İLIа JAQANOV, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı: ASTANA – TÄUELSIZDIKTIŊ ŪLY JEŊISI

Babalarymyzdyŋ bızge qaldyrǧan asyl mūrasyn tügendep, jūrtşylyqqa jetkızıp jürgen kompozitor İlia Jaqanovtyŋ eŋbegı ülken. Seksenge kelse de sertınen taimaǧan körnektı tūlǧa «älı de elıme bererım köp» deidı. Endeşe, qazaqtyŋ qadırlı qariiasynyŋ ömır joly men bügıngı ūlttyq muzyka men äuezdı än töŋıregınde aitqan oilaryn oqyrman qauymǧa ūsynyp otyrmyz.

POEZİIа MEN MUZYKANYŊ LEBIMEN ERJETTIM

– Aǧa, seksennıŋ seŋgırıne köterıldıŋız. Artyŋyzda ūzaq joldyŋ belesı qaldy. Seksenge kelgen qariia nege alaŋdaidy, köŋılıŋız nege marqaiady, qandai uaiymyŋyz bar? Äŋgımenı osydan bastasaq..
– Ötken kündı oilasam, köz aldyma qyr astynda saǧymdai būldyrap qalǧan balalyq şaǧym, jastyq kezım, ūly tırşılıkke aralasqan qairatty qalpym, kemel jasqa tolyp, el aǧasy atanǧan kemeŋger kezım oralady. Kımdı süidım, neden tüŋıldım, mezgıl qalai boldy, orta qandai edı, nege rahattanyp, kımnen ǧibrat aldym dep taǧy oilaisyŋ. Seksenge kelgenge deiıngı ömırımdegı jyldarym qūmǧa sıŋgen sudai ız-tüssız ketpeptı. Bır jaǧynan soǧan köŋılım marqaiady.
Qylyştai jalaŋdap tūrǧan jiyrma jasymda jūrttyŋ auzyna ılındım. 1956 jyly «Sal­tanatty saǧynyş», «Aq­qaiyŋ» degen änderımdı jazdym. Däl soly jyly Şämşı Qal­daiaqovtyŋ «Qaraköz», «Jürek syry» änderı jaryqqa şyqty. Söitıp, ekeumızdıŋ qazaq radio­synyŋ efirınde änderımız şyr­qalyp, ömırdıŋ barlyǧy än sekıldı terbelıp, qiyndyqty sol sazdy äuenmen köterıp, jaqsy künderdı änmen äueletken taǧylymdy jyldar boldy. Asqar tau äkelerımız qandy maidannyŋ sazdy bal­şyǧyn keşıp jürgende, bız sol uaqytta bala bolsaq ta, ülken­derge qolǧabys tigızıp, tylda eŋbek ettık. Qiyndyqqa töz­dık. Joqşylyqty, jetıs­peu­şılıktı kördık. Soǧys bızdı erte eseittı. Ömırge degen köz­qara­symyzdy qalyptastyrdy.
Ärine, ömır şyryldauyq şegırtke sekıldı tek qana än saludan tūrmaidy. Onyŋ maǧynasy tüsıne bılgen pendege şyŋyrau qūdyq sekıldı tüpsız tereŋ. Sondyqtan alys auylda össek te, jūrt qatarly sapaly bılım alyp, önerdıŋ soŋyna tüsıp, jan-sezımımızdı ädemılep tūratyn estetikalyq bolmysymyzdyŋ möldır būlaqtyŋ suyndai taza bolǧanyn qaladyq. Ana tılımız qandai närlı, qūnarly, danalyq asyl sözge tūnyp tūrsa, ūlttyq muzykamyz da solai boldy. Men özım bala jasymnan poeziia men muzykanyŋ lebımen erjettım. Ärine, adam jas kezınde eşteŋege taiyz su sekıldı boilai bermeidı. Özım jasymnan şynaiy şyǧar­maşylyqpen ainalysyp, qan­şama körkem şyǧarmalarym men tuyndylarym düniege kelıp, qyzmettık abyroiǧa, önerdegı jetıstıkterge qol jetkızsem de ömırımdı maǧynaly, özınen keiıngı jasqa ülgı bolyp, öz ortaŋa säule şaşatyn jany sūlu adam boludy oiladym. Seŋgırlı seksenge de emın-erkın, quatty qalpymda kelıp otyrmyn. Älı de än şyǧaramyn, suret salamyn, körkem şyǧarma jazamyn, halyq mūrasyn zerttep jürmın. Qysqasy, tūǧyrdan taiyp, at üstınen tüsken joqpyn.

