Kamal Älpeiısova: Audarmaşylyǧymnyŋ arqasynda talai tarihi oqiǧalardyŋ kuäsı boldym
Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, jazuşy, audarmaşy Kamal Älpeiısova – elımızdegı ılespe audarma jasaudy meŋgergen alǧaşqy bılıktı mamannyŋ bırı. Respublikalyq «Üzdık audarmaşy» baiqauynyŋ tūŋǧyş jeŋımpazy. Ūzaq jyldar boiy Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Senatynyŋ apparatynda, Prezident Äkımşılıgınde jauapty qyzmetter atqarǧan. Bırneşe kıtaptyŋ, oqu-ädıstemelık qūraldardyŋ avtory.
«Ekı tıldı tel emgen bızdıŋ Kamal – fenomen»
– Sız elımızdegı alǧaşqy ılespe audarmany meŋgergen bılıktı mamansyz. Közıqaraqty, köŋılı oiau adam bolmasa, bylaiǧy jūrtqa beimälım osy salaǧa qalai keldıŋız?
– Ilespe audarma elımızge egemendıkpen bırge keldı. Ärine, onyŋ aldynda ara-tūra bırlı-jarym auyzşa audarma jasau mysaldary bar. Täuelsızdık alǧan jyldary ūlttyŋ ruhy da oianyp, sanamyz da dür sılkınıp, erekşe köŋıl-küide boldyq. Ata zaŋymyz da qabyldanyp, onda qazaq tılıne airyqşa märtebe berılıp, barlyq ıs-qaǧazdardy memlekettık tılde jürgızu qolǧa alyndy. Sol tūstaǧy Joǧarǧy Keŋestıŋ deputattary da otyrystarda qazaq tılınde erkın söilep, Ministrler kabinetınıŋ ökılderıne memlekettık tılde ūsynystar aityp, qazaq tılınıŋ toŋy jıbıp, köbesı sögıle bastady. Ol kezde Ükımette qyzmet atqaratyn azamattardyŋ denı ana tılın jete tüsınbeitın jandar ne basqa ūlttyŋ ökılderı bolǧany jasyryn emes. Endı atqaruşy bilıktıŋ lauazymdy tūlǧalary halyq qalaulylarynyŋ memlekettık tılde aitqan ūsynystaryn qabyldap, şara qoldanu üşın ılespe audarmanyŋ qajettılıgı tudy. Sol şaqta menı Joǧarǧy keŋeske jūmysqa şaqyrdy. Ärine, oǧan deiın osy zaŋ şyǧaruşy organda qazaqşadan orysşa audaratyn ılespe audarma boldy. Bıraq, ol aldyn ala äzırlenıp, jazylyp qoiatyn. Ony tek qaǧazdan oqyp beru üşın jauapty qyzmettegı azamattar tartylatyn. Olardyŋ qatarynda Käkımjan Qazybaev, Jūmaǧali Ysmaǧūlov, Sapar Baijanov sekıldı halqymyzdyŋ ardaqty tūlǧalary bolǧany belgılı.
– Demek, ılespe audarma Joǧarǧy Keŋes qyzmetınen bastalǧan eken ǧoi. Boiyŋyzda ılespe audarma jasauǧa qabılet bar ekenın qalai baiqadyŋyz?
