Aǧymdaǧy 2013 jyly Batystyŋ kıtap dükenderıne siiasy älı kebe qoimaǧan, aǧylşyn tılınde jaryq körgen “FT-men tüskı as. 52 klassikalyq sūhbat” (“Lunch with the FT. 52 Classic Interviews”) atty keremet tuyndy satylymǧa şyǧa bastady. (Mūndaǧy “FT” nmese “FT” – “Fainenşiel Taims”, iaǧni “Financial Times” degen äigılı gazet atauynyŋ ekı tıldegı akronimderı.)
Bügıngı taŋda negızı qalanǧanyna 125 jyl tolyp otyrǧan älemnıŋ eŋ saliqaly aqparat qūraldarynyŋ bırı, bırı ǧana emes, bıregei köşbasşysy ärı sapaly jurnalistika dästürınıŋ tuyn jyqpai, nyq ūstap kele jatqan britandyq «Financial Times» gazetı halyqaralyq biznes, ekonomika, qarjy jäne älemdık saiasatqa qatysty qyzyqty aqparattar men tatymdy jaŋalyqtardy özın üzbei oqityn milliondaǧan tūraqty oqyrmandaryna kün saiyn bır sät te keşıktırmei jetkızıp berıp otyr. Ärine, mūndai ülken tiraj – kez-kelgen gazettıŋ maŋdaiyna jazylmaǧan baq ekenı aitpasa da tüsınıktı.
«Financial Times» nemıs tılınde de 100.000 danamen şyǧyp tūrady. Basylymnyŋ Germaniiadaǧy oqyrmandarynyŋ sany būl künde 40 millionǧa juyqtady. Mūnyŋ syrtynda, gazettıŋ elektrondyq nūsqasymen planeta jūrtşylyǧy saǧat saiyn jüzdesetının eskersek, bügıngı taŋda būl abyroily gazettıŋ älemdegı eŋ tartymdy aqparat qūraly eknı aiqyn sezıledı.
«Financial Times» gazetınıŋ joǧarydaǧy aidarmen jaryq körgen mereitoilyq jinaǧyna jüzden jüirık, myŋnan tūlpar şyǧatyn eŋ taŋdauly jurnalisterdıŋ 1994 jyldan berı är apta soŋynda üzbei jariialanyp kele jatqan klassikalyq sūhbattarynyŋ redaksiialyq synnan sürınbei ötken elu ekı nūsqasy engızılıptı. Sosyn gazette jaryq körgen älgındei sūhbattardyŋ ūzyn sany būl künde 800-den asyp jyǧylady eken. Sūhbat qonaǧy retınde arnaiy şaqyrylǧan äigılı keiıpkerlerdıŋ ortasynda älem elderınıŋ bedelı biık prezidentterı de, ısker toptardyŋ köşbasşylary da, danyşpan oişyldar da, äigılı dramaturg-jazuşylar men aqyndar da, qylqalam ielerı de, saiasatkerler de, ǧūlama ǧalymdar da, oligarhtar da, kino önerınıŋ jūldyzdary da, arhitektorlar da, monahtar da, ataqty sport şeberlerı de, tıptı, aŋşylyq käsıptıŋ iegerlerı men brakonerler de jetıp artylady.
Dästürlı sūhbat aidarynyŋ tüskı aspen bailanysty boluynyŋ da özındık syry bar. Öitkenı, gazet oqyrmandarynyŋ biık talǧamynan şyǧu üşın, eŋ üzdık jurnalister özderı qyzmet atqaryp jürgen älemnıŋ är tükpırındegı qalalardyŋ aituly restorandarynyŋ bırıne, ädette ötkır qalam ielerınıŋ uysyna tüse bermeitın, bıraq älem nazarynda jürgen ataqtary asqaq, daraboz tūlǧalardy tüskı dämge resmi türde bır-bırlep şaqyryp, dastarhan basynda erkın sūhbattasyp, bırınşıden, olardyŋ oi tükpırınde jatqan syrbaz syrlary men adami erekşelıkterın döp basyp, tarazylap beru bolsa, ekınşıden, el nazarynda jürgen älemnıŋ kökeikestı mäselelerıne qatysty älgı tūlǧalardyŋ jeke közqarasy men tūşymdy pıkırlerın ülken şeberlıkpen suyrtpaqtai suyryp, qylyn qisaitpai, oqyrmanǧa jetkızu üşın bar önerın salady.
Üşınşıden, gazet oqyrmandaryna keregınıŋ özı de – osy. Apta saiyn būryn syrttai atyn estıgenımen, tüsın tüstep körmegen zamanaui keiıpkerlermen gazet ainasy arqyly tıkelei tanysu kez kelgen oqyrmandy qyzyqtyrmasa, jalyqtyrmaityny kümän tudyrmaidy.