– Äuelı taŋdap alǧan maman­­dyǧyŋyz ädebietşı eken. Bı­raq, muzykaǧa bala kezıŋızden qūştar bolypsyz. Bır ba­sy­ŋyzda san türlı öner bar. Osy qasiet kımnen darydy?
– Är öner adamynyŋ öz ortasy bolady. Bızdıŋ babalarymyz Şora batyr zamanynda Edıl men Jaiyqtyŋ jaǧasyn jailapty. El şetı bolǧandyqtan jan-jaqtan türtkılegen jau köp bolypty. Atalarymyz türlı soǧystar men joryqtardan köz aşpapty. Sondai sūrapyl, el basyna mazasyz kün tuǧan şaqta babalarymyz Arqaǧa qarai yǧysqan. Aldymen Torǧaiǧa kelıppız, odan Ūlytaudy basyp ötıppız. Sodan jazira bel Jaŋaarqaǧa toqtap, Sarysudyŋ Tama bolysy atandyq. Bızdıŋ eldıŋ änı de, muzykasy da Arqa dästürınde damydy. Sondyqtan men än aitsam da, küi şertsem de, onyŋ barlyǧy Arqa dästürınıŋ qalybynda şyǧady. Bala künımde auylda Äbdırahman, Aldabergen degen keremet änşıler boldy. Sädıbek esımdı däulesker dombyraşy ömır sürdı. Äkem qandy maidandy közben körgen qart jauynger edı. Elde mūǧalım bolyp qyzmet ıstedı. Bırjan sal, Aqan serı, Ükılı Ybyrailar turaly estı äŋgımelerdı köp aitatyn. Solardyŋ önerın airyqşa qadırleitın. Olarǧa eş änşını teŋ sanamaityn. Solarmen menı tärbieledı. Sondyqtan, menı alǧaşqy tyŋdaǧan änımdı, muzykaǧa degen qūştarlyǧymdy oiatyp, jetelegen Arqanyŋ änı dep tolyq aita alamyn.

– Ärine, adam ömırge kele sala ataqty bolmaidy. Onyŋ osyndai därejege jetuıne ösken ortasy, alǧan tärbiesı, qala berdı, äke-şeşesınıŋ bergen taǧylymy äser etedı. Sızdıŋ ata-anaŋyz qandai kısıler edı?
– Arǧy atalarymyz asa bai bolmasa da, döŋgelengen däuletı bar adamdar bolypty. Qazanǧap degen babamyzdyŋ Saryarqada bolǧan asyn talailar jazdy. Äkemnıŋ aǧasy Qordaş degen kısı Säken Seifullinmen zamandas bolyp, bırge qyzmet ıstep, Sarysu audanynyŋ alǧaşqy bılım bölımın basqarypty. Öz zamanynyŋ oqyǧan azamaty eken. Äkemnıŋ ınısı Tüsıp, onyŋ Barjaqsy degen bauyry äueletıp än salǧan, serı jıgıt atanypty. Saldyq ädetı de bolǧan. Tüsıp atamnyŋ Şäuen degen balasy da äjeptäuır änşı bolypty. Onyŋ Säken Seifullinmen dostyǧy elge aŋyzdai taraǧan. Äkem Jaqan ūstaz bolǧan, eskı äŋgımege jüi­rık, estı sözdı dämdı qylyp, jüie­lep aitatyn önerı boldy. Qazaqtyŋ änıne degen tal­ǧamy bölek edı. Arqanyŋ asqaq tūl­ǧalarynyŋ änderıne qylau tüsırmeitın. Alǧaş än şy­ǧarǧanda «İlia, sen Arqanyŋ änderınen när alyp östıŋ ǧoi, sodan ajyrap ketpe» dep aityp otyratyn. Şeşemnıŋ esımı – Balken. Tıldı, aibyndy, aidyndy, elge qadırı artqan kısı edı. Ǧasyr jasap dünieden ozdy.

