En dalany erkın jailaǧan halqymyz bes ǧasyr boiy at üstınen tüspei, jaugerşılık zamandy bastan keşırdı. Ajdaha men aiu qos büiırden qysqanda, qiian-keskı küresıp baryp, lajsyzdan bodan boldyq. Bodandyqtyŋ qamytynan qūtylu üşın de bas köterdık. Bırde jeŋdık, bırde jyǧyldyq. Keiın keŋestık qyzyl ideologiianyŋ qūrsauyna tüsıp, jetpıs jyl boiy ūlt qūndylyqtaryn, dılın, qasiettı dının saqtap qalu jolynda jankeştılıkpen arpalystyq.
Jyljyp jyldar öttı. Täuelsızdık tuyn köterıp, es jiyp, barymyzdy baǧalap, joǧymyzdy tügendei bastadyq. Nätijesınde, öz tūsynda halqyna baryn arnaǧan, sol jolda janyn pida etken asyl tūlǧalarymyzdyŋ aty men zatyn qaita tarih tūǧyryna köterdık.
Soŋǧy jyldary Abylai hannyŋ tarihymyzda alatyn orny bırşama aitylyp ta, jazylyp ta keledı. Bıraq köbıne han töŋıregındegı 20-30 batyrdyŋ ǧana esımı atalady. Tarihty ūmytpai, ūlyqtaityn bolsaq, atausyz qalsa da halyq jadynan öşpeitın qaharmandar esımın el esıne salǧan läzım. Sonda ǧana tarihymyz tolymdy bolmaq.
Elımızdıŋ soltüstık ötınde tūrǧan, san qiyndyqty bastan ötkergen Kerei-Uaq jūrty 1723-1759 jyldary aralyǧynda bolǧan Joŋǧar basqynşylyǧyna qarsy qandy aiqastarda köp jauyngerinen aiyrylyp, qisapsyz zardap tartty. Bıraq eldık ıste moiymai, ara-jigi ajyramaǧan, auyzbirlikti el qūramy retınde şyŋdala tüstı.
Kök süŋgınıŋ ūşymen, som bılektıŋ küşımen, ot jürektıŋ sūsymen öz elın torǧauyttyŋ tozaǧynan, qalmaqtyŋ mazaǧynan qūtqarǧan sol bır soiqan soǧystyŋ basynan aiaǧyna deiın jeldıŋ ötınen, jaudyŋ betınen tabylǧan Baian Qasabolatūly, Sary Qasabolatūly, Bäiımbet Töbetūly, Janatai Aqanūly, Baibolat Şegırekūly, Jänıbek Qoşqarūly, Qoşqarbai Saǧalaiūly, Tūrsynbai Ertısbaiūly, Ötebai Töbetūly, Jänıbek Berdäuletūly, Asan Töbetūly, Qojabergen Tolybaisynşyūly, Üsen batyr Töbetūly syndy qaharmandarynyŋ aty el jadyna altyn ärıptermen jazyldy.
Solardyŋ bırı de bıregeiı, öz zamanynda halyqtyŋ abyroiy men ary üşin bolǧan nebir qandy aiqas pen alqaly jiynnyŋ bel ortasynan tabylǧan, zamanynda alaş dalasyna ataǧy keŋ jaiylǧan ataqty da qas batyr – Bäiımbet batyr Töbetūly edı.
Abylai zamanynda keremet qūrmet körgen, el auzynda aŋyz bolǧan Bäiımbet batyrdy bız jetkılıktı bılemız be? Oǧan tiıstı baǧasyn berıp otyrmyz ba?! Būl mäseleler töŋıregınde el bolyp, jūrt bolyp oilasatyn mäsele az emes siiaqty.
