10 tamyz künı Täuelsızdık Saraiynda vetnamdyqtarmen jüzdesuge daiyndalyp jürgen studentterdıŋ bırınen «Vetnam turaly ne bılesıŋder?» dep sūradyq. Söitsek, būl ūlystyŋ obrazy sol baiaǧy amerika blokbasterlerı men tanymdyq telekanaldar qalyptastyrǧan klişeden asa almaǧanǧa ūqsaidy. Jasöspırımderdı qoişy, özımızdıŋ de mandytyp bıletınımız şamaly siiaqty. İä, egeuqūiryq aulap jeidı. Taǧy ne bılemız? İä, atyşuly Saigon (onyŋ endıgärı Ho Şi Min dep atalatyny köbımızge sırä jūmbaq). Sosialistık el. Aitpaqşy, erterekte AQŞ-pen soǧysqan, eŋ soraqysy – jeŋgen! Osymen Vetnam turaly maǧlūmattar jinalǧan qobdiymyzdyŋ tübı de körınetın tärızdı.
DÄL SOL UAQYTTA…
Däl sol uaqytta bügıngı Vetnam – Tynyq Mūhit aimaǧynyŋ ırı geosaiasi oiynşysyna ainalyp otyr jäne būl ädette oŋdy-soldy ülestırıle beretın kezektı qyzyl sipat emes. Kartaǧa zer salsaq, Oŋtüstık Qytai teŋızın – Qytaidan qalqalap ornalasqan. Naǧyz tiımdı geosaiasi oryn: şyǧys Qytaiǧa qarsy keremet äskeri plasdarm. Qytaidyŋ yqtimal jaulary – AQŞ, Japoniia, Filippinmen yqtimal teketıres teŋız arqyly boluy mümkın ekenın esepke alsaq, Vetnamnyŋ geosaiasi oiyndarda közırı qaltasynda dep aituǧa äbden bolady.
Saiasi kartadaǧy teŋızdı boilaǧan iınaǧaş ıspettes tūrqyna qarap, mūny taǧdyrdyŋ syiy, ärqaşan osylai boldy deu äbestık bolar edı. Būl jaǧdaiat – vetnamnyŋ erjürek halqynyŋ jeŋısı. Tap sol Qytai – Oŋtüstık Qytai teŋızıne tıkelei dälız salmaq bolyp būl eldı tört ret jaulap, tört ret airylǧan. Būdan soŋ japondar da auyz salǧan. Olardy tyqsyrǧan bolǧan aǧylşyndar men fransuzdar da eldı jık-jıkke bölıp bilegen. Bıraq.
Jalpy, Vetnam halqynyŋ äskeri-saiasi jylnamasy «özımızdıŋ» Auǧanstannan aumaidy. Auǧan elın eşqaşan jat jerlıkter bilemegen degen aŋyzdy bıletın bolsaŋyz, ol osy vetnamdyqtarǧa da qatysty. Tıptı, vetnamdyq saiasi terminologiiada «okkuppanttar qaptap ketken küŋgırt uaqyttar» degen tüsınık te bar. Būlai ädette XX ǧasyrdyŋ bırınşı şiregı, ūlt täuelsızdıgınıŋ negızı qalanǧan 25-30 jyldar atalady.