AMANATQA ADAL BOLDYM

– Qara sözdı de maiyn tamyzyp jazasyz. Prozalyq şyǧarmalaryŋyz än sekıldı adam janyn terbep otyrady. «Kertolǧau» romanyŋyz alǧaş ret qyrǧyz tılınde jaryq körıptı…
– Jalpy, öner degen tyl­symǧa toly dünie. Keide sen muzykamen, änmen jetkıze almaǧan oidy, keremet äser etken oqiǧalardy, taǧdyrlar men tarihtardyŋ barlyǧy prozaǧa kelgende keŋ kösılıp jüre beredı. Bala künımnen älem klas­sikterınıŋ şyǧarmalaryn jata-jastanyp oqydym. Jas şaǧymnan A.Chehov, M.Şolohov, A.Kuprin, İ.Bunindı öte jaq­sy kördım. Äsırese, Mihail Şolohovtyŋ äŋgımelerı men romandary erekşe äser­len­dırdı. Prozada mūndai saŋ­laq suretker sirek. Sosyn Şyŋǧys Aitmatovtyŋ pro­za­daǧy adamnyŋ näzık sezımın terbeitın lirizimı de janyma jaqyn boldy. Şyŋǧystyŋ şyǧarmalaryn orys tılınde oqydym. Yqylas pen Aqan serıge qalam tarttym. Tättımbettı de sözben beineledım. Alǧaş soqyr muzykanttyŋ taǧdyryn mūŋmen örıp, «Qaita oralǧan än» degen povest jazdym. Soǧysta aiaǧynan aiyrylǧan bişı turaly «Qoş bol, vals» dep atalatyn taǧy bır povesım bar. Al «Kertolǧau» romanyna Yqylastyŋ qyrǧyzdaǧy Küreŋkei küişımen dostyǧy arqyly ekı halyqtyŋ bolmysyn, taǧdyryn arqau ettım.

– Şyŋǧys Aitmatovpen jaqyn syilastyŋyz. Ol kısınıŋ şyǧarmalaryna än jazdyŋyz. Ardaqty adam sızdıŋ esıŋızde qandai qasiet­terımen qaldy?
– Şyŋǧys Aitmatov – ǧa­syrlarda sirek tuatyn, öresı biık tūlǧa. Onyŋ jazuşylyq mädenietı, estetikalyq köz­qarasy, filosofiialyq oilary basqa qalamgerlerge qaraǧanda özgeşe. Adam retınde, azamat retınde öte jūmsaq, biiazy, ışkı mädenietı joǧary, bauyryna enıp tūratyn kışıpeiıl, «myna jerge baraiyqşy» deseŋ, erıp saǧan jüre beretın aqjürektılıgı, şynşyldyǧy, turaşyldyǧy da turaly söz basqa. Ekeumızdıŋ tabiǧatymyz ūqsas edı.

– Sız ūlttyq önerdıŋ baǧyn jandyryp, daŋqyn asyrǧan ūly önerpazdar jaiynda ǧū­myrnamalyq eŋbekter, de­rektı şyǧarmalar jazdy­ŋyz. Solardyŋ ömırınde qa­ǧys qal­ǧan derekter älı bar ma?
– Talantty tūlǧalar jaiyn­da aşylmaǧan derekter jet­erlık. «Egemen Qazaqstan» gazetınde «Bır kezde Aqan edım aspandaǧan» degen kölemdı derektı düniem jaryq kördı. Sonda Aqan serı­nıŋ älı de jūrtqa belgısız taǧ­dyry söz bolady. Tarihta tūlǧa­lar turaly türlı sebeppen būr­ma­lanyp ketken qatelıkter köp. Mä­selen, bız Qūlagerdı Baty­raş pen Qotyraş öltırdı dep jür­mız. Negızınen, Qūlagerdı mert qylǧan Baraqbai degen adam. Osy derektı menen būryn Maǧ­jan Jūmabaev jazǧan. Men ony ındetıp, Baraqbaidyŋ kım bol­ǧandyǧyn, kımdermen jaqyn, tuys­qan atanǧandyǧyn zerttep, anyqtap baryp, Qūlagerdı öltır­gen sol ekendıgıne közım jettı. Sosyn bız Aqtoqtynyŋ bar­ǧan jerı Jalmūqandy da ja­ǧym­syz beine retınde aityp jürmız. Şyn mä­nınde, ol – tektı äuletten şyq­qan, közı aşyq, kökıregı oiau kısı.