– Ony men emes, körnektı synşy Zeinolla Serıkqaliev aǧamyz baiqady. Joǧarǧy Keŋeste qyzmet etıp jürgenımde Ūlystyŋ ūly künın joǧary deŋgeide ötkızu turaly Redaksiialyq-baspa bölımı bastama köterıp, bız bügıngı belgılı azamat Darhan Myŋbai ekeumız sol merekenı jürgızdık. Ol qazaqşa söileidı, men orysşa söileimın. Arasynda, ekı tılde Nauryz merekesınıŋ tarihynan keŋırek maǧlūmat berıp, retı kelgen jerde jinalǧandardy äŋgımege tartyp, kädımgıdei-aq jürgızdık. Sol zalda otyrǧan Zeinolla Serıkqaliev aǧamyz köp keşıkpei menı şaqyrtyp, jūmysyma jaqsy baǧa berdı. Sosyn ädetınşe közın säl syǧyraita qarap: «Ekı tılde bırdei erkın söileidı ekensıŋ, ırkılmei söileitınıŋ de ūnady, tılden tılge op-oŋai auysa beresıŋ, mūny qaidan üirenıp jürsıŋ?» dep sūrady jymiyp. Sosyn: – bızge bolaşaqta qazaq tılınen orysşaǧa audaratyn mamandar auadai qajet bolady, öitkenı, barlyq ıs jürgızu qaǧazdary qazaq tılıne köşedı. Sol kezde sender baǧaly mamanǧa ainalasyŋdar, sondyqtan bız senderdı daiyndauymyz qajet. Sen bızge auyssaŋşy, – dedı. Sol kısınıŋ köregendılıgıne älı künge deiın taŋǧalamyn. Söitıp, aiauly aǧanyŋ qaramaǧyna qyzmetke auystym. Ilespe audarmanyŋ erejesı boiynşa jarty saǧat saiyn adamdar auysyp otyruy qajet. Eger uaqytpen sanaspai jūmys ısteseŋız, densaulyqqa ziiany tiedı. Ol şaqta qazaq bölımınde jalǧyz özım. Orys bölımındegı audarmaşylar sät saiyn auysyp otyrady. Tyŋdauyşty qolymnan tastamaimyn. Sonda Zeinolla aǧa janyma kelıp: «Keiın sen de orysşadan audaratyndar sekıldı almasyp otyrasyŋ» dep küş berıp ketetın.
Jalpy, ılespe audarmanyŋ elımızde qalyptasyp, damuyna Zeinolla aǧanyŋ qosqan ülesı öte mol. Onyŋ bastauynda tūrdy desek bolady. Sol kezde Prezident äkımşılıgındegı, Ükımettegı ılespe audarma qajet etetın jiyndarǧa ünemı menı şaqyratyn. Zeinolla aǧa men jiynnan kele jatqanda kütıp tūryp: – Kamal, bügın qanşa adam qazaqşa söiledı?, – dep ünemı sūraityn. Būrynǧydan bır adam, ekı adam köbırek söiledı, – desem, oǧan ol balaşa quanyp, – mıne, kördıŋ be, bız köbeiıp kele jatyrmyz, – dep mäz bolyp qalatyn. Ol kısı ünemı yntalandyryp, qolpaştap, öz ortamyzda: «qazaq mektebınde oqyp, taza qazaqy ortada jürıp, orysşany osylaişa taza söileitın bızdıŋ Kamal – fenomen» dep aityp otyratyn. Sondyqtan, är audarmany qolǧa alǧanda, ılespe audarmaǧa otyrarda «jaman audaruǧa bolmaidy» dep oilap qoiamyn.
– Şyndyǧynda da, Sız qazaqy öŋırde düniege kelıp, orta mekteptı de ana tılıŋızde bıtırdıŋız. Ekı tılge bırdei jüirık boluyŋyzdyŋ syry nede?
– Osy sūraq maǧan jiı qoiylady. Ūstazdarym jaqsy boldy desem, tuǧan apam aitady: «bärımız de sol kısılerden tälım aldyq qoi» dep. Menıŋşe, osy qasiet maǧan Qūdaidan berılgen şyǧar, oǧan özımnıŋ beiımdılıgım de äser etken bolar. Mektep qabyrǧasynda oqyp jürgende qazaqşa, orysşa kıtaptardy bas almai oqitynmyn. Bılım bergen ūstazdarmyz da bılıktı edı. Balanyŋ boiynan bır ūşqyn körse, sony mazdatyp äketuge, damytuǧa järdem jasaityn. Bızge orys tılınen Oral Däuletova degen apaiymyz berdı. Öte bılımdı maman bolatyn. Men bılım alǧan şaŋyraq – Şoqan Uälihanov atyndaǧy orta mektep-internaty dep atalady. Öitkenı, onda auyldan da kelıp balalar oqidy. Olardyŋ keibırı orysşaǧa şorqaq. Ūstazymyz oquşylaryna tıl syndyru üşın orys akterlarynyŋ öleŋderdı mänerlep oqyǧan plastinkalaryn äkelıp, tyŋdatqyzady. Sonyŋ maǧan ülken äserı boldy. Būl jai menıŋ keiıngı qyzmetıme de igı yqpalyn tigızdı. Öitkenı, ılespe audarmaşynyŋ diksiiasy jaqsy boluy qajet. Dausy tyŋdap otyrǧan adamǧa jaǧymdy äser etu kerek. Sondyqtan, bügıngı künı osy ılespe audarma önerıne ūmtylyp jürgen şäkırtterımnıŋ dauystaryna erekşe män beremın. Olardyŋ äuelı dauysyn qoiuǧa tyrysamyn. Ilespe audarmada söz söilep jatqan adamnyŋ dauysyn tyŋdai otyryp, sen sonyŋ emosiiasyn beruge tiıssıŋ. Taǧy bır erekşelıgı, sen söileuşınıŋ közqarasymen kelıspeseŋ de, sonyŋ pkırıne jetkızuıŋ, sol bolyp söileuıŋ kerek.
