Qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken akademikter az. Äsırese, tehnika, jaratylystanu salasynda türen salǧan tūlǧalardyŋ at töbelındei ǧana ekenı ärı olardyŋ esımı men eŋbegın jalpaq jūrt bılıŋkırei bermeitını de ras. Bügıngı bız äŋgıme özegıne ainaldyrǧaly otyrǧan akademik, tehnika ǧylymynyŋ kandidaty, Memlekettık syilyqtyŋ iegerı Bırlesbek Äliiarovty qazaqtyŋ Qanyş Sätpaevy, Şafik Şokinderı salǧan sara joldy jalǧastyryp kele jatqan jan desek, qatelespeimız.
Äsılı, ǧylym joly – damylsyz ızdenıster men qajyr-qairatty, bälki, keibır jaǧdailarda boidy küikı tırlıktıŋ bodauyna bermei, ärkez odan biık tūrudy, ülken maqsatkerlıktı talap etetın asuly jol.
Eŋ alǧaş ret Bırlesbek Qaniūlymen 25 jyl būryn Almaty Energetika jäne bailanys institutynda (bügınde universitet), kafedra assistentı bolǧan kezımde tanysqan edım. Atalmyş ǧylymi-zertteu institutynyŋ aspirantura bölımıne tüskenımde, moinyma artylǧan ǧalym boludyŋ jauapkerşılıgın sezıngendıkten be, töŋıregımnen ömırde özımdı lokomotivtei alǧa süirep otyratyn aǧa buyndy ızdestırdım. Sol kezde basqa emes, Bırlesbek Qaniūlyna arqa süiegenıme älı künge alǧys aitamyn.
Dissertasiialyq jūmysqa qyzyǧuşylyqty müldem joǧaltyp, tausylmas tırşılık qamynan şarşaǧan kezderım de boldy, sondai qiyn sätterde Bırlesbek aǧamyz: «Gülnär qyzym, adam balasy jūmysynyŋ qorytyndysyn tek aiaǧyna deiın tolyq jetkızgende ǧana köredı jäne jūmysty qai deŋgeide jasasaŋ, sol deŋgeidegı adam bolasyŋ» dep menı qaita qanattandyratyn. Bügınde 75 jasqa tolǧan abzal azamat, süiıktı äke, körnektı ǧalym-akademik, qūrmettı energetik Bırlesbek Äliiarovtyŋ jürıp ötken ömır jolyn saralaǧanda, onyŋ sol ūstanymǧa nyq jan ekenın aŋǧarasyŋ.
Ekıbastūz kömırın eselegen
Bırlesbek Äliiarov – Qyzylorda oblysynyŋ Jaŋaqorǧan auylynyŋ tumasy. Jastaiynan bılımge qūştar bolǧan ol 1956 jyly sol jerde mektep bıtırıp, 1961 jyly äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ fizika fakultetın tämamdady. Sol kezden bastap bertınge deiın, iaǧni, 1961 men 2004 jyldar aralyǧynda akademik Ş.Şokin atyndaǧy Qazaq ǧylymi-zertteu energetika institutynda taban audarmai eŋbek etıp, qatardaǧy laboranttan direktor märtebesıne deiın köterıldı.
Sol jyldary ǧoi, Bırlesbek Qaniūly energetika salasyndaǧy ärıptesterımen bırıgıp, ırgelı zertteulerge qozǧau salǧany.
Ol alǧaşqylardyŋ bırı bolyp keşendı zertteulerdıŋ nätijesınde külı köp qalatyn ekıbastūzdyq kömırdı jaǧudyŋ basty parametrlerın jasap şyǧardy. 1984 jyly Mäskeude doktorlyq dissertasiiany qorǧau kezınde Ekıbastūz kömırın ırı JES-terde tiımdı jaǧuǧa bolatynyn däleldep şyqty.
Bälki, bır qaraǧan adamǧa bolmaşy ǧana jaŋalyq körınuı mümkın, bıraq osy ǧylymi şeşımnıŋ ainalymǧa enuı arqasynda Ekıbastūz basseinınıŋ boljamdy qory 1 mlrd tonnaǧa arttyrylǧany energetika salasy üşın ülken jetıstık edı. Zertteudıŋ konstruktorlyq baǧyty boiynşa Podolsk maşina jasau zauytynda Ekıbastūzdaǧy GRES-2 üşın «P-57R» qazandyǧy qūrastyryldy. Osynau jemıstı eŋbegınıŋ arqasynda akademik 1986 jyly bır top ǧalymdarmen bırge tehnika salasyndaǧy Memlekettık syilyqqa ie bolǧan edı. Al, 1994 jyly Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent-müşesı, 2004 jyly akademiianyŋ tolyq müşesı atandy.