TAMYRYMYZ  ŪLTTYQ  BOIаUDAN AJYRAP  BARADY

– Ūzaq jyldan berı qazaq muzykasyn zerttep kelesız. Qazır tūlǧalarǧa jūrtqa belgılı änderdı taŋyp jatady. Soǧan qandai törelık aitasyz?
– Ras, osyndai jaǧdailar beleŋ alyp barady. Alaş ar­daqtylaryn asa qūrmet tūta­myz. Olardyŋ elı üşın jasaǧan eŋbekterınıŋ aldynda basymyzdy iemız. Bıraq, bız Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Maǧjan Jūmabaev, Jüsıpbek Aimauytov jäne Şäkärım Qūdaiberdıūly aqtal­ǧannan keiın, solardy şy­naiy saǧynǧandyqtan ba, älde bı­reu­­lerdıŋ jaŋsaq deregı me, äi­­teuır, esımderı atalǧan aza­mat­tardyŋ barlyǧyn kompozitor qylyp jıberdık. Men sonyŋ barlyǧyn zerttedım. Mysaly, Ahaŋ, Jaqaŋmen Baiqadam Qaraldin jaqyn syilasqan. Onyŋ ūly Baqytjan Baiqadamov – talantty kompozitor. Danabike Qaraldina da – Baiqadamnyŋ qyzy. Danabike apamyzdan köp derekter aldym. Solardyŋ aituyna qaraǧanda, Ahmet aǧamyz än jazbaǧan. Mırjaqyp Dulatov kompozitor bolǧan. Jüsıpbek, Maǧjannyŋ da ondai önerı bolmaǧan. Arqaly aqynnyŋ Sälımgerei degen tuǧan ınısınıŋ jüzden asyp baryp qaitys bolǧan Bibızaiyp degen kelınınıŋ mende diktofonǧa jazyp alǧan bır saǧattyq äŋgımesı bar. Sonda ol kısı: «Şyraǧym, bızdıŋ Jäjemnıŋ (Maǧjandy erkeletıp solai ataǧan) atyna anau ändı, mynau ändı japsyra bermeŋder. Ol kısı än jazbaq tügılı dombyra şertpegen. Bıraq, äkesı Beken dombyraşy bolǧan. Ekeuınıŋ arasy Zylihaǧa bailanysty jaqsy bolǧan joq» dep aitqany bar edı. Sondyqtan, Jüsıpbekke de, Ahmetke de telınıp jürgen änderdıŋ bärı qate. Al Mırjaqyp Alaştyŋ ekı marşyn jazǧan. Alǧaşqysy 1916 jyly bolsa, ekınşısı 1919 jyly jazylǧan.

– Qazırgı mūz sekıldı jyp-jyltyr, boiauy oŋyp bara jatqan qazaq änıne köŋılıŋız tola ma?
Qazırgı taŋda tamyrymyz ūlt­tyq boiaudan ajyrap barady. Keşegı keŋestık kezeŋ­nıŋ tärbiesı bölek edı. Sol uaqytta halyq muzykasy keremet däuırledı. Oǧan basy artyq qiianat jasaǧan eşkım bolǧan joq. Änderımızdıŋ bar­lyǧy körkemdık keŋeste qara­latyn. Bılıktı mamandardyŋ talqylauyna tüsetın. Olar ände ūlttyq kolorit, halyqtyq naqyş bolmasa, ony än dep esep­temeidı. Bügıngı balalar ännıŋ qūrylysyn dūrys bılmeidı. Halyqtyŋ tynys-tırşılıgınen, mınezınen, bolmysynan alystap kettı. Sodan keiın naqyşty
änder de tumaidy. Olardyŋ aityp jürgen änderı qazaqtyŋ änı emes. Būl ūlttyq önerımızge töngen qauıp desek te bolady. Mūnyŋ barlyǧy şeteldık eks­pansiianyŋ äserı dep bılemın.