– Bügıngı taŋda ılespe audarmanyŋ damuy qandai deŋgeide, özıŋız baulyp jürgen şäkırtterıŋız bar ma?
– 2006 jyly Elbasynyŋ ıs qaǧazdaryn jürgızudı kezeŋ kezeŋımen qazaq tılınde ötkızu turaly Jarlyǧy şyqty. Sol kezderı qazaq tılı dür sılkıngendei boldy maǧan, ılespe audarma da täp-täuır damydy. Jinalystarda qazaq tılınde söileuşıler köbeidı. Memlekettık mekemelerdıŋ ana tılımızge degen közqarasy, jekelegen azamattardyŋ da pıkırı özgerıp, äjeptäuır eŋsemız köterılıp qaldy. Bıraq, sol serpılıs qazır saiabyrsydy. Keide, osy tıldıŋ tiıstı därejede damymai jatqanyna öz bauyrlarymyz da kınälı-au degen oi keledı. Bır ǧana mysal aitaiyn. Änebır jyly elordada Ūlybritaniianyŋ alpauyt mūnai kompaniiasynyŋ saltanatty tūsaukeserı öttı. Oǧan sol eldıŋ Qazaqstandaǧy elşısı keldı. Men osy şaraǧa ılespe audarmaşy retınde qatysqanmyn. Elşıge söz berılgende, ol kısı menı şaqyryp, öz sözın jinalǧan qauym üşın memlekettık tılge audaryp berudı sūrady. Osyndai jaǧdailardy jiı kezdestıremın. Şetel azamattary – bızge qazaqtyŋ elı, jerı dep keledı. Solai baǧalaidy, soǧan säikes qadamdar jasaidy. Taǧy bırde älemdık jäne dästürlı dınder sezınıŋ jūmys tobynyŋ mäjılısı ötetın bolyp, onyŋ Almatydaǧy alǧaşqy otyrysyna Qytaidan kelgen dın ökılderı «Qazaqstanǧa bara jatyrmyz» dep, qazaqşa audarmaşyny ertıp kelgen. Olardyŋ qytaişa söilegen sözderın audarmaşy qazaqşa söiletıp, men ony orysşaǧa audardym. Orysşadan keiın aǧylşyn tılıne audaryldy. Kelesı kelgende ol kısıler qazaqşa audarmaşyny ertıp kelgen joq. Öitkenı, olar bızdıŋ elımızde orys tılınıŋ basym ekenın tüsıne qoidy. Osyndai jaǧdailarǧa jüregım auyrady.
