19-20 mamyr künderı Astanada «Türkı jazuy künı» atty halyqaralyq forum öttı. Ekı künge ūlasqan şarany Türkı akademiiasy ūiymdastyryp, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı men TİKA halyqaralyq ūiymy qoldau körsettı.
Alǧaşqy küngı jiynǧa Türkiia, Äzerbaijan, Qyrǧyzstan, Resei jäne özge de türkı tıldes elderden körnektı ǧalymdar men qoǧam qairatkerlerı, deputattar men diplomattar qatysty. Bas qosudyŋ negızgı maqsaty – biyl alǧaş ret merekelenıp otyrǧan osy aituly künnıŋ mänın arttyru.
Forumǧa qatysqan Premer-ministrdıŋ orynbasary Gülşara Äbdıqalyqova: «Osynau atauly merekenı bız Türkı akademiiasynyŋ ūiytqy boluymen alǧaş ret halyqaralyq forum deŋgeiınde atap ötkelı otyrmyz. Bız Qazaqstannyŋ türkı jazuy künın belgıleu turaly bastamasyn qoldap, ony barşa türkı düniesınıŋ merekesıne ainaldyrudy ūsynǧan Türkı keŋesı basşylyǧyna zor rizaşylyǧymyzdy bıldıremız» dedı.
Türkı keŋesı bas hatşysy Halil Akynjynyŋ aituynşa, Qazaqstan tarihi ärı taǧylymdy şaranyŋ bastamaşysy bolyp otyr. Ol Qazaqstanda, jalpy, türkı älemınde alǧaş ret toilanyp otyrǧan merekenıŋ bolaşaqta küllı türkı jūrtynyŋ meiramyna ainalaryna senımdı.
Ǧalymdar L.Gumilev atyndaǧy Euraziia Ūlttyq universitetınde «Türkı jazuy: ötkenı, bügını jäne bolaşaǧy», «Ortaq tarih: teoriialyq-ädıstemelık mäselelerı» seksiialary boiynşa baiandamalar jasap, pıkır almasty.
AZ-KEM ANYQTAMA
Türkı akademiiasynyŋ negızı 2009 jyldyŋ 3 qazanynda qalanǧan. Ol uaqytta Äzerbaijan Respublikasynyŋ Nahichyvan qalasynda ötken türkıtıldes memleketter basşylarynyŋ toǧyzynşy sammitı ötıp, Qazaqstan prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev elımızde türkıler düniesın zertteitın halyqaralyq ǧylymi ortalyq qūru turaly ūsynys jasaǧan bolatyn. Osy igı bastamany ıske asyru maqsatynda 2010 jyldyŋ 25 mamyrynda elordanyŋ «Beibıtşılık jäne kelısım saraiynda» QR Bılım jäne ǧylym ministrlıgı ūiymdastyrǧan «Türkı örkenietı: däuırler jalǧastyǧy» atty halyqaralyq euraziialyq kongress öttı. Onyŋ jūmysyna Türkiia prezidentı A.Gülmen qatar Qazaqstan, AQŞ, Resei, Tatarstan, Başqūrtstan, Chuvaş, Iаkutiia, Türkiia, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Ukraina elderınen tanymal türkolog ǧalymdar qatysty. Kongreste Elbasy Nūrsūltan Äbışūlynyŋ özı bıregei ǧylymi ortalyq, iaǧni, halyqaralyq Türkı akademiiasy qūrylǧandyǧyn jariialap, ǧalymdar men ziialy qauym ökılderın qūttyqtady. Akademiia bügıngı taŋda düniejüzındegı türkılerge qatysty mälımetter men ǧylymi zertteulerdı qazırgı elektrondyq aqparattar jüiesıne toptastyryp, türkı halyqtary arasynda yntymaq ideiasyn ūstanyp, tıl, ädebiet, tarih, mädeniet ortaqtyǧyn ǧylymi ızdenıstıŋ özegıne ainaldyru arqyly türkıler mūrasyn qazırgı jas ūrpaqtyŋ dünietanymyna sıŋırudı jolǧa qoiǧan.
«Türkı jazuy künı» atty ekı kündık halyqaralyq forumnyŋ ekınşı künınde Türkı akademiiasy men Resei Ǧylym akademiiasynyŋ Ufa ǧylymi-zertteu ortalyǧy arasynda özara yntymaqtastyq memorandumyna qol qoiyldy. Ony Türkı akademiiasynyŋ prezidentı Darhan Qydyrälı men Ufa ǧylymi zertteu ortalyǧynyŋ Tıl, ädebiet jäne Tarih instituty direktory, professor Firdaus Hisamitdinova «Beibıtşılık jäne kelısım saraiynda» jüzege asyrdy. Akademiia prezidentı dostyq qarym-qatynastyŋ nyşany retınde Firdaus hanymǧa «Astana-Bäiterek» monumentınıŋ şaǧyn ülgısın syiǧa tartty, sondai-aq bärımız «qonaqkädege» de kuä boldyq. Ufa tarapynan on tomdyq «Başqūrt tılınıŋ akademiialyq sözdıgı» tartu etıldı.
