Keleşegıŋdı oilasaŋ, animasiiaŋdy tüze!

Jazuşy Mūhtar Äuezovtıŋ: «El bolam deseŋ, besıgıŋdı tüze» degen ūlaǧaty jahandanǧan älemde özektılıgın tıptı arttyra tüstı. Qazır bala tärbiesıne büiregın būratyn ata-äje azaidy. Al jūmysbasty ata-anada uaqyt tapşy. Qazır jasöspırımderdıŋ tanym-tüsınıgınıŋ qalyptasuynda YouTube pen TikTok-tyŋ yqpaly zor, onyŋ ışınde şetel animasiiasynyŋ şyrmauy uly bolyp tūr. Mūhaŋnyŋ sözın bügıngı zamannyŋ tılımen aitqanda, «El bolamyn deseŋ, animasiiaŋdy tüzege» saiady.

Älem täjıribesı qandai?

1832 jyly belgiialyq fizik Jozef Plato multiplikasiia salasyna negız saldy. Ol bırneşe suret japsyrylǧan diskını jyldam ainaldyru arqyly jügırıp bara jatqan adam beinesın jasady. Sol uaqyttan berı animasiia öner retınde qalyptasyp, damu jolyna tüsıp, balalardyŋ ömırdı tanu qūralyna ainaldy. Fransiia animasiiasynyŋ zertteuşısı Ann-Mari Gurdonnyŋ pıkırınşe, animasiia jeke adamdardyŋ mınez-qūlqyn özgertetın küşke ie. Resei ǧalymy İrina Şulga multfilmder balaǧa ǧylymi-aǧartuşylyq, ruhani-mädeni tūrǧyda äser etıp, jaqsy ömır saltyn ızdeude katalizator bolatynyn däiektedı. Sondyqtan keleşegın oilaǧan kez kelgen memleket jasöspırımderın sapaly kontentpen qamtamasyz etıp, olardyŋ sanasyna bılım jäne mädeni qūndylyqtardy sıŋıruge küş salady.

Älemnıŋ ozyq elderı – AQŞ, Germaniia, Fransiia, Angliia, Japoniia jäne Qytai animasiia salasyna strategiialyq maŋyz berıp, milliondap, tıptı milliardtap qarjy qūiady. Şyǧys Aziia elderı – Koreia, Japoniia men Qytai animasiiasy ūlttyq sipatta damysa, Europa men AQŞ-ta kommersiialyq baǧytta biznestıŋ bır qūralyna ainaldy. Iаǧni älem elderınıŋ ūstanymyna sai animasiia janry ärtürlı boluymen erekşelenedı. Mäselen, Reseide balalarǧa arnalǧan animasiialy filmder men videoönımderdı ideologiia qūraly retınde paidalanu jaqsy üderıske ainaldy. Onyŋ aiqyn mysaly, 2020 jyly Mäskeu bilıgı multimedia salasyn subsidiialauǧa 300 million rubl bölıp, animasiiasynyŋ sany men sapasyn arttyruǧa män berdı. Sonyŋ äserınen bolar, Resei 2010 jyly 25 myŋ minutqa jetetın multfilm şyǧarsa, 2020 jyly 55 myŋ minuttan asyrdy. Resei jylyna 200 saǧat animasiialyq önım ūsynsa, Qytai 3 myŋ saǧat efir daiyndaidy eken. Resmi Pekin animasiia salasyna erekşe ekpın berıp, özderı öndırgen animasiiasynyŋ uaqytyn 300 myŋ minutqa jetkızıp, älemde bırınşı orynǧa şyqty.

Bızdıŋ balalar jat el ideologiiasynyŋ qūrbanyna ainalyp, özınıŋ ūlttyq bolmysyna jat, sanasyna sai kelmeitın önımderdı tūtynuda. Öitkenı bızdıŋ el animasiia salasynda maqtana almaidy.

AQŞ-ta animasiia industriiasy jahandy jaulaudyŋ qūraly, tabysty boludyŋ joly retınde qarastyrylady. Disney studiia­synyŋ özı nege tūrady?! Älem naryǧyna tolyqmetrajdy 200-den astam önım şyǧarǧan kompaniia kei memleketter täuekel etpeitın qarjyny şyǧyndaidy. Mysaly, «Rapunsel: Zaputannaia istoriia» tolyqmetrajdy animasiiasyna 274 million dollar jūmsady. Esesıne Rapunselden 591 million dollar tabys tapty. Disney-dıŋ taǧy bır tuyndysy – «Moana»-nyŋ biudjetı 175 million dollardy qūraidy. Animation DC Universe animasiialyq filmderınıŋ ortaşa öndırıs biudjetı 3,5 million dollarǧa baǧalanady. Odan bölek, AQŞ-ta Pixar Illumination, DreamWorks, Blue Sky Studios studiiasynyŋ animasiia naryǧynda tabysy aitarlyqtai.