Ilespe audarmanyŋ arqasynda tarihi oqiǧalarǧa da qatysym boldy. Bızdıŋ elımızdıŋ egemendıgın alǧaş tanyǧan – Türkiia memleketı. Onyŋ sol kezdegı prezidentı marqūm Tūrǧyt Özal elımızge resmi saparmen kelıp, baiandamasyn türık tılınde jasady. Onyŋ audarmaşysy qazaqşaǧa audarǧan sözın men ılespe audarma arqyly orysşaǧa audaryp, odan ärı qarai aǧylşyn, fransuz, nemıs tılderıne audarylyp jatty. Bügıngı taŋda memlekettık maŋyzdy keibır jiyndarda qazaqşa-orysşa ılespe audarmaǧa män bermei jatady. Aldyŋǧy jyly bas qalada ötken Ekonomikalyq forumǧa sol kezdegı Türkiianyŋ premer-ministrı Rejep Taiyp Erdoǧan qatysty. Ol kısı jiynda türık tılınde söilep, ol tek qazaq tılıne audaryldy. Aituly şarany ūiymdastyruşylar orys tılıne audaratyn maman taba almai, äbıgerge tüsıptı. Jiyn öter aldyna men audarma ūiymdastyruşylarǧa qazaqşa-orysşa kerek bolady dep aitqan bolatynmyn. Eskergen eşkım bolmady. Ūiat boldy. Jalpy, bızdıŋ elımızde ekı tılge bırdei jüirık mamandar sirek. Qazırgı taŋda osy baǧytta türlı seminar, kurstar ötkızıp, şäkırtter tärbielep jürmın. Solardyŋ ışınde ekı tıldı bırdei meŋgergender qatary ärı ketse on-on bes adamnan aspaidy.
Berekesız otbasynan bedeldı adam şyqpaidy
– Bügıngı taŋda otbasylyq qūndylyqtar özgerıp barady. Sız osy taqyrypta jiı qalam terbep jürsız. Jalpy, qazaq otbasy turaly, onyŋ bügıngı rölı jaiynda ne aitasyz?
– Menıŋ ūǧymym boiynşa, adamnyŋ ömırde qol jetkızgen jetıstıgınıŋ barlyǧy otbasyndaǧy bereke-bırlıktıŋ äserı dep oilaimyn. Berekesız otbasynan bedeldı adam şyqpaidy. Bala äuelı öz otbasynan tärbie alady, ony äke-şeşesı bırdei tärbieleu kerek. Bügıngı künı er balany äiel tärbielegennıŋ nätijesın körıp otyrmyz. Barlyq jerde äielder jürgendıkten, jylauyq, ūrysqaq, qiyndyqqa şydamai, äskerden qaşatyn bosbelbeu bozbalalar paida boldy. Bırdeŋe aitsaŋyz, auzyn tompityp, torsaŋdap ökpelegış, ırılıgı joq jıgıtterdıŋ qatary köbeidı. Sonyŋ bärı ot basynda erkektıŋ tärbiesı joqtyǧynan şyǧyp jatyr. Men jasymnan äkeme jaqyn östım. Sol kısıge qol järdem tigızıp, äiteuır, janynan alysqa ūzamaityn edım. Äkeme jaqyn jürgendıkten be, ömırdegı kezdesken kürdelı ötkelekterden sürınıp ketpei, odan ärı şynyǧyp, qaisar boldym. Ūl balany mındettı türde äke tärbielegenı jön. Ana bır jyly «Egemen Qazaqstan» gazetıne menıŋ «Ūl» degen maqalam jaryq kördı. Soǧan ün qosyp, köp adamdardan hat keldı. Bızdıŋ qazaq «joly jıŋışke» dep qyzyna basa nazar audaryp, soǧan joǧary bılım alyp berıp, er balany ekınşı orynǧa şegere beredı. Sosyn ūldar oqymai qalyp, oqyp kelgen qyzben onyŋ sözı jaraspai tūrady. Maqalada sol jaily da oi tolǧanyp edı. Bastysy – ūl myqty bolsa, memlekettıŋ dıŋgegı de myǧym tūrmaq.
– Sız Äielder ısı jönındegı ūlttyq komissiia qūramynda qyzmet atqardyŋyz. Osy genderlık saiasatqa qalai qaraisyz?