Qol qoiylǧan qūjat ekı jaqtyŋ bırlese jūmys ısteuıne, ǧylymi jobalardy qosyla qolǧa alyp, jiyndar ötkızuge jol aşady. Şaraǧa qatysqan Myrzatai Joldasbekov te Firdaus Gilmitdinqyzyna «Batys türık qaǧanatynyŋ atlasy» kıtabyn syilady.
BEDELSÖZ
Mirfatyh Zakiev, akademik:
– «Resei türkologiiasy sonau Radlovtardan bastalady. Soǧanqaramastan, būl – älı zertteudıqajet etetın tyŋ sala. Mysaly, Amerika jerın mekendegenündısterdıŋ negızgı tegı Altai öŋırınen taraǧan türkı halyqtary ekenın taiaudaǧana şeteldıkǧalymdar däleldep şyqty. Tıptı, älı künge deiın olarmen aradaǧy tıldıkūqsastyqtardyŋ joiylmaǧany anyqtaldy. Soǧanqaraǧanda, bız, türkı halyqtary, ötkenımızdıälı de zerttep-zerdeleuımızqajet»
Būdan keiın Türkı akademiiasy şyǧarǧan Resei jäne Qazaqstan ǧalymdarynyŋ bırqatar ǧylymi eŋbekterınıŋ tūsauy kesıldı. Olardyŋ ışınde filosofiia ǧylymynyŋ doktory, professor Ǧarifolla Esımnıŋ «Türkı älemınıŋ oişyldary kıtaby» atty eŋbegı, R.B.Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ ǧalymy, qytaitanuşy, tarih ǧylymynyŋ doktory Baqyt Ejenhanūlynyŋ «Türkı tarihyna qatysty köne qytai derekközderı» jäne qazaqstandyq tarihşy-arheolog Zeinolla Samaşevtıŋ «Köne türkı grafikasy» kıtaptary bar. Sonymen qatar, RF professory, filologiia ǧylymynyŋ doktory Anna Dybonyŋ «Etimologicheskii slovar tiurkskih iazykov» eŋbegı, Resei-Türkiia ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ direktory, tarih ǧylymynyŋ doktory, professor Dmitrii Vasilevtıŋ «Korpus tiurkskih runicheskih nadpisei Iýjnoi Sibiri» kıtaby jäne Tatarstan Respublikasy Ǧylym akademiiasy Tıl, ädebiet jäne tarih institutynyŋ bölım meŋgeruşısı, akademik Mirfatyh Zakievtıŋ «Drevnetiurkskaia onomastika i ee morfonologiia» atty kıtaby oqyrmandarǧa jol tartty. Kıtaptarda epigrafiialyq eskertkışterdıŋ suretterı, ejelgı türkı tıldes halyqtardyŋ grafikalyq tuyndylary, qytai jazba derekközderındegı türkı tarihy, köne türkı onomastikasy jäne morfonologiiasynyŋ mäselelerı, bırneşe ǧasyr būrynǧy türkı oişyldary turaly jazbalar jäne taǧy da basqa köne türkı düniesıne qatysty derekter mol qamtylǧan.
Jaryq körgen kıtaptardyŋ syrtqy körınısı köz tartarlyqtai. Mūqabasyna qara jäne sūr tüsterdı paidalana otyryp, ärıpterdı altynmen ädıptegen. Kıtapty jasap şyǧaruşylar būnyŋ syryn: qara men sūr – tastyŋ belgısı bolsa, ärıpterdıŋ altyndai jarqyrauy – altyn qorǧa laiyqty kıtaptar bolǧandyqtan dep tüsındıredı.
Şara barysynda syily qonaqtardyŋ bırı – Mirfatyh Zakievtıŋ iyǧyna şapan jabylyp, joǧary qūrmet körsetıldı.
Sondai-aq, türkıtanu salasynda ızdenıp jürgen jas ǧalymdardy yntalandyru üşın aldaǧy uaqytta üş arnauly şäkırtaqy taǧaiyndalatyn boldy. Ǧalymdar būl jaŋalyqty Türkı akademiiasynyŋ taǧy bır jaqsy jaŋalyǧy retınde qabyldap, bastamaǧa aqjol tıledı. Şäkırtaqylar türkı älemı üşın özındık qoltaŋbasy bar belgılı türkolog ǧalymdar atynda bolady. Atap aitsaq, tarih salasyndaǧy şäkırtaqy körnektı şyǧystanuşy-ǧalym ärı tarihşy Vasilii Bartold atynda, tıl salasyndaǧy şäkırtaqy şyǧystanuşy-ǧalym, lingvist Sergei Malov atynda bolady. Al, ädebiet salasyndaǧy şäkırtaqyǧa ädebiettanuşy, türkıtanuşy Viktor Jirmunskiidıŋ aty berıldı.
Esterıŋızge sala keteiık, 18 mamyr – «Türkı jazuy künı» dep jariialanyp, Ükımet şeşımımen bekıtılgen bolatyn. Endıgı uaqytta būl kün Qazaqstannyŋ maŋyzdy merekelerı qatarynan oryn alady.
Nūrislam QŪSPANǦALİ
