın ata-enelerımen bırge tūrǧan. Olar-Naǧipa, Şämış, Qazken. Qūlpytasta körsetılgen Şomyş – (Şämış ) Zıkäriianyŋ ortanşy ūlynyŋ zaiyby.
№1139 topografiialyq tızımdegı – Meiram Begalyūly. Äkesı Begaly Qoŋyrqūlja – Esım hannyŋ ūrpaqtarynan. Begaly Qoŋyrqūlja 1832-1847 jyldary Qareke-Altai, Aitqoja-Qarpyq bolystaryn basqarǧan.
№ 64 topografiialyq tızım boiynşa tolyq mätınnen saqtalyp qalǧan üzındı mynadai: Mantenqyzy Aina…
Aqmola qalasyndaǧy tanymal ırı köpesterdıŋ bırı Manten Nūrpeiısovtıŋ qyzy – Naǧipa Mantenqyzy. 1917 jyly äkesınıŋ qalauymen Jaqiia Ainabekūlyna tūrmysqa şyǧady. Keŋes ükımetı äkesınıŋ bar bailyǧyn tartyp alyp, özın türmege otyrǧyzady. 1938 jyly otbasymen jer audarady. Jaqiia Ainabekovtıŋ äielı Naǧipa 11 bala tuǧan, tırı qalǧandary törteu. 1940 jyly 28 jeltoqsanda küieuı Jaiyq Ainabekov oilamaǧan jerden qaitys bolady. Segız jyldan keiın däl osy künı, 28 jeltoqsanda Naǧipa qaitys bolady, ol küieuınıŋ janyna jerlengen. Ziratty būzady degen habarlar örşıp tūrǧan kezde qyzy Nazken: «süiekterın jinap alyp ketemın, keiın özımnıŋ janymda bolady» dep jylaǧan eken. (3.M.Rahymbekova «Tainstvo jizni», Almaty: «Evero» 2005 j.).
№ 64 topografiialyq tızım boiynşa qūlpytasta: 1940 qaitty Jaqiia Ainabekūly 54 jasynda ruy Qūlymbet dep jazylǧan.
1907 jyly Aqmolada medresenıŋ janynan alǧaşqy ret 27 oquşylardan qūralǧan qazaq-tatar bastauyş mektebı aşylady. Keiınnen ol Jambyl atyndaǧy qazaq orta mektebıne ainaldy. Al Otyrar köşesındegı eskertkış märtebesındegı osy ekı aǧaş üide Q.Quanyşbaev atyndaǧy qazaq drama teatrynyŋ qoiylym sehtary ornalasqan. Būl mekteptıŋ alǧaşqy mūǧalımderınıŋ bırı, odan keiın meŋgeruşısı Ǧalymjan Şäkırjanūly Qūrmaşev boldy. Ol Qazan qalasyndaǧy «Mūhamediia» medresesın jäne 1907 jyly Orynbor qalasyndaǧy mūǧalımder daiarlaityn seminariiany tämamdaǧan.
1937-38 jyldardaǧy saiasi quǧyn-sürgınnen, oquşysynyŋ aldyn ala eskertuımen, Mäskeuge baryp, keŋes ükımetıne adaldyǧyn däleldep baryp qūtylady. 1940 jyly 28 jeltoqsanda, 54 jasynda qaitys bolady. Jaqiia Ainabekovtıŋ qaryndasy Gülbahram – Säken Seifullinnıŋ äielı.
El arasyndaǧy jürgızılgen etnoäleumettık saualnamalardan aşarşylyq pen soǧys jyldary tuǧan-tuystary köz jūmǧanda basyna tas ornatpaq tügıl, jerleitın er adamnyŋ bolmauynan keibır jaǧdailarda balalary ata-analarynyŋ aiaq jaǧyna jerlengenın, kezınde basynda belgı bolǧanymen, ol keiınnen tabylmaǧanyn, zirat resmi jabylǧannan keiın tün ortasynda ūrlanyp jerleuge tura kelgenı belgılı boldy.
Qorymda ǧylymi-zertteu jūmystarymen qatar bır kezeŋde qūrylys jūmystary jürdı. Astana qalasynyŋ Mädeniet basqarmasy jäne «Täkejanov M.R» jeke käsıpkerlıgı qūrylys ūiymynyŋ arasyndaǧy kelısımşarttyŋ negızınde qorymǧa jaŋadan qorşau jūmystary jürgızıldı. Eskı qorşauy tolyǧymen jaŋa materialdarmen almastyryldy. Qorymnyŋ aumaǧy abattandyrylyp, aǧaş otyrǧyzyldy, ışıne soqpaq joldar salyndy. Osy jūmystardyŋ barlyǧyn Astana qalasy äkımınıŋ bastamasymen «Rus» mūnai kompaniiasynyŋ prezidentı, ataqty biznesmen, saiasatker M.S.Gusariev jeke qarajatyna atqardy. Qaraötkel qorymynyŋ Gusarievter otbasy üşın orny erekşe bolyp keledı. Būl qorymda atalary Saad Iýtievich Gusariev (1882-1949) jerlengen. Mihail Gusarievtıŋ özı Aqmolada tuǧan, onyŋ äkesı Safarbek Aqmola oblystyq NKVD basqarmasynyŋ aǧa tergeuşısı bolyp qyzmet ıstegen, 1948 jyly 25 jylǧa sottalyp,1955 jyly aqtalyp şyǧady. Atalary Saad Gusarievtıŋ janynda Mihaildyŋ säbi kezınde qaitys bolǧan ekı bauyry – Sulumbek jäne Chingishan jerlengen.
Qūrylys jūmystarynyŋ soŋynda eskertkış qorymdy qabyldap alǧan Mädeniet basqarmasy Reseige, M.S.Gusarievke Astana qalasy äkımdıgınıŋ atynan alǧys aityp, hat joldady.
Kämila QOQYMOVA,
Astana qalasy mädeniet basqarmasy basşysynyŋ keŋesşısı