«Ömırımnıŋ mänı şyn jüregımmen süigen Euraziia halyqtaryna tarih sahnasynan laiyqty ornyn alyp beru boldy» (Soŋǧy sūhbatynan, 1992 jyl)
Ǧalymnyŋ jürektı şymyrlatar osy bır soŋǧy sözderı öz ömırın sarp etken zertteulerınıŋ basty mūratyn közı qaraqty oqyrmanǧa aqtarylyp aitqany bolatyn. Sondyqtan da bolar, ataqty ǧalym Euraziialyq keŋıstıkte passionarlyq küş-quat yqpalymen älem tarihy men mädenietınıŋ damuyna edäuır üles qosqan halyqtar meken etken kielı dalany «Ūly dala» dep tarihqa engızdı.
Lev Nikolaevich Gumilevtıŋ ǧylymi şyǧarmaşylyǧyn halyqaralyq därejedegı saiasi-täjıribelık maǧynada alyp saralasaq, jahandanu jäne aimaqtyq yqpaldastyq jaǧdaiynda qazırgı zamanǧy älemge degen toleranttyq euroaziialyq täsılderdıŋ ǧylymi-tarihi negızdemesıne ainaldy. Mıne, osy tūstaǧy ǧalymnyŋ ǧylymi ūstanymdary Elbasy N.Nazarbaevtyŋ euraziialyq ideialarymen ündesıp jatqanyn baiqaimyz. L.N.Gumilev gumanist-ǧalym retınde «Şyn mänındegı halyqtar dostyǧy olar teŋ därejede özara erkın qarym- qatynas jasai alǧanda jäne ärbır halyqtyŋ ar-namysyna, mädenietıne, tılı men tarihyna qūrmetpen qaraǧanda, mümkın ekenın aita kele, ūlttyq mädeni bailanystardyŋ jan-jaqty keŋeiuıne, olardyŋ özara baiyp, ösıp-önuıne jaǧdai jasauymyz qajet» dep aityp kettı.
HH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda euraziiaşyldyqty L.N.Gumilev belsendı türde ügıttei bastady. Ol Euraziialyq şyǧys-batys örkenietımen salystyrǧanda şalǧaidaǧy aimaq emes, qaita etnogenezdıŋ, mädeniettıŋ, tarih pen qoǧamdyq damudyŋ negızgı kındıgı bolyp tabylatyn ortalyq dep qadap aitqan. Sız özıŋızdı tarih ǧylymyndaǧy euraziialyq mekteptıŋ ökılımın dep esepteisız be degen sūraqqa L.N.Gumilev: Kogda menia nazyvaiut evraziisem, ia ne otkazyvaius ot etogo imeni po neskolkim prichinam. Vo-pervyh, eto bylo moşnaia istoricheskaia şkola, i esli menia prichisliaiut k nei, to eto delaet mne chest. Vo-vtoryh, ia vnimatelno izuchal trudy etih liudei. V tretih, ia deistvitelno soglasen s osnovnymi istoriko-metodologicheskimi vyvodami evraziisev – dep jauap qatqan. Gumilev G.V.Vernadskiimen hat alysyp tūrǧan, al 1966 jyly Pragada ötken arheologiialyq kongreste P.N.Saviskiimen kezdesken bolatyn. L.N.Gumilev üşın Euraziia qūrlyq qana emes sonymen bırge bırtūtastylyǧy zaŋdylyq bolyp tabylatyn Superetnos dei kele: «Būl qūrlyq tarihpen zerdeleu kezeŋınde 3 ret bırıktı. Basynda ony Sary teŋızden Qara teŋızge deiın jailap alyp, qaǧanat qūra otyryp türıkter bırıktırdı. Türıkterdıŋ ornyn Sıbırden moŋǧoldar kelıp basty. Sosyn, būl bilıktıŋ bärı qūlaǧannan keiıngı jäne dezintegrasiia kezeŋınen keiın bastamany Resei aldy: XV ǧ. bastap orystar şyǧysqa qarai jyljyp, Tynyq mūhityna şyqty. Jaŋa derjava Türık qaǧanaty men Moŋǧol ūlysynyŋ mūragerı retınde tarih sahnasynan körındı».