Şetel ekspansiiasyna qalqan

Rasynda, şet elderdıŋ ruhani-mädeni ekspansiiasynan qorǧap, ūlttyq immunitettı köterudıŋ jalǧyz joly – ūlttyq animasiiany damytu. Bügıngı jasöspırımder men jastar erteŋgı bolmysymyz, keleşegımızdıŋ kelbetı desek, aldymyzda sapaly multfilmderdı tüsırıp, ūsynu mındetı tūrǧanyn jaqsy tüsınemız.

Multimedia taqyrybyn qozǧaǧanda, «Balapan» telearnasynan ainalyp öte almaitynymyz şyndyq. Şyǧarmaşylyq ūjymnyŋ redaktory Äigerım Balǧabaevanyŋ sözınşe, «Balapan» balalardyŋ talap-talǧamyna sai anime önımderın öndıruge män beredı. 2010 jyldan berı el kölemınde şyqqan otandyq multhikaianyŋ 90 paiyzy «Balapan»-ǧa tiesılı. Arna aşylǧaly 131 jobamen tolyqsa, sonyŋ 105-ı soŋǧy 5 jyldyŋ ülesıne tiedı.

Ǧali Myrzaşev, Qazaqstan animatorlar

qauymdastyǧynyŋ töraǧasy:

– Älemde animasiiaǧa eŋ minimum biudjet 2 million dollardy qūraidy. Qazaqstanda 700 myŋnan 1 million dollarǧa jeter-jetpes qarjy bölınedı. Şyǧaru uaqyty da dūrys belgılenbeidı. Nätijesınde «toǧyz ai tolǧatyp, şekesı torsyqtai bala ömırge keledı» dep kütkende, bar bolǧany tört-bes ai uaqyt jūmsap, şalajansar dünie tuady. Tüsırılgennen keiın körermen tür-tüsın tanyp ülgermesten, memleket rejisserdıŋ menşıgın tartyp alyp, tuyndysyn sörege qoia­dy. Söitıp bärı jyly jabylyp, tez ūmytylady.

Animasiia 2D vektorly, 3 ölşemdı ­kompiuterlık, qozǧalys grafikasy, quyrşaq türınde jasaityn bolsa, qazır 3D modeldeuge sūranys joǧary. 3D grafikany igergen injener, IT maman Baǧlan Tölebai: «Germaniia, Fransiia, Angliia, Qytai, Japoniia, Koreia jäne taǧy basqa elder multiplikasiiaǧa ūlttyq reŋk berıp, ony jahandanuǧa tötep berudıŋ joly retınde taŋdady. Mäselen, japondyqtar jasöspırımderıne salt-dästürı men mädenietın multfilm arqyly üiretse, AQŞ būl ädıspen matematika, geo­grafiia, fizika pänın oqytudy qolǧa alyp, aǧartuşylyq mındettı qosty. Bızdıŋ el «aldymen – ekonomika, sosyn – saiasat» tūjyrymyn ūstanyp, ūlttyq memleket ūstynyn qoldamady. Sonyŋ saldarynan tarihtan taǧylym alyp, tarihi tūlǧalardy memlekettık deŋgeide nasihattauǧa müddelı bolmady. Eger şet elderdıŋ ekspansiiasyna tötep berıp, örkeniet köşınde ūlt retınde saqtalyp qaludy oilasaq, ūlttyq animasiiaǧa memlekettık deŋgeide män beru kerek» dep multimedianyŋ maŋyzyn tüsındırdı.

Qazır jasöspırımder şetel animasiiasyn özınıŋ töl tuyndysyndai tūtynyp, qalyŋ qazaq otyrǧan auyldaǧy besık balalarynyŋ tılı ne orys, ne aǧylşyn tılınde şyǧuda. Būl – şyndyq. Öitkenı otandyq animasiia­da tyŋ oi, jaŋaşyl jaŋalyq jetkızuı jaǧy kemşın. Būrynǧy sürleumen jürıp, kürdelı, filosofiialy tuyndylar ūsynady. Balalar mūndai tuyndyǧa qyzyqpaidy.