– Bükıl el süiıp tyŋdaityn «Jailauköl keşterı» men «Edıl men Jaiyq» änı qalai düniege keldı?
– 1971 jyly Sarysu auda­nyndaǧy Sarysu keŋ­şarynyŋ ortalyǧyna Yqylas küişınıŋ ūrpaqtarymen äŋgımelesuge barǧan edım. Ol jerde küişınıŋ barlyq tuǧan-tuystary tūrady. Sol auyl aqsaqaldarymen jüz­desıp, äruaqty küişınıŋ ne­meresı Qūlynşaq degen kısınıŋ üiınde otyrǧanda, Yqylastyŋ taǧy bır nemeresı atasynyŋ ömırın jaqsy bıletın Ermekbai qariianyŋ köz aldynda, qazaqşa aitqanda, et pen şaidyŋ arasynda «Jai­lauköl keşterın» jazdym. Alǧaş ony halyqqa düldül änşı, Memlekettık syi­lyqtyŋ laureaty Qairat Baibosynov jetkızdı. Sodan on jyldan soŋ «Edıl men Jaiyq» änı düniege keldı. 1981 jyly elımızde Qazaqstannyŋ Reseige qosylǧanyna 250 jyl toluy­na bailanysty ülken nauqan bastalyp ketken edı. Al menı sol kezde kökıregımdı ökınış, naz-nala, ata-babalardyŋ kür­sınısı kernep jürdı. Äigılı Mūrat jyraudyŋ «Edıldı kelıp alǧany, Etekke qoldy salǧany, Jaiyqty kelıp alǧany, Jaǧaǧa qoldy salǧany, Oiyldy kelıp alǧany, Oidaǧysy bolǧany, Adyra qalǧyr, üş qiian, Arbalaryn süiretıp Maŋǧystauǧa barǧany» dep aitqanyndai, orys otarşyldarynyŋ jylandai ireleŋdep kelıp, jerımızdı ielenıp jatqan şaǧy köz aldymnan ketpei qoidy. Sol jyly 4-şı qazanda ülken balam üilendı. Toidan ekı künnen keiın «Edıl men Jaiyq» tudy. Onyŋ da Qairat Baibosynov tūsauyn kestı. Keiın osy ändı orkestr de, hor da ılıp äkettı.

SARYARQA BABALARYMYZDYŊ QASİETTI MEKENI

– Jasyŋyz ülkeigen şa­ǧynda jas jıgıttei jo­ǧary oqu ornyna tüsıp, dip­lom qorǧap, jūrtty taŋ­qaldyrdyŋyz..
– Adamnyŋ bar ömırı tabi­ǧatpen egız. Bala künımnen menı daladaǧy qūbylystardyŋ barlyǧy tolǧandyratyn. Mä­selen, myŋ būrala bilep tūr­ǧan qaiyŋ, japyraǧy tüsıp qartaiǧan aǧaş, ne bolmasa opyrylaiyn dep tūrǧan jar nemese tolqyny būrqap jatqan özen, «qyzǧan peştıŋ büiırındei» batyp bara jatqan kün osynyŋ barlyǧy maǧan qatty äser etetın. Mektep tabaldyryǧyn attaǧannan bastap suret saluǧa qūştar boldym. Keiın basqa mamandyqta oqyp, basqa salada jürsem de suretşılıktı tastaǧan joqpyn. Söitıp, qar­taiǧan şaǧymda bala kezımnen armandaǧan maqsatyma qol jetkızdım. Halel Dosmūhamedov atyndaǧy Atyrau memlekettık universitetınıŋ Körkemsuret fakultetıne oquǧa tüstım. 78 jasymda diplom qorǧap, bılımdı maman atandym. Menıŋ salyp jürgen kartinalarymdy körgen Mäskeudegı Surikov atyndaǧy körkemsuret akademiiasyn üzdık tämamdaǧan Qambarbek Amanov degen professor «Aǧa, sızdıŋ suretterıŋız erekşe äserlı, adamǧa tamaşa köŋıl-küi syilaidy. Suret önerımen salmaqty ainalysyŋyz» dep keŋes bergen edı. Sodan osy joldy qaita ūştap, şynaiy kırısıp kettım. Äigerım degen nemerem de suret salady. Qazır ol Astanadaǧy L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ kör­kemsuret fakultetınde oqidy.