Batyrdyŋ şyǧu tegıne keler bolsaq, Orta jüzdıŋ Kürsary Kereiınen – Esenaly men Esbol taraǧan. Esboldan – Saqal, Sary, Būras, Qūrman, Duadaq, Töbet örbidı. Töbet myŋǧyrǧan mal bıtken, basyna baq daryp, qydyr qonǧan däulettı adam eken. Ataqty Būqar jyrau mūrasynda Töbet bai jaiynda bıraz maǧlūmat bar. Mäşhür Jüsıptıŋ aituynşa, Būqar jyrau Arǧyn ışınde Törtuyl Qarjastan şyqqan. Būqardyŋ äkesı – Qalqaman batyr. «Būqar malsyz adam eken,– dep jazady Mäşhür. – Özıne baidan mınuge at sūrapty. Sonda Būqardyŋ aitqany:
Būqarekeŋ bız keldık,
Aqan, Töbet bailarǧa,
Bestı berseŋ, semız ber,
Jazdai Būqar aidarǧa.
Bermeimın dep atama,
Asauyŋdy matama.
Şynjyryŋnan berık tartsam,
Şamyrqanyp, şamdanyp,
Şalqasynan jata ma!?
Alpystaǧy Būqardyŋ,
Sılesı qūryp qata ma?
Qūldaryŋ men küŋderıŋ
Merekege bata ma?
Kelıp edım özıŋe,
Tüneugı aitqan sözıŋe.
Tıptı razy bolmaimyn,
Keregenıŋ basynda
Ekı qary bözıŋe.
Bermei qalsaŋ osy jol,
Jolyqpaimyn dep oilama,
Jortuylşy erdıŋ kezıne!
Jyrdaǧy Aqan bai – Qarauyl soiynan, ataqty Janatai batyrdyŋ äkesı. Janatai Aqanūly (1723-1819) – öz jūrty üşın jan aiamai jaumen aiqasqan batyrlardyŋ bırı. Aqan myŋdap jylqy aidaǧan bai, elge bedeldı, aitqan sözı dalada qalmaityn ötımdı adam bolǧan desedı. Osy tolǧauǧa tiek bolyp otyrǧan Töbet bai – Bäiımbet batyrdyŋ äkesı. Aqan jäne Töbet bailar – bır zamanda Kökşetau öŋırınde ömır sürgen adamdar. Tolǧauda däiektelgendei, Töbet – däulettı tūlǧa. Malynyŋ köptıgı sonşa, malşy-jalşylarynyŋ özderı auyl-auyl bolyp, qiyr-qiyrda köşıp-qonyp jüredı eken. Olardyŋ bärınıŋ basyn qosyp, bylaiǧy el, tıptı özderı de «orda» ataidy eken. Töbettıŋ Ötebai, Bäiımbet, Asan, Üsen atty tört ūly da batyr bolǧan (Bäiımbet batyr Töbetūly. Almaty, 2010. 36-bet).
El namysyn oilaǧan Töbet balalarynyŋ ışınde Bäiımbettı jastaiynan auyl-aimaǧyna cözı ötetın aqylgöi, alyssa – bılegın batyra bılgen baluan, sözge salsa – şaldyrmaǧan segız qyrly, bip syrly köşbasşy etıp tärbielegen.
Osy tälım-tärbie Bäiımbettıŋ – Han Abylai sengen batyr boluyna jol aşqan.
Batyr jaiynda bırneşe tarihi qūjat bar. Olar Bäiımbettıŋ kım ekendıgın jäne şyqqan tegın anyqtauǧa mümkındık beredı.
Sonymen, jazbaşa jäne auyzşa derekterdı salystyra kelgende, Bäiımbet Töbetūly 1708 jyldyŋ şamasynda Kökşetau öŋırınde düniege kelıp, 1790 jyly qaitys bolǧan.