Būl oiymyzdy «Saq» kinostudiiasynyŋ rejisserı, belgılı animator Batyrhan Däurenbekov qoldap: «Balapan» arnasynyŋ mult­filmderı qyzyqsyz, tartymsyz degen pıkırdı estimız. Onyŋ sebebı – telearnalarda animasiiaǧa qaraityn qarjy kölemı tym az. Osy sebeptı käsıbi ssenarist pen talantty suretşılerdı tarta almaidy, sosyn sapaly önım qaidan şyǧady? Ükımet animasiia salasyna köŋıl bölmei, Jaŋa Qazaqstandy qūruy qiyn. Öit­kenı sanasy azat, oiy erkın, armany asqaq, qiialy şeksız jas buyndy qalyptastyruda multimedianyŋ orny zor, tıptı tärbie qūraly, ideologiia qaruy dese bolady» dep jauap berdı.

Balalar nenı qalaidy, ne köredı?

Qytai animasiia qoǧamy osy taqyrypta bas qatyryp, äleumettık saualnama jürgızedı. Nätijesınde äzıl-qaljyŋy aralas, ünemı qozǧalysta bolatyn, dinamikaly, bala tılımen söileitın tuyndylarǧa sūranys joǧary ekenın anyqtady. Qytai bilıgı körılımdı dünie daiyndauda animasiia ortalyqtaryna osyndai talapty eskerudı ūsynyp, siujetı men tehnikalyq sapasyn arttyruǧa män beredı. Mıne, bızdıŋ animatorlar da osyndai müddenı eskergenı abzal.

Batyrhan Däurenbekovtıŋ sözınşe, qazırgı balalar tez qozǧalatyn, 5-6 sekundta külkılı elementı bar, özınıŋ dünietanymy men közqarasyna sai keletın düniege qyzyǧady. Mäselen, «Qoşqar men teke» multfilmınde būzau qasqyrdy «abap» dep atasa, būqa «ätät qylamyn» dep bala tılınde söileidı. «Qoş­qar men tekenıŋ» 20 million qaralym jinauy – osy sebeptı.

Al IT maman Baǧlan Tölebai şeteldık kompaniialar multfilm tüsırgende, rejisser, ssenarist, suretşı, IT mamannan bölek, ideologtar men psihologtar, kerek bolǧan jaǧdaida, pedagogtardy tartatynyn aitty. Mıne, Europa men AQŞ-tyŋ animasiia önımderınıŋ tartymdy boluynyŋ bır syry – osy.

Ras, şet elder animasiiasynyŋ türlı tüstı baiauy qanyq, keiıpkerı şynaiy ärı ünemı belsendı qozǧalysta bolady. Mūnyŋ bärı IT mümkındıgın meilınşe mol paidalanuynan körınedı. Bastysy, Batystyŋ kompaniialary animasiialy önımderıne muzykamen ündestık ızdep, oǧan tanymdyq element qosady.

Otandyq animasiia kompaniialary tüsırgen multfilmderdıŋ sapasyz boluyn «Balapan» telearnasynyŋ redaktory Äigerım Balǧabaeva bylai tüsındırdı: «Eldegı multiplikator mamanyn daiarlaityn oqu oryndary 2D animasiiasy boiynşa bılım beredı. Negızı, animasiia naryǧynda 3D format basymdyqqa ie. Bızdıŋ mamandar zamanaui trendterdı meŋgerude jeke kurstarǧa süienedı. Ekınşı mäsele, sapaly önım şyǧaruda otandyq studiialardyŋ tehnikalyq bazasyn jetıldıruge köŋıl bölu kerek. Öitkenı önım sapasy tehnikalyq jabdyqtyŋ jaǧdaiyna tıkelei täueldı. Endı balalar ne köredı, nenı qalaidy degen sūraqqa keletın bolsaq, aldymen emosionaldy intellektıge sai keletın önımder daiyndauǧa män beru maŋyzdy. Ekınşıden, jas körermenderdıŋ densaulyǧy men psihologiiasyna zardap kelmeuın qadaǧalau kerek».

Bızdıŋ üidıŋ ülkenderı «Kölıkter», «Şrek», Kung-fu panda» jäne taǧy basqasyna qyzyqsa, ortaŋǧy qyzdarym YouTube-te «Like Nastya Vlog» kanalyn jürgızetın Nastianyŋ körermenı boldy. Söitsek, Nastia 20 millionǧa juyq körermenı arqyly tūraqty tabys tabady eken. Qazır kenjemız qyrǧyz azamattarynyŋ «Chikki, cha-cha, lia-lia, bum-bum» atty roligınıŋ aǧylşyn jäne orys tılındegı nūsqasyn köredı. Oǧan basqasy qyzyq emes.