Euraziia keŋıstıgındegı passionarlyq tolqyndar yqpalymen bırıkken kez kelgen imperiia Türkı qaǧanaty, Monǧol t.b. ūstanǧan basty qaǧidasy qaramaǧyndaǧy halyqtardyŋ tılıne, dınıne, salt-dästürı siiaqty basty qūndylyqtaryna qol sūqpau bolyp tabylatyn. Būǧan arheologiialyq, etnografiialyq jäne jazba derekter dälel bola alady. Mäselen, arheologtardyŋ qazba jūmystary barysynda ortaǧasyrlyq Qaialyq qalasynan mūsylmandar meşıtı, hristandar şırkeuı, Budda monahtarynyŋ ǧibadatqanasynyŋ tabyluy, sol kezdegı halyqtardyŋ bır-bırıne tözımdılıgınıŋ, toleranttylyǧynyŋ yntymaqtastyǧy men bırlıgınıŋ keremet ülgısı bolsa kerek. Alǧaşqy euraziiaşyldardyŋ bırı P.N.Saviskiidıŋ sözımen aitsaq, «Priroda evraziiskogo mira minimalno blagopriiatna dlia raznogo roda «separatizmov», bud to politicheskih, kulturnyh ili ekonomicheskih… Nedarom v prostorah Evrazii rojdalis takie velikie obedinitelnye popytki kak skifskaia, gunnskaia, mongolskaia i dr… Nedarom nad Evraziei veet duh svoeobraznogo «bratsvo narodov, imeiuşii svoi korni v vekovyh soprikosnoveniiah i kulturnyh sliianiiah narodov razlichneişih ras..».
Kez kelgen qoǧamda etnosaralyq kelısımdı nyǧaitatyn jäne damytatyn «faktorlar» jüiesınde ülken oryn mädenietke berıledı. Mädeni qarym-qatynas ūlttyq mädenietterdıŋ özara baiuynyŋ bastauy, qūndylyqtardy, täjıribenı berudıŋ täsılı ǧana emes, sonymen qatar ärtürlı ūlt ökılderınıŋ jaqyndasuynyŋ, özara senımınıŋ negızı bolyp tabylady. Sonyŋ arqasynda yntymaqtastyqqa qyzyǧuşylyq pen ūmtylys qalyptasady. Bızdıŋ paiymdauymyzşa, mädeni özara ärekettesu ürdısınıŋ tereŋ äleumettık mazmūny da osynda.
Euraziia keŋıstıgındegı etnomädeni qarym-qatynastar men yqpaldastyqtar öz bastaularyn köne däuırlerden alady. Sonau türkılerden XV ǧasyrdyŋ ortasyna deiın Euraziia qūrlyǧyndaǧy yqpaldastyqta dalalyqtardyŋ jetekşı rolı saqtalyp qala berdı. Euraziialyq mäden-ruhani yqpaldastyq pen qauymdastyqtyŋ būl bırınşı kezeŋı edı. Bırınşı kezeŋınıŋ mūralary Euraziia halyqtarynyŋ materialdyq jäne ruhani mädenietterınen aiqyn baiqauǧa bolady. Mysaly, künı bügınge deiın orys tılındegı tiurkizmderdı, slavian halqy mekendeitın Resei, Belarus, Ukrainadaǧy toponimnen, gidronimnen, oikonimnen köre alamyz. Ökınışke qarai, otarlyq jäne keŋestık totalitarlyq öktemdık jyldarynda osynau aqiqat köpe-körneu būrmalandy. Resmi ideologiianyŋ soiylyn soqqan astamşyl tarihşy ǧalymdar Euraziianyŋ saiyn dalasynan Batysqa äleumettık ılgerıleu emes, qiratu, büldıru, qasıret qana keldı degen oidy däleldeumen äurelendı. Jalǧan tüsınıktı būzuǧa qairat qylǧan