Tarihtan belgılı, Abylai han Orta jüzdıŋ qarauyndaǧy jūrtty senımdı el aǧalarynyŋ, sūltandardyŋ, bekterdıŋ küşımen bilegen. Omby mūraǧatynan tabylǧan derekter men qūjattar Bäiımbettıŋ batyr ǧana emes, Atyǧai elınıŋ begı (el aǧasy), patşa saraiyna barǧan «elşı» retınde körsetedı. Tūrsyn hannyŋ ūly Baraq sūltan Eskendır sūltandy qasyna Bäiımbet, Tıleuımbet, Jihan degen azamattardy qosyp (barlyǧy bes adam) Resei patşasynyŋ saraiyna elşılıkke jıbergen (Kazahsko-russkie otnoşeniia v 16-18 vekah (Sb. Dokum. i mat.) A. 1961 g. Dok. № 123. S. 315-317. Töl tüpnūsqasy AVPR, f.122, 1745 g. d.3, l.l. 71-72 ob.).
Auyzşa jetken derekter Bäiımbet batyrdyŋ hanmen qataryndai, sarbazben syrlasyndai, bi-bolyspen bauyryndai syilasqanyna kuälık beredı. Al, aram oimen kelgen jauynyŋ jaǧasynda qoly, qylyştyŋ saǧasynda sausaǧy ketkenşe şaiqasa da bılgen eken. Oqyrmanǧa bırneşe tarihi qūjat ūsynaiyq.
Bırınşı qūjat:
1742 jyly 23-30 tamyz aralyǧynda qatyn patşa Elizaveta Petrovnaǧa jazylǧan hatta adaldyqtaryn aityp, ant berıp qol qoiǧan tızımde 184 tarihi tūlǧanyŋ aty körsetılgen. Kerei ruynyŋ tızımınde Asan men Üsen batyrlar atalsa, 28 tamyz künı ant bergen arǧyndardyŋ arasynda Bäiımbet batyr atalady (Kazahsko-russkie otnoşeniia 16-18 vv. Sbornik materialov i dokumentov. – Almaty, 1961. – S. 220-222).
Aǧaiyndy üş adamnyŋ bırdei ant beruşılerdıŋ qatarynda boluy – olardyŋ el arasyndaǧy ülken qūrmetın, tanymal tūlǧa ekenın aiǧaqtaidy. Sondai-aq, būl qūjat – Abylai han diplomatiiasynyŋ bır tarmaǧy. Batyr Bäiımbet ūrysqa tüsıp, erlıgımen bır tanylsa, elşılıkke jürgen batyldyǧymen eknşı ret tanymal boldy.
Ekınşı qūjat:
1745 jyly qūramyna Bäiımbet bar qazaq elşılerı patşa saraiyna baruy batyrdyŋ ataq-abyroiyn taǧy da joǧarlata tüstı. Abylai hannyŋ nemere aǧasy Sūltanmämet sūltannyŋ A.D. Skalonǧa 1774 jyly 8 nauryzda jazǧan hatynan Bäiımbet bek Atyǧaidyŋ el aǧasy bolǧanyn bılemız. Öz elın aǧasy Ötebai bi jäne ınılerı Asan-Üsen batyrlar basqarǧandyqtan, Abylai hannyŋ jarlyǧymen Bäiımbet batyr Atyǧaidy basqaruǧa taǧaiyndalyp, joǧarydaǧy hatqa serıktesterı Atyǧai-Qarauyl batyrlarymen bırge qol qoiǧanyn aŋǧaramyz.
Üşınşı qūjat:
Baraq sūltannyŋ Orynbor gubernatory İ. Nepliuevke 1745 jyly 24 mausymda jazǧan hatynan bıletınımız – Bäiımbet «elşı» märtebesımen Resei patşasynyŋ saraiyna barǧan. Elşı märtebesı tūlǧaǧa ülken jauapkerşılık jükteidı. Bızdıŋşe, Bäiımbet ony abyroimen atqarǧan.
Sonymen, Bäiımbet batyr – qazaq-orys memlekettık qatynasynda özındık orny bar tūlǧa. Ol joryq kezınde küş pen ailaǧa iek artqan er sipatynda tanylsa, beibıt künde aqyly men sanasyna salmaq salǧan mämıleger sanatynda memlekettık därejedegı ısterımen közge tüsken.