Ädette, älemge etene tanymal gazettıŋ auyzdaryn aiǧa bılegen, bılıktı de ämbebap jurnalisterınıŋ tüskı asty bölısuge jıbergen ötınış-şaqyrularyn tūǧyry biık tūlǧalardyŋ basym köpşılıgı şynaiy yqylaspen ärı quana-quana qabyldaityny şübä keltırmese kerek. Sebebı, el auzynda jürgen jūldyzdar planeta betındegı eŋ aibarly aqparat qūralynyŋ nazaryna ılıgıp, onyŋ betıne de şyǧyp jatsa, mereilerı men abyroi-ataqtarynyŋ būrynǧydan da beter öse tüsetınıne, söitıp, älem qauymdastyǧyna şeksız tanymal bolatynyna tittei de kümän keltırmeitını aidan anyq.
Būlai deuge negız mol. Öitkenı 1994 jyldan bermen qarai “Financial Times” tek Ūlybritaniianyŋ özınde ǧana emes, qos Amerika kontinenterınde de,
Euraziia keŋıstıgınde de, tıptı, BRİK ekonomikalyq odaǧyna kıretın Braziliia, Resei, Ündıstan jäne Qytai syndy memleketterde de öz bölımşelerın aşyp ülgergen. Demek, būl aqparat qūralynyŋ qaǧaz nemese elektrondyq nūsqasymen susyndamaityn planeta betınde bırde-bır el joq desek, mülde artyq aitqandyq emes. Tıptı, būl gazettıŋ danalary halyqaralyq baǧyttaǧy ūşaq jolauşylaryna da ūsynylady.
Ataqty gazettıŋ dästürlı sūhbatqa bailanysty būljymaityn tazalyq qaǧidasy da köŋıl audaruǧa tūrarlyq dünie eken. Mäselen, tüskı sūhbattan keiın restorandarmen esep aiyrysu tek qana gazet esebınen jürgızıletını maqtauǧa tūrarlyq dünie demeske bolmaidy. Būljymaityn būl erejenı sūhbat bergen adamnyŋ bırde-bırı (meilı milliarder bolsyn, meilı ısker oligarh bolsyn) būza almaityny resmi tärtıp retınde bekıtılgen. Mūnyŋ būltartpas dälelı retınde bız tılge tiek etıp otyrǧan osy jinaqtyŋ kırıspe sözın jazǧan, bügıngı “Financial Times” gazetınıŋ redaktory Lionel Barberdıŋ qazırgı Niu-İork qalasynyŋ merı milliarder Maikl Bliumbergtıŋ tüskı as kezınde gazetke bergen sūhbatynan soŋ, 96 dollarǧa tüsken älgı astyŋ qūnyn öz qaltasynan tölemekşı bolyp qanşa tyryssa da, jurnalist oǧan eşbır mümkındık bermei qoiǧanyn tılge tiek etedı. Söitse, renışın bıldırmeuge tyrysqan milliarder qonaq sypaiylap: “Fainenşiel Taims” gazetınıŋ sonşalyqty qymbat ekenın men endı ǧana tüsındım” dese kerek.
Atalmyş jinaq: Öner, Biznes, Moda jäne Stil, Işım-Jem, Brakonerler men Aŋqorǧauşylar, Saiasat, Sport, Ǧūlamalar atty aidarmen toptastyrylǧan kölemdı-kölemdı segız taraudan tūrady. Tuyndynyŋ soŋyna ǧajaiyp sūhbattardy jürgızgen “Financial Times” gazetıne eŋbekterı sıŋgen, iaǧni sapaly jurnalistikanyŋ maiyn ışken, maitalman qalamgerlerdıŋ käsıbi joldary turaly oimaqtai ǧana sinopsister qosa tırkelıptı.
Sūhbat bergen jūldyzdy keiıpkerlerdıŋ ışınen AQŞ-tyŋ otyz toǧyzynşy prezidentı Djimmi Karterdı, Germaniianyŋ saiasi qairatkerı jäne Federaldyq kanslerı Angela Merkeldı, ataqty amerikalyq qarjyger Djordj Sorosty, Chehiianyŋ jazuşy-dramaturgy Vaslav Gaveldı, makroekonomist ärı Nobel syilyǧynyŋ laureaty Pol Krugmandy, Sumo küresınıŋ has şeberı Akebano Tarony, Liviia injenerı, saiasi qairatker jäne filosof ärı Muammar Kaddafidıŋ ekınşı ūly diplomat Saif Kaddafidı, kino önerınde ataǧy jer jarǧan Andjelina Djolidı, biznes älemınıŋ ökılı Oleg Deripaskany, Reseidegı jekeşelendıru prosesın basynan bastap, aiaǧyna deiın jetkızgen Anatolii Chubaistı jäne köptegen basqa tūlǧalardy da kezdestıruge bolady.