Qazırgı, sosialistık ärı bırıkken keiıptegı, keşegı elordaǧa resmi saparmen kelgen Vetnam, degenmen ötken ǧasyrdyŋ orta şenınde sovetterdıŋ kömegımen qalyptasqan. 1970 jyldardaǧy AQŞ-tyŋ masqaralauǧa tūrarlyq basqynşylyq soǧysyn barlyǧymyz bılemız. Būl soǧys bärınen būryn, azattyqqa niet pen tabandylyqtyŋ jetkılıktı ekenın körsettı. Sebebı, asa däl qarumen jabdyqtalǧan amerikalyqtar aqyry şitı myltyqpen qarulanǧan deuge bolarlyq vetnam äskerlerınıŋ partizandyq ūrys jürgızu taktikasynan äbden tityqtap bıttı. Qazırgı Vetnam – sol, soǧys aiaqtalǧan 1979 jylǧy nūsqadaǧy memleket. Unitarly memleket. Tısın batyryp qoiatyny da bar. Öz müddelerı jolynda eşteŋeden taiynbaidy, atynyŋ özı aqyryp tūratyn AQŞ, Qytai degen ataular – memleket maqsatynyŋ qasynda tük te emes. Mysaly, Kambodja ormandaryn jaǧalap tyǧylyp jürgen, 20 myŋ adamdy jeke öz qolymen öltırgen delınetın äigılı qanypezer, qyzyl khmer Pol Pottyŋ äskerın, onyŋ demeuşısı Qytai ekenıne pysqyrmai-aq, talqandaǧany esımızde. Eŋ ūzyn şekaralas iesımen mūndai konfrontasiiaǧa baru – naǧyz, tıptı, közsız batyldyq. Osy oraida Qazaqstannyŋ da geosaiasi müddelerı qylaŋ berıp qalatyn siiaqty…
QAZAQSTAN JÄNE VETNAM
2011 jyly ekı eldıŋ arasyndaǧy tauar ainalymy 59,1 mln dollardy qūrapty. Şyntuaitqa kelgende, mūndai tauar ainalymy ekı ortaşa käsıporynnyŋ arasynda da jüre beredı. Endeşe, Qazaqstandy Vetnamnyŋ ekonomikalyq äleuetınen basqa närse qyzyqtyratynǧa ūqsaidy.
Būl oraida elımız täuelsızdık ala sala ūstanyp kele jatqan saiasi tepe-teŋdık jüiesı, tarazyny bır jaǧyna da audarmaityn ūstanymy bızge bıraz närsenı aŋǧartatyn siiaqty. Mysaly, Vetnamdy – Qytaiǧa qarsy qoiylǧan kırdıŋ tasy dep bajailasaq ta bolady. Būǧan qosa, strategiialyq ärıptesımız Reseidıŋ Şyǧys baǧytynda mūz qatpaityn porttary mardymsyz ekenın esepke alsaq, Vetnam – ızdegenge tabylǧan aimaq. Būl oraida Aqordanyŋ bızder bıle bermeitın «müdde almasu» oiynynda öz ülesı men alary bary haq. Qauıpsızdıgımız ben täuelsızdıgımızdı iadrolyq derjavalar kepıldegenımen, qosymşa kepıldık jasap qoiudyŋ eş artyqşylyǧy joq ekenı soŋǧy kezderı aian bolyp otyr.
Şyǧys baǧytynda Vetnam siiaqty odaqtas tauyp alu – ülken, zor jetıstık ekenı sözsız. Kedendık Odaqtyŋ qūramyna bolaşaqta mūndai ırı müşe tartu – tek Qytaiǧa täueldı bop bara jatqan KO ekonomikasynyŋ ärtaraptanuyna da sebın tigızer edı. Onyŋ üstıne, Vetnam ekonomikasy, äsırese auylşaruaşylyǧyndaǧy ahual bızdıkıne öte-möte ūqsas (olar da 1988 jyldary jartylai jekemenşıkke rūqsat etken). İndustrialandyru, bastysy – eŋbek önımdılıgın arttyrudaǧy şeşımder bızderge öte-möte qyzyq bolmaq.
P.S.
Qazaqstandaǧy Vetnam mädeni künderıne orai bır aŋyz. Hanoidaǧy Binarasa hramynda üş almas qazyq bar körınedı. Bırınşı qazyqqa – bırı bırınen kışırek 64 saqina kigızılgen. Monah osy saqinalardy – kışı saqinany ülkenınıŋ üstıne salmai üşınşı saqinaǧa jinap bıtken künı – aqyrzaman ornaityn körınedı. Ǧalymdardyŋ esebınşe, saqinalardy sekund saiyn kigızıp otyrǧannyŋ özınde, olardyŋ jinalyp bıtuıne älı attai … 584 mlrd jyl bar körınedı. Maiia küntızbesıne qaraǧanda jaǧymdyraq siiaqty ma?
Erlan OSPAN