– Şyndyǧy kerek, alǧaşqy kezde osy sözge tosyrqap qaradym. Keiın astaryna tereŋ üŋılgesın tüsındım. Genderlık saiasat – tek äieldıŋ qūqyǧyn ǧana emes, er azamattyŋ da teŋdıgın qorǧaidy. Ǧylymda erler ǧalamdyq taqyryptarǧa beiım bolsa, äielder azamattar eskermegen pänaralyq taqyryptarǧa jaqyn bolady. Ekı jynys ökılderınıŋ qatar jürgenı jasampaz küşke ie ekenı anyq. Bügıngı künı er azamattardyŋ öz-özıne qol jūmsauy köbeiıp barady. Oǧan ärtürlı jaǧdailardyŋ äserı bar ekenı dausyz. Erlerdıŋ belsızdık auruy da dendep barady. Äielder ısı jönındegı ūlttyq komissiia – azamattardyŋ osy derttıŋ aldyn alu üşın Ükımetke ūsynys jasap, androlog därıgerlerdı daiarlau, olardyŋ sanyn köbeitıp, emhanalarǧa tartu sekıldı bastama köterıldı. Bügıngı taŋda ol öz jemısın berude. Sondai-aq, kölık apatyna da er azamattar jiı ūşyraidy. Sondyqtan, ūlttyq komissiia müşelerı kölıktegı qauıpsızdık beldıgı mäselesın köterıp, zaŋǧa engızıluıne mūryndyq boldy. Jalpy, er bala qyzǧa qaraǧanda düniege köbırek keledı eken. Tek, türlı sebepterge bailanysty 25 jasqa deiın olardyŋ sany kemıp, qyzdar basym bolyp ketedı.
Şynaiy şyǧarma ǧana jazsam deimın
– Belgılı jazuşy Tūrysbek Säuketaev: «Kamal – aŋǧarympaz jazuşy, eleusız närseden oi tüiuge beiım» dep jazǧan eken. Bıraq, sız jazuşylyq jolǧa äbden daiyndyqpen kelgen sekıldısız…
– Jazu önerıne bala kezden qūmar boldym. Mektepte jürgende kündelık jazatyn edım. Onyŋ öz paidasy boldy. Bıraq toǧyzynşy synypqa deiın būl salaǧa baram dep oilaǧan joq edım, matematik bolam dep jürdım. Osy pännen bükılodaqtyq olimpiadalarǧa qatystym. Onynşy synypta oqyp jürgende qazaq tılınen ötken respublikalyq baiqauǧa qatysyp, ekınşı oryndy ielendım. Bırınşı oryndy alǧan oquşy şyǧarmany öleŋmen jazǧan eken. Sodan ūstazdarym men jaqyndarymnyŋ barlyǧy «senen jüirık jurnalist şyǧady» dep aita bastady. KazGU-dıŋ filologiia fakultetıne qūjat tapsyryp, qinalmai oquǧa tüstım. Ony aiaqtaǧannan keiın «Leninşıl jas» gazetınde bır jyl, «Qazaqstan äielderı» jurnalynda on jyl ıstedım. Jazuşylyq jolǧa iba saqtap, daiyndyqpen keldım. «Tüs» degen alǧaşqy äŋgımem 2009 jyly «Jūldyz» jurnalynda jaryq kördı. Oǧan köp adamdar joǧary pıkır bıldırdı. Odan keiın ekı-üş äŋgımemdı internettegı ädebi portalǧa jıbergen edım, oǧan oqyrmandar jyly söz jazypty. Ärine, özım sezıngen, körgen, janymdy tolqytqan dünielerdı ǧana jazdym. Şamam jetkenşe, şynaiy şyǧarmaǧa ǧana qalam terbegım keledı. Keiınırek, Tūrysbek aǧamen jüzdeskende: «Şyraǧym, ädebiette adamnyŋ jasy fiziologiialyq jaspen ölşenbeidı. Men senıŋ ekı äŋgımeŋdı oqydym. Osy äŋgımemen-aq, saqalyŋ beluaryŋa tüsıp tūr eken» dedı. Būl – menıŋ şyǧarmaşylyǧyma berılgen ülken baǧa.
– Apai, sız talai tarihi oqiǧalar, bolmysy kürdelı tūlǧalar ötken kielı Jylanşyq boiynda östıŋız. Osylar jaily tarihi şyǧarma jazu oiyŋyzda joq pa?