Bıraq būl jerde bızdıŋ aitpaq bolyp otyrǧanymyz – älgındei tūlǧalardy monşaqqa tızıp şyǧu emes, kerısınşe, käsıbi jurnalisterge auadai qajet jäne olardyŋ käsıbi şeberlıkterın ūştai tüsetın, atalmyş kıtaptan kökeige tüigenderımdı şym-şymdap jetkızu maqsatymen oi bölısu.
Bırınşıden, atalmyş kıtapqa engen boiauy qanyq sūhbattar jurnalistermen ötkızıletın kez kelgen döŋgelek üstelge taptyrmaityn azyq boluǧa sūranyp tūr.
Ekınşıden, ämbebap jurnalisterdı daiarlaityn oqu oryndary būl tuyndyny oqulyq retınde paidalanu lazym.
Üşınşıden, sapaly jurnalistika degen ūǧymdy tu etıp ūstau üşın osy şyǧarmany taldauǧa arnalǧan ǧylymi-praktikalyq konferensiia ūiymdastyrylsa, artyq bolmas edı.
Törtınşıden, būl tuyndydan bılıktı jurnalisterge “klassikalyq sūhbattardy” qalai jürgızudıŋ täsılderı men tetıkterın qotaryp alatyn mümkındıkterdıŋ mol ekenın eske salǧym keledı.
Besınşıden, şeteldık jurnalistikanyŋ ozyq ülgılerın jyldam qabyldau üşın düniedegı eŋ jeŋıl tıl ärı biznes, ǧylym-bılım tılı bolyp sanalatyn aǧylşyn tılımen qarulanudy joǧary satyǧa köteru qajet der edım.
Altynşydan, üstımızdegı jyldyŋ aqpan aiynda elımızdıŋ Memlekettık hatşysy Marat Tajinnıŋ aqparat aktivımen kezdesu barysynda kötergen Astanadaǧy jurnalister köp şoǧyrlanǧan Media Ortalyǧynyŋ ǧimaraty şaŋyraǧynyŋ astynan jurnalisterdıŋ käsıbi şeberlıgın ūştaityn tūraqty jüie qūru kerek degen tapsyrmasyn basşylyqqa ala otyryp, aimaqtarǧa da, ortalyqtarǧa da, iaǧni bükıl elge qyzmet körsetetın Jurnalister Akademiiasy aşylsa, qūba-qūb bolar edı.
Jetınşıden, “Financial Times” gazetınıŋ 125 jyldyq mereitoiyna baǧyştalǧan ärı özımız däl qazır tılge tiek etıp otyrǧan jinaqta körsetılgen segız baǧyt boiynşa da, ömırdıŋ basqa salalaryn qamti alatyn özge baǧyttar boiynşa da atalmyş akademiianyŋ qasynan, äsırese, aǧylşyn tılınde jaryq körgen eŋ qūndy sanalatyn tuyndylardy qazaq tılıne tıkelei ärı tez audaratyn ortalyq aşu lazym. Sonymen qatar būl ortalyqtyŋ ūlttyq tarihi sanany qalyptastyruǧa da tıkelei sebı tietını jäne şet memleketterdegı elımızdıŋ töl tarihyna qatysty arhivterdı tüpnūsqasynan oqyp, olardy ıske jarata alatyn tärjımaşylar tobyn jasaqtauǧa da negız bolatyny kümän tudyrmasa kerek. Onyŋ üstıne qazır bırneşe şet tılın ǧana emes, aqparat tehnologiialaryn da jete igergen jas mamandar jetkılıktı. Solardyŋ arasynan, sūranystaryn qanaǧattandyra otyryp, myqtylaryn taŋdap aluǧa mümkındık mol.
Söz soŋynda aqparat tehnologiialary toqtausyz damyp otyrǧan myna zamanda joǧarydaǧy mındetterdı tez igeru maqsatymen şetelderge attandyratyn desanttyŋ qūramyn jıtı ırıktep, olardy qazırden bastap aqparat tehnologiialary men şet tılderın tereŋdete igeruge baǧyttau abzal.
Ädıl AHMETOV,
senator,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı
«Aiqyn» gazetı, №138, 01.08.2013