Tarihi derekter Bäiımbet batyr aǧasy Ötebai, ınılerı Asan, Üsen batyrlarmen 1732 jyly tamyz aiyndaǧy, 1741 jyly aqpan aiyndaǧy, 1752 jyly qyrküiek aiyndaǧy qalmaq äskerlerıne qarsy soǧysqa, 1751-1775 jyldary Abylai hannyŋ bırneşe şeşuşı şaiqastaryna qatysqanyn alǧa tartady.
Sonyŋ ışınde 1732 jyldyŋ tamyzyndaǧy qazırgı Kökşetau öŋırıne qarasty Ülken Qaroi maŋyndaǧy ūrys kezınde Bäiımbet tūlǧasy jarqyn jūldyzdai körındı. Bügıngı tarih oqulyqtarynda osy oqiǧa turaly eşnärsenıŋ enbei qaluy ökınıştı.
«Bäiımbet batyr Töbetūly» atty kıtapta osy şaiqas turaly: «7 myŋnan tūratyn qalmaq äskerlerı Chakbo atty qolbasşynyŋ basqaruymen Orta jüz jerıne kırıp soǧys aşty. Qontaişy qalmaqtary 200 tündıktı, 6 myŋnan asa jylqy men 10 myŋ qoi äketıptı. Sırese bekınıp alǧan, ärı oq qarumen jaraqtanǧan torǧauyt pen dürbıt qatty qarsylasady. Sol ūrysta Bäiımbet batyr erekşe közge tüstı» dep jazylǧan.
Eldegı dualy auyz aqsaqaldardan estıgen myna bır äŋgıme sol uaqyttyŋ sipatynan syr şertedı:
«Joŋǧarlar qys tüse Aiagözden Kökşetauǧa şūǧyl joryqqa şyǧypty. Jolyndaǧy qazaq auyldarynda ürerge it qaldyrmai qyryp kele jatqan körınedı. Dūşpan Bäiımbet batyrdyŋ qonysyna jaqyndady degen habar keledı. Batyr atamyz sonda şūǧyl şeşım qabyldaidy.
– Ua, aǧaiyn! Ūlymyzdy qūl, qyzymyzdy küŋ etıp, jailarymyzdy, mal-janymyzdy dūşpanǧa talatqanşa, qara jerdıŋ astyna nege kırmeimız? Jelbıretıp tu köterıp, süŋgı, naiza ūstap, batyr babalarymyz siiaqty ata jauǧa nege qarsy attanbaimyz? Şybyn janymyz Allanıkı, sonan soŋ halqymyzdıkı. Qylyştaryŋ qairauly, naizalaryŋ sailauly bolsyn. Qalmaqtarǧa qarsy özımız bırınşı soǧys aşaiyq, – deptı ol zor dauysymen gürıldep.
Joŋǧarlardyŋ toqtaǧan jerı Teke kölınıŋ maŋaiy eken. Suy jaŋadan qatyp, mūzy jarqyrap jatqan körınedı. Bäiımbet atamyz sarbazdarynyŋ attarynyŋ tūiaǧyna kiız oratady. Äskerın bölıp, bır tobyn köldıŋ syrtynda tasada qaldyryp, özı bastaǧan ekınşı toppen joŋǧarlarǧa tarpa bas salady. Soǧysa jürıp ädeiı keiın yǧysqanda atqa mıngen joŋǧarlar soŋdarynan köldıŋ üstımen şaba quady. Bıraq attary taiǧanaqtap, ūrysa almaidy. Mūz üstınde attary nyq tūrǧan Bäiımbet batyrdyŋ jauyngerlerı jauyn oisyrata jeŋedı» (Jüsıpūly Ǧ. Bäiımbet batyr Töbetūly. Almaty, 2011. 70-71, 80-81 bb.; Kazahsko-russkie otnoşeniia 16-18 vv. Alma-Ata, 1961. Dok. № 33. S. 48-86. Töl tüpnūsqasy AVPR, f.122, 1733 g. d.1, l.l. 8-137.).