– Aǧa, ömırde «osy ısım qa­lyp barady-au» degen ökı­nı­şıŋız bar ma?
– Ärine, jūmyr basty pende bolǧannan keiın ökınışsız ömır bolmaidy. Mezgıl öz äue­nımen jüredı. Bızdıŋ jastyq şaǧymyz keŋestık ükımettıŋ tar būǧauynda öttı. Atalarymyzdyŋ asyl dünielerıne közımız jetıp tūrsa da, qataŋ ideologiianyŋ kesırınen talai tarihi derekter tasada bulyǧyp qaldy. Bügıngı künnen täuelsız eldıŋ erkındıgın köremın. Jastardyŋ azat oilaryna süisınemın. Asyly, armansyz adam bolmaidy ǧoi. Şırkın, taǧy otyz jyl ömırım bolsa, endıgı qalǧan ǧūmyrymdy suret­şılıkke arnap, tyŋ tuyndylar salǧan bolar edım. Muzyka özınen özı jürıp jatady. Sonda bere almaǧan niuanstardy, qūbylystardy qylqalammen beruge bolady. Olar bır-bırın tolyq­tyryp, ǧajaiyp düniege ainalar edı.

– Astana künı de jaqyndap qaldy. Elımızdıŋ baq qonǧan elordasyna qandai tılek aitar edıŋız?
– Saiyn Saryarqanyŋ tö­sınde elordamyzdyŋ ornaǧany ūlttyq maqtanyşymyz dep aituǧa bolady. Astana – täuel­sızdıktıŋ ūly jeŋısı. Biyl azat­tyq alǧanymyzǧa 25 jyl toldy.
Babalardyŋ ruhy oianyp, eŋsemız biıktedı. Kün saiyn qūl­pyryp, jainap kele jatqan qala­myzdyŋ äsemdıgı erekşe köz tartady. Elordaǧa at basyn tıregende, jaŋarǧan jas qalanyŋ keipın körıp, köŋılım ösedı. Jas bala­lardyŋ jüzınen baqyttyŋ lebı esedı. 1999 jyly Kongress-holda «Änım saǧan Astana» degen ülken şyǧarmaşylyq keşım öttı. Sonda jūrtşylyqqa «Esıl boiy» atty jaŋa änımdı ūsyndym. Ony Tolqyn Zabirova degen änşı qaryndasym tamyljytyp oryndady. Köpşılıktıŋ köŋılınen şyqty. Keiın sol änge beinebaian tüsırıldı. Bügınde Astanaǧa barlyq memlekettıŋ nazary auǧan. Älemdegı qordalanyp qalǧan mäselelerdı qozǧaityn ordaly oidyŋ ortalyǧyna ainalyp keledı. Saryarqa – baba­larymyzdyŋ qasiettı mekenı. Ūlttyq ruhymyzdyŋ tuy tıgılgen jer. Sondyqtan elordaǧa baq-bereke tıleimın. Eldıŋ ty­nyştyǧy artyp, kögıldır as­pa­nymyzda beibıtşılıktıŋ aq kögerşını ūşyp jüre bersın demekpın!

– Şynaiy syr bölısken sūhbatyŋyzǧa rahmet!

Azamat ESENJOL