Akademik B.Äliiarov tehnika ǧylymynyŋ doktorlary D.Qojahmetov jäne R.Orumbaevtarmen bırge būryn mümkın emes bolyp eseptelgen bırotyndy kömır JES-ın qūru mümkındıgın körsetıp, ony patenttedı. Ülken qazandyqtar ottyqtarynyŋ (topka) jartylai öndırıstık ot ülgılerın jasauda özınıŋ ädısın oilap tauyp, onyŋ naqty qoldanysqa enu deŋgeiıne deiın jetkızdı. İnstituttyŋ täjıribelık bazasynda älemdegı qoldanysqa ie kömır ottyqtarynyŋ barlyǧyna juyǧyna jaramdy otyn ülgılerı jasalyndy. Osyndai ülgılerdıŋ qoldanysta boluy älemde balamasy joq «saqinaly» ottyqtardy jasauǧa bolatyndyǧyn körsettı. Köptegen mamandar qazandyqtyŋ mūndai ottyqpen jūmys ıstei alatyndyǧyna bastapqyda sene qoimaǧan. Degenmen, ǧalymdardyŋ teoriialyq tabysy täjıribege ūştasyp, älemdegı saqinaly ottyǧy bar alǧaşqy qazandyq İrkutsk (Resei) JES-ynda sättı qoldanysqa engızıldı.
Bırlesbek Qaniūly täuelsız Qazaqstannyŋ ǧylymi qauqaryn nebır qiyn-qystau jyldary qūlatpai ūstauǧa üles qosyp keledı. Özderıŋız bılesızder, toqsanynşy jyldardyŋ tozynda memleketten ǧylym salasyna qoldau joqtyŋ qasy edı. Sol kezde mardymsyz jalaqyǧa bola institutta jūmys ıstep, uaqyttaryn zerthanada ötkızgen jastardy ǧylymǧa şyn berılgender dep esepteitının Bırlesbek Qaniūly özı talai jerde aityp jüredı.
1992 jyly ol Qazaqstandaǧy tūŋǧyş ǧylymi-tehnikalyq jurnal – «Qazaqstan energetikasy jäne otyn qorlary» basylymyn ūiymdastyrdy. Qazaq ǧylymi-zertteu energetika institutynyŋ janynan äuelı kandidattyq dissertasiialardy qorǧau boiynşa (30-dan asa jūmys qorǧaldy), keiınırek doktorlyq dissertasiialardy qorǧau boiynşa keŋestı ūiymdastyrdy (20-ǧa juyq ǧylym doktory qorǧady).
Būl keiınırek Almaty energetika jäne bailanys universitetı, Qaraǧandy memlekettık universitetı, Pavlodar memlekettık tehnikalyq universitetı jandarynan dissertasiialyq keŋesterdıŋ qūryluyna mümkındık berdı. Tıptı, tıkelei özınıŋ jetekşılıgımen 10 kandidat, 6 ǧylym doktorynyŋ daiyndaluy Bırlesbek Äliiarovtyŋ ǧylymdaǧy sabaqtastyqqa salǧyrt qarai almaityn jan ekenın körsetse kerek.
Özınıŋ kındık kesıp, şılde suy tögılgen Jaŋaqorǧanmen qarym-qatynasyn üzbei, 1996 jyldan berı özı oqyǧan mekteptıŋ fizika pänı boiynşa eŋ üzdık bır oquşysyna şäkırtaqy jäne üzdık fizika pänı mūǧalımıne aqşalai syiaqy taǧaiyndap keledı. Märtebelı stipendiianyŋ iegerlerı keiın ümıt aqtap, barlyǧy bırdei memlekettık grantqa ılıgetını – ızbasar tärbieleudıŋ qarapaiym qaǧidaty osyndai bolatyndyǧyna keremet önege.
Tastüiın ıstıŋ adamy
Bırlesbek Qaniūly – tek ırgelı zertteulerde ız tastaǧan ǧalym ǧana emes, sonymen qatar şaruaǧa tastüiın ūiymdastyruşy. Ol tūrǧyda qyzmet jolynyŋ bırneşe epizodtaryn aitsaq jetkılıktı şyǧar.