Bäiımbet batyr ömırden ozǧanda süiegı han pärmenı boiynşa qasiettı Türkıstandaǧy Äzıret Sūltan kesenesıne aparyp jerlenıptı. Qystyŋ közı qyrau kezeŋde qaitys bolǧan babamyzdy jaŋa soiylǧan jylqynyŋ terısıne orap, aua kırmeitındei etıp taspamen bıteu tıgıp, syrtyn qara maimen mailap sörelep saqtaǧan eken. Söitıp jer aiaǧy keŋıgende amanattaǧan jerge aparǧan.
Bügınde Bäiımbet batyr esımı halyqqa keŋınen tanys emes. Bızdıŋşe, onyŋ bırneşe sebebı bar.
Bırınşı sebep. Qazaqtyŋ eskı şejıresınde bolǧanymen, ötken ǧasyrda Bäiımbet batyr turaly ne zertteu, ne kıtap şyqqan emes. Şynaiy tarihty därıpteu keşegı keŋes ökımetı tūsynda ülken qatelık dep eseptelındı. Söitıp, Şoqan aitqan, «özı bai, özı batyr, özı aqyldy, özı Atyǧai-Bäiımbet elınıŋ begı (bileuşısı)» şaŋ basqan arhivte qala berdı.
Ekınşı sebep. Sovettık quǧyn-sürgınnen aman qalǧandar bırjola üreige berılıp, ün şyǧarmai būǧyp qaldy. Tarihty jaqsy bıletın qariialar qanşama derekterdı özımen bırge qara jer qoinauyna alyp kettı.
Üşınşı sebep. Otarşyl jüie qazaqtyŋ közge tüsken er azamattaryn türlı sebep tauyp, közderın joidy, bodan eldı jasytty. Būl saia-sat bırneşe ǧasyr boiy jürgızılıp, Ertıs boiyndaǧy eldıŋ juasuyna, tarihi jadtyŋ jūtap, älsızdenuıne äkelıp soqty. Söitıp, el sanasynan Bäiımbet batyrmen qosa onyŋ serıkterı, olardyŋ erlık ısterı ūmytyldy.
Bıraq qalaida «Er esımı – el esınde». Batyr ūrpaǧy, bastamaşyl ǧalymdar soŋǧy uaqytta Türkıstandaǧy «Äzıret Sūltan» tarihi-mädeni qoryq-mūrajaiymen tyǧyz bailanys ornatyp, tarihi derekterdı tam-tūmdap jinaqtai bastady. Qoǧamdyq «Bäiımbet» bırlestıgı Kökşetau, Qyzyljar qalalarynyŋ bır köşesıne batyr atyn beru jönınde bastama köterdı. İgılıktı ıs körşı Reseide de jalǧasty. Öŋırge tanymal bılım basşysy Ş.Särsenbaiūlynyŋ bastamasymen Omby oblysy Nazyvai audanyndaǧy №6 auyl «Bäiımbet batyr» auyly bolyp özgertıldı, auyl mektebıne de batyr aty berıldı. 2011 jyly 2 şıldede osy auylda ülken eldık şara ötıp, batyr ruhyna dūǧa oqylyp, as berıldı. Şaraǧa Resei men Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırınen kelgen azamattar qatysty.
Bäiımbet batyr – Qazaq elınıŋ azattyǧy men damuy jolynda basyn qaterge tıkken, ömırın qūrban etken airyqşa tūlǧa. Onyŋ aty men zaty Elbasymyz däiektegen «Mäŋgılık el» mūratyn qaharmandyq taǧylym tūrǧysynan jaŋǧyrta tüsedı dep bılemız.
Ziiabek Qabyldinov,
L.N.Gumilev atyndaǧy
Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory,
tarih ǧylymynyŋ doktory
