«Fzuli, Şämsi, Säihali,
Nauai, Saǧdi, Firdausi,
Hoja Hafiz – bu hämmäsi
Mädät ber ia şaǧiri färiiad» dep şäkırt Abai aitqan iran ädebietınıŋ şoq jūldyzdarynyŋ qatarynda Saǧdi – Saadi Şirazi mūralary qazaq oqyrmandaryna jaqsy tanys. Qazaqtyŋ tanymal aqyny Jūmeken Näjımedenovtıŋ audarmasy bertınde baspa betın körse, barşa adamzatqa ortaq qūndylyqtary därıptelgen eŋbektı Altyn Orda däuırınıŋ körnektı aqyny Saif Sarai türkışe söiletken edı.
Säuırdıŋ jiyrma bırı künı Kün (İran) küntızbesı boiynşa Saadi Şirazidı ūlyqtau künı bolyp tabylady. İrannyŋ ūly aqyny Saadi Şirazidıŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy turaly maqalany irandyq tanymal aqyndardy süietın oqyrmandar nazaryna ūsynamyz.
Jetınşı ǧasyrdyŋ ūly aqyny Muşarraf ad-Din Mosleh ibn Abdulla Şirazi «Saadi» degen atpen belgılı. Būl ūly irandyq aqynnyŋ «söz şeberı» / «söz patşasy» jäne «şeih Adjal» dep atalatyn basqa laqap attary da bar. Söz şeberın (Saadidı) osynau ädemı esımımen jäne ataǧymen tanimyz, sebebı onyŋ söz şeberlıgı, aqyl-keŋesı men hikmetı ärbır oqyrmandy özınıŋ tereŋ maǧynaly sözderımen taŋ qaldyrady. Ol Şirazda düniege kelgen, kesenesı de Şirazda ornalasqan. Jyl saiyn İran men älemnıŋ tükpır-tükpırınen İran men parsy ädebietınde kyzyǧuşylar sol jerge baryp, onyŋ äsem kesenesın tamaşalaidy. Saadi saiahatty jaqsy körgendıkten, onyŋ dünietanymy erekşe boldy. Onyŋ eŋ tanymal tuyndylarynyŋ bırı Gülstan – Bustan. Sözı qūdırettı būl aqynnyŋ sözınıŋ ädemılıgı men tereŋdıgı sonşalyq, Gülstan öleŋderınde ol bylai dep jyrlaidy:
به چه کار آیدت ز گل طبقی از گلستان من ببر ورقی
گل همین پنج و شش باشد وین گلستان همیشه خوش باشد
Be che kor oiadät ze gole tabaqi Äz Goleston-e män bebär väräqi
Gol hamin pändj u şiş boşäd Vin Goleston hämişe huş boşäd
Gülstanda jetı närsege sılteme jasaidy, olardyŋ barlyǧy dana, qūdaidy bıletın, halyq süigış adamdar üşın ömırdegı qazyna bolyp tabylady.
باب اول در سیرت پادشاهان باب دوم در اخلاق درویشان
باب سوم در فضیلت قناعت باب چهارم در فواید خاموشی
باب پنجم در عشق و جوانی باب ششم در ضعف و پیری
باب هفتم در تاثیر تربیت و باب هشتم در مورد آداب صحبت می باشد.
Bob-e ävväl där şeirät podeşohon
Bob-e dovvom där ähloq därvişon
Bob-e sevvom där fäziläte ǧenoät
Bob-e chohorom där fävoied homuşi
Bob-e pändjom där eşq u djävoni
Bobe-e şişom där väziät u piri
Bobe haftom dar täsire tärbiät
Vä bobe haştom där murede odob sohbat mi boşäd.
Saadidıŋ keibır hikaialarynda taqyryp äzılmen astasqan. Al basqalarynda ol özınıŋ qūdırettı sözderımen oqiǧanyŋ jaman keiıpkerlerın «ūryp-soǧyp», sol jürekten şyqqan üzındı men oqiǧanyŋ qalaǧan nätijesın körkemdıkpen oqyrmanǧa jetkızedı. Sebebı , üşınşı taraudaǧy qanaǧatşyldyq qasietı jaiynda jazylǧan hikaialardyŋ bırınde ekı hanzadanyŋ Mysyrda bolǧany, bırı bailyq pen lauazym jinauǧa müddelı bolsa, ekınşısı ǧylym üirenuge ūmtylǧany baiandalady. Arada jyldar ötıp, ekeuı kezdesıp, lauazym men bailyqty jaqsy köretın bırı Mysyrǧa qadırlı bolyp, ekınşısın körgende, dünie bailyǧy joq, ǧalym bolyp ketkenın körgendn oǧan būrylyp, bylai dep sūraidy: « Sız älı ǧylym ızdeisız be?
Ol da bylai dep jauap berdı:
من آن مورم که در پایم بمالند نه زنبورم که از دستم بنالند
کجا خود شکر این نعمت گزارم ؟ که زور مردم آزاری ندارم .
Män on muräm ke där poiäm bemoländ Nä zänburäm ke äz dästäm benolänäd
Kodjo hud-e şekär-e in nemät gozoram? Ke zur-e märdom ozori nädoräm.
Saadi Şirazidıŋ «Bustan» atty taǧy bır ädemı kıtaby bar ekenı bärıne mälım jäne ädebiet süier qauym ony Gülstan siiaqty ūnatady. Bustan 10 taraudan tūrady, onda tärbiesınıŋ äserı turaly jetınşı tarauda bylai delıngen:
ندهد هوشمند روشن رای به فرو مایه کارهای خطیر
بوریا باف اگر چه بافندست نبرندش به کارگاه حریر
Nädähäd huşmänd ruşän räi Be foru moie korhoie hätir
Burio bof ägär che bofänädäst Näbärnädäş be korgoh härir
Būl öleŋ joldarynyŋ ädemı özgerısı – dana, parasatty adam ülken ısterdı ruhani tömen adamdarǧa qaldyrmaidy jäne ol jūmysty bılıktıge tapsyru kerektıgın ärqaşan bıluı kerek deidı.
Gülstannyŋ, Bustannyŋ barlyq ädemı öleŋderın, hikaialaryn, lirikalyq öleŋderı men uaǧyzdaryn qamtityn Sadidıŋ eŋbekterı ǧalym Haj Hosein Aǧa Mälek myrzanyŋ kıtaphanasynda, olar şamamen VIII ǧasyrdyŋ ortasynda jazylǧan .
Söz soŋynda aitarym, Saadidıŋ şyǧarmalaryn oqu kez kelgen bılımdı, ädebiet süier qauymǧa ūsynylady, öitkenı ol oqyrmandy sözımen özıne baurap alatyn tättı öleŋ joldaryna toly:
آواز خوش از کام و دهان و لب شیرین
گر نغمه کند ، ور نکند ، دل بفریبد
ورپرده ی عشاق و خراسان و حجاز است
از حنجره ی مطرب مکروه نزیبد.
خداوند یار و یاورتان
Ovoz-e huş äz kom u dähon u läbe şirin
Gär näǧme konad, vär näkonäd, del befärid
Vär pärde –ie eşq u horoşon u hedjoz äst
Äz hedjäre-ie mäträb mäkruh näzibäd
Hodovänd ior vä ioväreton
Ali Akbar Talebi Matin
İran İslam Respublikasynyŋ Qazaqstan Respublikasyndaǧy
elşılıgınıŋ mädeni ıster jönındegı keŋesşısı