Şyny kerek, şetel multfilmderınıŋ körkemdık, mazmūndyq erekşelıgı ūlttyq bolmys pen mädenietke sai kelmeidı. Mäselen, Reseidıŋ «Maşa men aiu» multhikaiasynda damyl tappaityn nemere atasynyŋ mazasyn alyp, jan-jaǧyn jaipap jürgenın köresız. Būl jaǧdai orys halqy üşın qalypty jaǧdai boluy mümkın. Alaida bızdıŋ mentalitetke sai kele me? Osy jaǧyn da eskeruımız kerek.

Damytudyŋ joly qandai?

Sala mamandarynan sūrasaŋyz, Ükımet qoldau körsetpegendıkten, qazaq multfilm­derınıŋ sany men sapasyn arttyru mümkın bolmai tūrǧanyn alǧa tartady.

AQŞ-taǧy studiialar 1 minut qūraityn animasiia tüsıruge 2-10 myŋ dollar, tıptı kei jaǧdaida minutyna 100 myŋ dollarǧa deiın jūmsaidy. Qazaqstandaǧy animasiia kompaniialary mūndai kölemdegı qarjyny şyǧyndauǧa äleuetı jetpeidı, al Ükımet bolsa sapaly kontent daiyndauǧa moiyn būrar emes.

Qazaqstan tehnikalyq ja­ǧynan Disney, PIXAR jäne Qytaidyŋ anime kompaniialarynan 40-50 jyl artta qaldy degen pıkır de bar. Resmi Pekin animasiia salasyn damytuda memleket pen jekemenşık qatynasty teŋ ūstaidy. Ondaǧy animasiia komitetı naryqty baqylap, konkurs ötkızıp, taqyrypty belgıleidı. Nätijesınde sūranysqa sai multfilmdı tüsıru jolǧa qoiyldy. Resei Qytai täjıribesın qabyldap, «Smeşariki», «Maşa men aiu» siiaqty sättı jobalardy jüzege asyrǧanyn aituymyz kerek-aq.

Parlament Senatynyŋ deputaty Ruslan Rüstemov:

– Mädeniet jäne sport ministrlıgı men Oqu-aǧartu ministrlıgı bırıgıp, otandyq animasiiany damytuda konsepsiia daiyndauy kerek. Onsyz salany qarqyndy damytu mümkın emes. Ol üşın joǧaryda atalǧan qos ministrlık «Kinematografiia turaly» zaŋda animasiialyq film daiyndauǧa qoiylǧan talapty qaita qarap, Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ basqaru ierarhiiasynda «Animasiia önerı» qūrylymyn engızu asa maŋyzdy.

Ekınşıden, ziiatkerlık eŋbekke qūndy mülık retınde qarap, olardyŋ öndırgen önımınıŋ naryqta baǧalanuyn qamtamasyz etıp, Reseidegı «Soiuzmultfilm» sekıldı derbes Ūlttyq animasiia ortalyǧyn aşqan jön dep oilaimyn.

Üşınşıden, ASİFA-ǧa (Halyq­aralyq animasiialyq filmder qauymdastyǧy) müşe bolyp, tūralap qalǧan animasiia önerın halyqaralyq ūiym arqyly qarjylandyrudy jolǧa qoiyp, ūlttyq baiqaulardy jüieleu kerek, – dedı.

Qazaqstanda öte näzık ärı kürdelı animasiianyŋ taǧdyryn tenderge bailap, bölıngen qarjyny jūlmalap, sosyn tuyndy şyǧaruǧa tört-bes ai uaqyt beredı, aiaǧynda sapasyz tuyndy şyǧady. Qytaidyŋ täjıribesıne qarasaq, rejisser Van Chuan öndırıs qūny 13,5 million jäne prokat biudjetı 20 million dollar bolatyn «Kvibanyŋ jüz myŋ şūǧyl ısı» animasiiasyn alty jyl daiyndaǧan eken.

P.S: Qazaqstanda 10 jyl būryn animasiia öndırumen ainalysatyn 1-2 studiia bolsa, qazır olardyŋ sany 20-dan asady. Olardyŋ qatarynda «Saq», «Dala Animation», «Rio Production», «Astana film», «Anyz film», «77 ideas», «ASD production», «ALEM Animation», «New Media Studio», «Qazart media», «ARA Studios» jäne taǧy basqa animasiia kompaniialarynyŋ täjıribesı mol. Demek, Ükımet tarapynan sapaly kontent jasauǧa niet bolsa, mamandanǧan animasiia kompaniialary tabylady.