Mäselen, 1997-2002 jyldary institutty basqarumen qatar, Almaty qalasyndaǧy Soltüstık-şyǧys jylu keşenınıŋ bas menedjerı lauazymyn qosa atqardy. Özderıŋız bılesızder, ainaldyrǧan onşaqty jyldyŋ ışınde qūrylysy bei-bereket jürgızılıp, joidasyz ülkeiıp ketken tüitkılı köp megapolistıŋ eŋ qiyn da kürdelı salasy – energetikaǧa jetekşılık etuge ekınıŋ bırınıŋ jüregı daualap bara bermeitın.
Keiın, osy köp jylǧy täjıribesın baiqaǧan «Qazaqstan temır joly» ūlttyq kompaniiasy Bırlesbek Qaniūlyna 2002-2009 jyldary kompaniianyŋ ǧylym jönındegı atqaruşy direktory, 2009-
2012 jyldary «Yrysty» Almaty elektrvagondar jöndeu zauyty direktorlar keŋesınıŋ töraǧasy qyzmetterın senıp tapsyrdy.
Onda da Bırlesbek Qaniūly bäzbıreuler syndy «Jer orta jastan astym, osyǧan deiın jasaǧanymnyŋ jemısın köreiın» dep toqmeiılsıgen joq, Qazaqstan temır jolyna bailanysty alǧaşqy jüielendırılgen alty tomdyq monografiianyŋ qūrastyryluy men basylyp şyǧuyna mūryndyq boldy. Al, Vagon jöndeu zauytynda qyzmet etu barysynda jolauşy vagondarynyŋ qauıpsızdıgın, tiımdılıgın jäne yŋǧailylyǧyn jaqsartu üşın är türlı qūraldar oilap tapty. Onyŋ qatysuymen şeteldık balamalarynan äldeqaida asyp tüsetın bırınşı qazaqstandyq jolauşylar vagondary qūrastyrylyp şyǧaryldy.
Qazır de aǧamyz attan tüsken joq. Jetpıstıŋ jotasyna şyqsa da «Energetikalyq zertteuler instituty» öndırıstık ǧylymi-zertteu firmasy» JŞS-nyŋ ǧylymi basşysy bolyp qyzmet etude. Kezınde bır top ärıptesterınıŋ basyn qosyp, bolaşaqta mekeme taza ǧylymi eŋbekpen qatar, öz tapqan jaŋalyqtaryn keŋınen taratatyn deŋgeige deiın jetu qajet ekenın tüsınıp, naryqqa aldyn ala beiımdegen. Sol şeşım qazır öz nätijesın berıp, institut soŋǧy jyldarda özderı oilap tapqan ystyq su qazandyqtaryndaǧy kül qaldyǧy mölşerın üzdıksız anyqtaityn qūraldy, kışı su elektr stansalaryn salu tehnologiiasyn, taǧy basqa önımderdı TMD men Qazaqstanda satudy qolǧa alyp otyr.
«Syrly aiaqtyŋ syry ketse de, syny ketpeidı» degen qazaqtyŋ tamaşa sözı bar. Jeŋıl joldy qalamaityn, ömırdıŋ lypyǧan ötkır jüzınde jüretın jandardyŋ mınez-bolmysy, baiqap qarasaq, sol balaŋ, jas kezınen şynyǧady eken.
Aǧamyz studenttık kezden bastap sportpen belsendı şūǧyldanady. Universitette jüzuden jäne sudaǧy polodan qūrama sapynda bolypty. Mümkındık bola qalǧanda, qazırdıŋ özınde basseinge baryp qūlaştap qaituǧa bar. Keiınırek ülken tenniske qyzyǧuşylyq tanytty jäne sol jaqsy ädetın älı de tastamaidy.
Bırlesbek aǧamyz zaiyby Küländä apamyz ekeuı bır ūl men qyzdy ösırıp, aiaqtaryna nyq tūrǧyzdy. Qyzy Mädina – tehnika ǧylymynyŋ kandidaty, Almaty energetika jäne bailanys universitetınıŋ dosentı, al ūly Älijan – Qazaqstandaǧy reseilık jäne gollandtyq energetikalyq kompaniialardyŋ bas menedjerı. Solardan örbıgen nemere-jiennıŋ tättı qylyǧyna masairap, töŋıregındegılerge qadırı artqan akademik aǧamyzǧa basyŋyz aman, baǧyŋyz basym bolsyn deimız.
Gülnär MERZADİNOVA,
M.Tynyşpaev atyndaǧy
Qazaq kölık jäne kommunikasiialar akademiiasynyŋ
prorektory, tehnika ǧylymynyŋ doktory