L.N.Gumilevtıŋ adami jäne şyǧarmaşylyq taǧdyry qandai şyrǧalaŋǧa tüskenı bügıngı ūrpaqqa aian. Ǧasyrlar boiy üstemdıgın qūrǧan köşpelıler qoldan kelıp tūrǧanda şyǧys slaviandardy nege türık-monǧol näsılıne kırıktırıp jıbermedı degen zaŋdy sūraq tuady. Bızdıŋ oiymyzşa, mūnyŋ ekı sebebı bar. Bırınşıden, türkı-monǧol etnostary ūstanǧan ideologiia, dıni qūndylyqtar gumanizmge toly, adam qanyn sudai aǧyzudy maqsat tūtpady. Basy bardy – idırdım, tızesı bardy – büktırdım, deidı Kültegın. Qyrdym, joidym, közın qūrttym demeidı. Tıptı, türkı qaǧanaty kemeldenudıŋ şaryqtau şegıne jetıp tūrǧanda onyŋ auzynan: «Tatu elge jaqsylyq qyldym, tört būryştaǧy halyqty köp beibıt ettım, jausyz qyldym, bärı maǧan baǧyndy» degen meiırımdı sözder şyǧady.
Ekınşı kezeŋ Resei imperiiasynyŋ otarlau saiasaty barysynda Qazaq dalasyna aǧylǧan özge etnostarmen mädeni-yqpaldastyq däuırıne säikes keledı. Būl kezeŋ myŋdaǧan jyldar boiy qalyptasqan dästürlı tūrmys-tırşılıktıŋ özgeruımen anyqtalady. Ǧasyrlar boiyna qalyptasqan Euraziia halyqtaryna tän ūjymdyq mentalitet, yntymaqta, tatu tūra bıletın dästürlı saliqalylyǧy, tabiǧat jaratqan keŋpeiıldılık pen körşınıŋ müddesıne bölekşe qūrmetpen qaraityn salty mädeni-yqpaldastyq barysynda joǧary deŋgeiıne jettı. L.N.Gumilev etnostardyŋ qarym-qatynasyna yqpal etetın etnikalyq dästürlerdı kompilmentarlyq tetık dep anyqtaǧan bolatyn. Nätijesınde etnos ökılderı arasynda bır-bırıne egen meiırımdılık küşeiıp qana qoimai sonymen qatar ortaq ömırlık maqsattary da qalyptasatyn bolǧan.
Etnosentrizm etnosqa köp män beretın bolsa, al euraziialyq jobada etnikadan joǧary, örkeniettı, geosaiasi müdde bırınşı orynda tūrady. Etnostar – ülken örkeniettı bırtūtastyqtyŋ qūramdas bölıgı, iaǧni Euraziialyq kürdelı bırlestıkke bırıgedı. Bügıngı küngı saiasi hal-ahual körsetıp otyrǧandai, geosaiasatqa jügıngen kezde etnos pen etnizmnıŋ ökılettılıgınen būryn tarihi taǧdyry, şaruaşylyǧy, qūndylyqtary, mentalitetı bır halyqtardyŋ ortaq müddesı bırınşı orynǧa şyǧatyn bolady. Sondyqtanda alǧaş ret Nūrsūltan Nazarbaev euraziiaşyldyqty teoriialyq tūrǧydan ǧana emes, sonymen bırge qoldanbaly saiasattyŋ tarmaǧy retınde de belgıledı. Būl euraziiaşyldyq oidyŋ tarihyndaǧy maŋyzdy bır beles bolyp tabyldy. Sondyqtan da, dana halqymyzdyŋ jūmyla kötergen jük jeŋıl degen maqaly jahandyq tyǧyryqtan tarihi taǧdyry bır, ruhani jäne materialdyq mädenietı bır-bırımen toǧysqan halyqtardy däl bügıngı künı bırıgıp jol tabuǧa şaqyryp tūrǧandai.
Asylhan BİKENOV,
L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ dosentı