– Köŋılımdı ünemı mazalap jüretın bır tittei ökınışım bar. «Qyz bala jat jūrttyq» degendei, elden erte qol üzıp qaldym. Ömır salty sol: tūrmysqa şyqqasyn, qaiyn jūrtyŋa jaqynyraq bolasyŋ. Tuǧan jerge arakıdık qana jolym tüsıp jürdı. Şynymdy aitsam, öz basym kölemdı dünie jazam dep oilaǧan emespın. Ana bır jyly tuǧan jerıme baryp, saiyn dalany barynşa araladym. Atajūrtymyz Sarytorǧaiǧa bardym, Maiatasty kördım. Ata-babamnyŋ basyna dūǧa baǧyştadym. Sol Ekıdıŋge barǧanda Qyztamyn kördım. Onda jatqan Bätima degen apamyz eken. Janyqtyqtyŋ ekı el arasynda tuǧan janjaldy toqtatu üşın, basyn bäigege tıkkenı turaly aŋyz äŋgıme estıdım. Sol qyzdyŋ taǧdyry turaly jazsam-au dep oiladym… Bır Alla bıledı…
– Sız folklorist ǧalym Orazgül Nūrmaǧambetovanyŋ artynda qalǧan eŋbekterın jinaqtap, «Ömır örnekterı» atty kıtap qūrastyryp şyǧarypsyz. Ol kısıge qandai jaqyndyǧyŋyz bar?
– Orazkül apai – maǧan anamdai jaqyn bolǧan aiauly kısı. Halyq auyz ädebietın jinaǧan ülken folklorist ǧalym. Doktorlyq dissertasiiany Mäskeuden qorǧaǧan qazaq qyzdarynyŋ bıregeiı. Ol kısı ömır boiy Qobylandy batyr men Edıge eposyn zerttedı. Aqyry, Qobylandy batyr jyryn Mäskeude şyqqan «Älem halyqtarynyŋ eposy» degen jinaqqa engızdı. Anam alysta bolǧandyqtan, Orazkül apaiǧa anamdai qaradym. Apamyz seksenge kelıp, dünie saldy. Seksenge tolǧanda ony elegen eşkım bolmady. Ol kısı qaitys bolǧannan keiın artynda barlyq kıtaptary men mūralary qaldy. Balalary: «mamamnyŋ kıtaptaryna sız ie bolyŋyz» degen edı. Ol kezde apaidyŋ otaǧasy tırı bolatyn, jasy toqsanǧa taiaǧan edı. Sol kısıge qajet bolar degen oimen astanadaǧy «Otyrar kıtaphanasynyŋ» direktory Tūrsyn Jūrtbaimen söilesıp, «kıtaptardy «Otyrar» kıtaphanasyna bereiın, tek sızder apaidyŋ kıtaptaryn satyp alyŋyzdar» dep ötınış aittym. Tūrsekeŋ ol oiymdy qoldap, sol kezdegı universitet basşysyna aitqanmen, ol eşqandai şyrai bıldırgen joq. Sosyn kıtaptardy kıtaphanaǧa tegın ötkızıp berdım. Sol kıtaptardy tügendep jürgende bır qalyŋ papkıge közım tüstı. Ol apaidyŋ közı tırı kezınde jinaqtap ketken maqalalary eken. Söitıp, jaŋaǧy dünielerdı kädege jaratu kerek dep şeştım. Nemeresı qarjy mäselesın şeşıp beretın bolyp, men kıtapty qūrastyrudy qolǧa aldym. Jinaq bas-aiaǧy on segız baspa tabaq boldy. Osy kıtapty şyǧaru jūmysymen jürgende Aqseleu Seidımbekov aǧadan bıraz keŋes aldym. Aiauly aǧa menıŋ Orazkül apaiǧa eşqandai tuystyǧym, jerlestıgım joq ekendıgın bılgende qatty taŋyrqady. Özınıŋ küilerdı zerttegen kıtabyna qoltaŋba jazyp berıp, batasyn da berdı. Kıtaptyŋ atyn da Aqseleu aǧa qoiǧan.
Äŋgımelesken: Azamat ESENJOL
